Gromadzenie

Biblioteki są instytucjami w pierwszej kolejności odpowiedzialnymi za kompetentne zapewnienie informacji i literatury dla badań naukowych. Jednym z pierwszych projektów DFG był realizowany w latach 1949 - 2013 system kooperatywnego rozwijania zbiorów za-granicznej literatury naukowej oparty na specjalizacji bibliotek pod nazwą Sondersammel-gebiete (SSG-System), szeroko znany i ceniony w świecie bibliotekarskim. Powstał jako od-powiedź na masowo wzrastającą liczbę publikacji i powstałą w związku z tym sytuację, że żadna biblioteka nie była już w stanie gromadzić w sposób kompletny literatury ukazującej się w kraju i za granicą. Dlatego wprowadzono specjalizację dziedzinową bibliotek, po to, by każda ważna zagraniczna publikacja naukowa, z poszczególnych dyscyplin naukowych, mo-gła być dostępna w Niemczech co najmniej w jednym egzemplarzu. Wybrane biblioteki miały przydzielone po jednej lub kilka dziedzin, z których starały się gromadzić literaturę komplek-sowo i możliwie kompletnie. Jednocześnie były zobowiązane do wypożyczania międzybiblio-tecznego materiałów z dziedzin swojej specjalizacji. Problem ograniczenia w korzystaniu pojawił się w ostatnich latach w przypadku publikacji elektronicznych dostępnych na zasa-dach licencji. W projekcie SSG uczestniczyły: Bawarska Biblioteka Państwowa w Mona-chium i Państwowa Biblioteka w Berlinie oraz 40 bibliotek uniwersyteckich i instytutów ba-dawczych. Dofinansowanie DFG na zakup zagranicznych książek, czasopism i baz danych wynosiło z reguły 75-80% kosztów. Pozostała część pochodziła z budżetów własnych biblio-tek, finansujących także nabytki literatury niemieckiej i etaty osób zajmujących się przydzie-loną dziedziną. Ten ponad 67-letni model systematycznego gromadzenia literatury z ponad 120 specjalności był wielokrotnie modyfikowany zgodnie z aktualnymi potrzebami środowi-ska naukowego. Z czasem jego priorytetem stało się budowanie systemu zasobów informacji cyfrowej. Od 1998 r. objął on program tworzenia 20 dziedzinowych bibliotek wirtualnych, finansowanych przez DFG²³². Od roku 2005 nastąpiła ich integracja z istniejącymi już bazami informacji naukowej (także komercyjnymi) w jeden interdyscyplinarny portal wiedzy o na-zwie Vascoda. Portal ten został zamknięty w 2011 r. z powodu braku trwałego finansowania.

Decyzję o rozwiązaniu podjęło Stowarzyszenie Vascoda skupiające 42 instytucje członkow-skie, biblioteki i centra informacji²³³.

232 Bibliotheken und Informationsgesellschaft in Deutschland: eine Einführung / Engelbert Plassmann, [et al.]. - Wiesbaden : Harrassowitz, 2006, s. 123-124, 140-146 (dla przykładu wydatki DFG w 2011 r. na SSG-System wynosiły 12,8 mln euro).

233 Das vascoda –Portal geht vom Netz. 11. Januar 2011. https://vascoda.wordpress.com/2011/01/11/das-vascoda-portal-geht-vom-netz/ [dostęp: 22.01.2017].

Kolejny etap stanowi kontynuacja i rozwój SSG-System po przeprowadzonej ewalu-acji, którą DFG zleciło zewnętrznym usługodawcom. Sprawozdanie z ewaluacji było gotowe w lutym 2011 r. i na jego bazie postanowiono przeprowadzić kilka zmian. Nowa koncepcja systemu otrzymała nazwę „usługi informacji dziedzinowej dla nauki” (Fachinformation-sdienste für Wissenschaft – FID) oraz skorygowany został program finansowania²³⁴. Nowa koncepcja różniła się od poprzedniej w czterech punktach: 1. Zasada „tylko elektroniczne” (e-only-policy); 2. Serwisy/portale dziedzinowe; 3. Innowacyjne usługi elektroniczne; 3. Kontro-la projektu przez naukowców z danych dziedzin. Ponadregionalny system FID jest elementem zapewnienia literatury w wymiarze całych Niemiec, na który DFG przechodziło etapami w latach 2014-2016 w oparciu o dotychczasowe specjalizacje SSG- System. Określane nazwą FID- Lizenzen są trzecim rodzajem licencji o zasięgu na całe Niemcy, obok wcześniej już prezentowanych licencji narodowych i konsorcyjnych (National- und Allianzlizenzen).

Dla wszystkich bibliotek obecnie tworzących wirtualne biblioteki dziedzinowe istnieje platforma informacji i komunikacji (wraz z blogiem) o nazwie WEBIS, dostępna na serwerze Biblioteki Państwowej i Uniwersyteckiej w Hamburgu²³⁵. Można w niej dokonywać przeszu-kiwań według dziedzin, regionów i bibliotek. Spójrzmy zatem na listę wymienionych 31 in-stytucji, by sprawdzić, które biblioteki uniwersyteckie uczestniczą w projekcie FID i w jakich dziedzinach się specjalizują:

Dolnosaksońska Biblioteka Państwowa i Uniwersytecka w Getyndze - kultura angloamerykańska

- nauki o ziemi - matematyka

Saksońska Krajowa Biblioteka Państwowa i Uniwersytecka w Dreźnie - sztuka, fotografia, design

Biblioteka Państwowa i Uniwersytecka w Bremie - nauka o polityce

234 Lipp, Anne: Auf dem Prüfstand: DFG – geförderte System der Sondersammelgebiete wird evaluiert. Zeit-schrift für Bibliothekswesen und Bibliographie 57 (2010) H. 5, s. 235-244; Richtlinien : Fachinformations-dienst für die Wissenschaft. DFG. – 22 S. http://www.dfg.de/formulare/12_102/12_102_de.pdf [dostęp:

22.01.2017]; Kümmel, Christoph: Nach den Sondersammelgebieten : Fachinformationen als forschungsnaher Service. .Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bibliographie 60 (2013) H. 1, s. 5-15; Fachinformationsdienste für Wissenschaft- FID. www.fid-lizenzen.de [dostęp: 02.06.2016]; Depping, Ralf: Das Ende der Sondersammlgebie-te – Ende einer Infrastruktur. Bibliothek : Forschung und Praxis 38 (2014) H. 3, s. 398-402.

https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/bfup.2014.38.issue-3/bfp-2014-0047/bfp-2014-0047.pdf [dostęp:

10.03.2017].

235 Fachliche Sammelschwerpunkte.

https://wikis.sub.uni-hamburg.de/webis/index.php/Fachliche_Sammelschwerpunkte [dostęp: 22.01.2017].

Biblioteka Państwowa i Uniwersytecka w Hamburgu - romanistyka

Biblioteka Informacji Technicznej w Hanowerze - matematyka

Biblioteka Uniwersytecka w Braunschweig - farmacja

Biblioteka Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie - nauka o wychowaniu, edukacja

- antropologia społeczna i kulturowa

Biblioteka Uniwersytetu Technicznego Akademii Górniczej Freiberg - górnictwo, hutnictwo

Biblioteka Uniwersytecka Erlangen – Norymberga - nauka o wychowaniu, edukacja

Biblioteka Uniwersytecka w Heidelbergu - starożytność (FID: Propylaeum)

- sztuka, fotografia, design - Azja (CrossAsia)

Biblioteka Uniwersytecka J.Ch. Senckenberga we Franfurcie n. Menem - studia afrykanistyczne

- literaturoznawstwo ogólne i porównawcze - sztuka przedstawiająca

- studia judaistyczne

Biblioteka Uniwersytecka w Kiel - Europa Północna

Biblioteka Uniwersytecka w Lipsku

- nauki o komunikacji i mediach, filmoznawstwo Biblioteka Uniwersytetu w Tybindze

- kryminologia - religioznawstwo - teologia

Biblioteka Uniwersytecka i Krajowa w Bonn - romanistyka

Biblioteka Uniwersytecka i Krajowa Saksonii-Anhalt w Halle/Saale - Bliski Wschód, Afryka Północna, studia nad islamem

Biblioteka Uniwersytecka i Krajowa w Münster - Benelux / Low Countries Studies

Biblioteka Uniwersytecka i Miejska w Kolonii - Socjologia

Biblioteka Instytutu J. F. Kennedy, Uniwersytet Wolny w Berlinie - kultura angloamerykańska²³⁶.

Na podstawie dokonanego przeglądu widać, że udział bibliotek uniwersyteckich w systemie FID jest duży i sięga ponad 62% wszystkich wyznaczonych instytucji. Niektóre z bibliotek zajmują się 3 – 4 dziedzinami nauki (Biblioteki Uniwersyteckie we Frankfurcie n.

Menem, Heidelbergu, Tybindze i Getyndze), co plasuje je w czołówce, razem z Bawarską Biblioteką Państwową w Monachium i Biblioteką Państwową w Berlinie. Kilka dziedzin sta-nowi przedmiot specjalizacji więcej niż jednej biblioteki, m.in. nauka o wychowaniu i eduka-cja; starożytność; kultura angloamerykańska. Przykładem tego jest portal Propylaeum, two-rzony wspólnie przez Bibliotekę Uniwersytetu w Heidelbergu i Bawarską Bibliotekę Pań-stwową w Monachium, obydwie od dawna specjalizujące się w archeologii klasycznej, histo-rii starożytnej, antyku, filologii klasycznej i posiadające z tych dziedzin znakomite zbiory²³⁷. W chwili obecnej można korzystać z blisko dwudziestu serwisów elektronicznych FID (dostęp z cytowanej platformy WEBIS przez aktywne linki). Kolejnym przykładem portalu FID są dziedziny: Bliski Wschód, Afryka Północna, Studia nad Islamem, udostępniający bo-gatą bibliotekę wirtualną MENALIB i dziedzinowe repozytorium MENAdoc, z możliwością publikowania elektronicznego²³⁸. Rozbudowaną specjalizację posiada Biblioteka Uniwersy-tecka J.Ch. Senckenberga, Uniwersytetu Goethego we Frankfurcie n. Menem. Do roku 2014/2015 jej specjalizacje stanowiły następujące dziedziny: Afryka (na południe od Sahary);

Oceania; Językoznawstwo ogólne i porównawcze; Lingwistyka ogólna; Literaturoznawstwo ogólne porównawcze; Germanistyka; Izrael; Judaistyka; Teatr i Sztuka Filmowa; Biologia. W związku z tym prowadziła pięć dziedzinowych bibliotek wirtualnych: 1. ilissAfrica – interne-towa biblioteka Afryki Subsaharyjskiej, 2. Linguistik – portal nauki o języku, 3. Media, Sce-na, Film, 4. Biologia, 5. Germanistyka. W chwili obecnej następują pewne zmiany i nie są kontynuowane wszystkie dyscypliny w związku z wyznaczeniem czterech dziedzin w ramach

236 FID-Einrichtungen. https://wikis.sub.uni-hamburg.de/webis/index.php/FID-Einrichtungen [dostęp:

27.01.2017].

237 Propylaeum. Fachinformationsdienst Altertumswissenschaften. https://www.propylaeum.de/home/ [dostęp:

27.01.2017].

238 Nahost-, Nordafrika- Islamstudien. https://wikis.sub.uni-hamburg.de/webis/index.php/Nahost-,_Nordafrika-_und_Islamstudien ; http://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/ [dostęp: 27.01.2017].

FID²³⁹. Ogólnie w przygotowywaniu ze wsparciem DFG są zasoby cyfrowe z dalszych 21 dziedzin wiedzy²⁴⁰.

Podsumowanie i komentarz

Podsumowując, projekt usług informacji dziedzinowej dla nauki (FID) stanowi kon-cepcję podzielonej narodowej biblioteki na rzecz badań naukowych, którą tworzą wyznaczone biblioteki państwowe, uniwersyteckie, instytutowe oraz trzy centralne biblioteki specjali-styczne. Zasadą jest przygotowanie zasobów dziedzinowych, adresowanych do wąskich grup badawczych i udostępnianych przy wsparciu nowych form usług elektronicznych. Wprawdzie już wcześniej w ramach SSG-System nabywane były publikacje cyfrowe obok drukowanych książek i czasopism, to obecnie w FID wprowadzono zalecenie nie kupowania wersji druko-wanej, jeśli tytuł jest w ofercie elektronicznej. W praktyce jednak nie udaje się postępować całkiem zgodnie z tą wskazówką, szczególnie w naukach humanistycznych i społecznych, w których nadal większość powstających publikacji ma postać drukowaną.

Znakiem reformy jest położenie nacisku na interesy wąskich specjalności naukowych i dlatego w miejsce wcześniej obowiązujących ogólnych założeń gromadzenia, wprowadzono dodatkowo opinie naukowców – przedstawicieli gremiów DFG i towarzystw naukowych - w zakresie potrzeb informacyjnych z danej dziedziny. Ich opinia jest uważana za najbardziej miarodajną, co odpowiada przyjętej zasadzie wspierania konkretnych specjalności badaw-czych. Z kolei zdaniem bibliotekarzy nowa koncepcja FID zastępująca SSG-System będzie miała swoje konsekwencje w postaci braku kompletności zasobów. Bo jeśli są podejmowane decyzje o finansowaniu przez DFG określonej polityki nabytków oddzielnie dla każdej dzie-dziny i w odniesieniu do zmieniających się aktualnie potrzeb, to nie zabezpieczy to systema-tycznej kontynuacji rozwoju zasobów. Usługi informacji specjalissystema-tycznej nie zastępują więc zapewnienia naukowej literatury dla uniwersytetów, lecz uzupełniają ją tylko o bardzo specja-listyczną literaturę do badań w tym zakresie, w jakim jest to w danym czasie konieczne.

Obok tego zmiany przewidują centralizację dostępu do publikacji elektronicznych.

Program wsparcia DFG zakłada powstanie centralnej platformy skupiającej zarządzanie i kwestie prawne zakupów licencyjnych. Także hosting i długotrwała archiwizacja podlegałyby także centralnemu administrowaniu. Biblioteki uczestniczące w dotychczasowym systemie SSG będą musiały się kierować wytycznymi centrali.

239 Sondersammelgebiete der DFG bis 2015. http://www.ub.uni-frankfurt.de/ssg/ssg.html [dostep:

22.01.2017].

240 FID-Lizenzen. www.fid-lizenzen.de [dostęp: 02.06.2016].

Kolejny punkt reformy dotyczy innowacji w usługach bibliotek, które rozumiane są jako doradztwo w gromadzeniu zasobów i pomoc w nabywaniu kompetencji informacyjnych z danej specjalności naukowej, a także wykonywanie przez bibliotekarzy zleconych wyszu-kiwań literatury, dodatkowe usługi digitalizacji potrzebnych materiałów, czy „głębokie” opra-cowanie rzeczowe, by poprawić cytowania tekstów i indeksowanie w wyszukiwarkach.

Współpraca z naukowcami ma dotyczyć także wyrażania przez nich opinii na temat przygo-towywanych przez bibliotekę wniosków i projektów. W opinii bibliotekarzy może to mieć pozytywny efekt, ale pod warunkiem, gdy naukowcy będą mieli dobre rozeznanie w pracy bibliotecznej.

Całość założeń FID wpisuje się w założenia polityki rozwijania cyfrowego środowiska badań, wyrażone w dokumencie programowym DFG z lipca 2012 r. „Die digitale Transfor-mation weiter gestalten”, który nawiązywał do wcześniejszego opracowania z 2006 r., oma-wiającego punkty ciężkości we wspieraniu zapewnienia literatury naukowej i informacji do 2015 r.²⁴¹. System infrastruktury informacyjnej stawia jako principia interesy naukowców i badaczy, ich dostęp i szerokie wykorzystanie przygotowanej informacji oraz całkowite skoor-dynowanie ze strukturami międzynarodowymi. DFG prowadzi w tym celu działania w trzech kierunkach: ‘dialog’ między nauką/badaniami i infrastrukturą informacyjną; rozwiązania in-nowacyjne w infrastrukturze badawczej i lobbing w sferze polityki naukowej. W zakresie zapewnienia literatury w centrum uwagi DFG są: porozumienie (pakt licencyjny) na zakup źródeł informacji elektronicznej i dziedzinowa specjalizacja gromadzenia (Sondersammelge-biete), przekształcana w usługi specjalistycznej informacji²⁴². Celem zmian w przyszłości jest unikanie pakietów stanowiących ofertę sprzedaży, a w zamian tego negocjowanie licencji na literaturę aktualnie potrzebną i wykorzystywaną. Chodzi o negocjacje z wydawcami i uzyska-nie bardziej korzystnych modeli licencji dla nauki, co oznacza odejście od pakietów gwaran-tujących wydawcom obroty, a tym samym odciążanie budżetów bibliotek. W związku z tym podjęto kroki w kierunku sformułowania na nowo zasad prenumeraty, licencji i opłat za pu-blikowanie. Oprócz tego DFG podjęło wiele działań w sferze publicznej na rzecz Open

241 DFG. Die digitale Transformation weiter gestalten. Bonn, 3. Juli 2012.

http://www.dfg.de/download/pdf/foerderung/programme/lis/positionspapier_digitale_transformation.pdf [dostęp:

09.05.2016]; Griebel, Rolf: Die Förderung der wissenschaftlichen Informationsinfrastruktur durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft – Zwischenbilanz zum DFG-Positionspapier »Wissenschaftliche Literaturversorgungs- und Informationssysteme: Schwerpunkte der Förderung bis 2015« Zeitschrift für Bibliothekswesen und Biblio-graphie 57 (2010) H. 2, s. 71-86; Lipp, Anne gemeinsam mit …. : » Die digitale Transformation weiter gestal-ten« - Das Positionspapier der Deutschen Forschungsgemeinschaft zu einer innovativen Informationsinfrastruk-tur. Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bibliographie 59 (2012) H. 6, s. 291-300.

242 DFG. Allianz-Lizenzen. https://www.nationallizenzen.de/ueber-nationallizenzen/allianz-lizenzen-2011-ff.

[dostęp: 10.05.2016]; Lipp, Anne: Auf dem Prüfstand: DFG – geförderte System der Sondersammelgebiete wird evaluiert. Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bibliographie 57 (2010) H. 5, s. 235-244.

cess (OA) i zaczęło finansować przejście renomowanych czasopism na otwarty dostęp oraz realizować projekt narodowego Open Access. Powstały również plany finansowania repozy-toriów. DFG przekazało bibliotekom wysokie kwoty na kontynuowanie projektów razem z wydawcami w odniesieniu do materiałów chronionych prawem autorskim. Budowa przyszłej infrastruktury badawczej obejmuje również Open Access, dane badawcze i długoterminową archiwizację (szerzej o tym: zob. rozdz. VI).

Die Sammlung Deutscher Drucke

W zakresie gromadzenia należy wymienić projekt na miarę stulecia o nazwie Die Sammlung Deutscher Drucke (Zbiór druków niemieckich), którego pomysłodawcą w 1989 r.

był Bernhard Fabian, literaturoznawca, anglista i bibliolog²⁴³. Celem inicjatywy jest tworzenie zdecentralizowanej i kompletnej biblioteki narodowej przez nabywanie drogą kupna antykwa-rycznego publikacji z niemieckiego obszaru kulturowego oraz Germanica, od początku wy-nalazku druku do dnia dzisiejszego. W ten sposób uzupełniana jest tzw. wirtualna biblioteka narodowa obejmująca okres do powstania w październiku 1912 r. Książnicy Niemieckiej (Deutsche Bücherei) w Lipsku, która podjęła funkcję archiwizacji niemieckich drukowanych dóbr kultury. Decentralizacja polega na podziale zadań według kryterium chronologicznego między uczestniczące w projekcie znamienite biblioteki – zob. o tym: rozdz. I, str. 47.

Każda z wymienionych bibliotek gromadzi w zakresie przydzielonego okresu druki niemiec-kojęzyczne niezależnie od miejsca ich wydania oraz je opracowuje, wykazując opisy w regio-nalnych katalogach oraz w retrospektywnej Niemieckiej Bibliografii Narodowej. W wielu przypadkach zakupione dzieła są poddawane zabiegom konserwatorskim (z zachowaniem dokumentacji konserwatorskiej) oraz obowiązkowo digitalizowane. Całość zadań obejmuje zatem gromadzenie, opracowanie, konserwację i digitalizację. Nowe nabytki w ramach SDD, tak oryginały, jak również ich reprodukcje i skanowane wersje cyfrowe (Digitalisate) muszą być wykazane w katalogach lokalnych i regionalnych oraz w specjalistycznych bazach da-nych dostępda-nych w Internecie, np. inkunabuły w Gesamtkatalog der Wiegendrucke i Incuna-bula Short Title Cataloque (ISTC), starodruki w bazach druków VD16, VD17, VD18, a druki

243 Bibliotheken und Informationsgesellschaft in Deutschland: eine Einführung / Engelbert Plassmann [et al.]. - Wiesbaden : Harrassowitz, 2006, s. 124-125. Bernhard Fabian (ur. 1930 r.) profesor anglistyki, pracował do odejścia na emeryturę w 1996 r. w Westfalskim Uniwersytecie Wilhelma w Münster. Jego książka „Buch, Bib-liothek und geisteswissenschaftliche Forschung”, Göttingen 1983, stała się impulsem do podjęcia wymienionego projektu.

muzyczne w Répertoire International des Sources Musicales, mapy i globusy w bazach Bi-blioteki Państwowej w Berlinie²⁴⁴.

Projekt SDD wsparła bardzo hojnie Fundacja Volkswagena przez pierwsze pięć lat, a przez kolejne lata systematycznie finansuje go DFG. Dzięki temu w latach 1990-2015 udało się zakupić 207.497 tomów dzieł oryginalnych oraz 40 tys. w postaci mikrofilmowej, na sumę 26,4 mln euro. Każdego roku „Grupa Robocza Zbiór Druków Niemieckich” (Die Arbeitsge-meinschaft Sammlung Deutscher Drucke –AG SDD) publikuje sprawozdanie z zakupionych zbiorów i wykonanych prac. Dla ogólnej orientacji warto podać dane za rok 2015, w którym sześć bibliotek zakupiło zbiory na kwotę 834.619 euro (podobnie za rok 2014: ponad 840 tys.). Liczba zakupionych fizycznych jednostek zbiorów z poszczególnych okresów wynosiła:

(1450-1600) -112; (1601-1700) – 222; (1701-1800) – 270; (1801-1870) – 587; (1871-1912) – 574. Biorąc pod uwagę średnią cenę, najwięcej, bo 1.812 euro zapłacono za jedną jednostkę wydaną w XV i XVI w., a z przełomu XIX/XX w. już tylko 102 euro. Zakupy antykwaryczne dokonywano w domach aukcyjnych: Bassenge, Jeschke Van Vliet, Nosbüsch & Stucke w Berlinie, Hartung & Hartung, Zisska & Lacher w Monachium, Ketterer Kunst w Hamburgu, Reiss & Sohn w Königstein/im Taunus oraz Venator w Kolonii. Według innych kryteriów kształtują się statystyki Niemieckiej Biblioteki Narodowej, dokonującej digitalizacji w związ-ku z ochroną zbiorów. Stąd też DBN wykazała jako nowe nabytki 1,14 mln jednostek online, pochodzących z digitalizacji gazet i czasopism z lat 1913-1996. Natomiast same uzupełnienia zbiorów wraz z literaturą okresu emigracji (Exilsammlungen) z lat 1933-1945 wyniosły 6.574 jednostek²⁴⁵.