Nauka w Niemczech prowadzona jest w ponad 800 różnorodnych instytucjach finan-sowanych ze środków publicznych. Są nimi uniwersytety i szkoły wyższe oraz rozbudowana sieć jednostek pozauniwersyteckich, wśród nich cztery wspólnoty/towarzystwa badawcze o światowym znaczeniu, kilkadziesiąt państwowych instytutów naukowo-badawczych i regio-nalnych towarzystwach naukowych, jak również centra rozwojowe i badawcze utrzymywane przez koncerny przemysłowe115. Obszar działalności naukowo-badawczej jest rozległy i zróż-nicowany, co wynika z federacyjnego systemu zarządzania, którego ośrodkami są rząd cen-tralny i władze krajów związkowych. Obydwa działają niezależnie w kwestiach organizacji i finansowania, ale nie oznacza to braku współdziałania przy podejmowaniu strategicznych decyzji i inicjatyw. Te zapadają na forum centralnych gremiów takich jak: Rada Naukowa, Wspólna Konferencja Nauki Federacji i Krajów, Konferencja Rektorów Szkół Wyższych (ich kompetencje odnośnie do bibliotek zostały przedstawione w Rozdz. III).
Ogólną charakterystykę instytucji naukowych zaczynam od danych o szkolnictwie wyższym. Przygotowuje je w formie rocznych sprawozdań Konferencja Rektorów Szkół Wyższych. Według statystyk za rok 2015 funkcjonowało w Niemczech 399 instytucji, w tym 121 uniwersytetów, 220 szkół wyższych i 58 wyższych szkół artystycznych i muzycznych116. Ich podział ze względu na rodzaj finansowania przedstawia się następująco: 238 szkół pań-stwowych i 161 niepańpań-stwowych (121 prywatnych i 40 kościelnych).
Łączna liczba studiujących to ponad 2,7 mln osób (kobiet 1,29, mężczyzn 1,41), z której 1,75 mln stanowili studenci uniwersytetów, prawie 930 tys. szkół wyższych i ponad 35 tys. szkół artystycznych i muzycznych. Udział studentów zagranicznych wynosił 11,8% (pra-wie 219 tys. osób), wśród nich najwięcej pochodziło z Chin, Rosji, Indii i Austrii. Procent ten jest znacznie wyższy w kilku szczególnie renomowanych uczelniach (Berlin, Kolonia, Karl-sruhe) i sięga około 20% ogółu studiujących. Warto dodać, że także Niemcy chętnie studiują za granicą – według cytowanego źródła ich liczba wynosiła prawie 136 tys. (2015), a
115Forschungslandschaft.
http://www.research-in-germany.org/de/forschungslandschaft/forschungseinrichtungen.html [dostęp: 23.10.2016].
116 HRK (Hochschulrektorenkonferenz) – Hochschulen in Zahlen. https://www.hrk.de/uploads/media/2015-05-13_Final_Hochschulen_in_Zahlen_2015_fuer_Internet.pdf [dostęp: 23.10.2015].
niej wybieranymi krajami są sąsiedzi - Austria, Holandia, Szwajcaria oraz Wielka Brytania, USA i Francja.
Potencjalni użytkownicy bibliotek to także pracownicy naukowi, którzy w szkolnic-twie wyższym liczą 369.847 zatrudnionych osób, w tym 45.013 profesorów. Idąc dalej za danymi ze sprawozdania Konferencji Rektorów Szkół Wyższych za 2015 r., należy podać także kilka liczb mówiących o wysokości budżetu przeznaczonego na szkolnictwo wyższe, który wynosił 44,9 mld euro, w tym: uniwersytety otrzymały 18,7; kliniki uczelniane 20,4;
szkoły wyższe 5,8. Wymieniona kwota ogólna pochodziła w znacznej części z funduszy po-szczególnych krajów związkowych i wynosiła 21,8 mld euro (są to tzw. środki podstawowe), a z rządu centralnego (Bund) tylko 4,9 mld. Świadczy to o tym, że działalność podstawowa uczelni finansowana jest przede wszystkim przez landy. W tym kontekście warto jeszcze po-dać, skąd pochodziły docelowe środki tzw. trzecie (Drittmittel). Ich łączna kwota 6,7 mld została pozyskana z następujących źródeł: Niemiecka Wspólnota Badawcza (DFG) - 2,2 mld;
budżet federacji - 1,7; rządy krajowe - 0,2; instytucje Unii Europejskiej - 0,6; fundacje - 0,4;
gospodarka - 1,3117. Wyraźnie widać, że w zakresie projektów celowych zdecydowanie więk-szy jest udział pieniędzy z centrali w Berlinie niż rządów lokalnych. Fundusze na szkolnictwo wyższe określane są również przez wskaźnik ich procentowego udziału w produkcie krajo-wym brutto, który w Niemczech w 2015 r. wynosił 1,3 %, a porównawczo w: Kanadzie - 3%, USA - 2,7%, Japonii - 1,6%, Rosji - 1,4%, Polsce - 0,39%.
To co najbardziej charakteryzuje edukację wyższą w Niemczech, to oferta niezwykle zróżnicowanych kierunków studiów oraz otwartość na studentów zagranicznych118. Uniwer-sytety są zróżnicowane pod względem wielkości oraz profilu badań i kierunków studiów. Naj-częściej są to tzw. pełne uniwersytety z wydziałami medycyny i teologii, natomiast te, które rozwijają nauki techniczne mają nazwę "uniwersytet techniczny" (m.in. prestiżowe - Uniwer-sytet Techniczny w Monachium, UniwerUniwer-sytet Techniczny w Berlinie). Kultywowany nie-miecki model kształcenia akademickiego zakładał od czasów Wilhelma Humboldta (w 1809 r. powstał Uniwersytet w Berlinie) jedność i łączenie nauczania z badaniami naukowymi.
Wzmocnieniu tych ostatnich służy prowadzony program o nazwie Inicjatywa Doskonałości (Exzellenzinitiative), mający na celu wzmocnienie pozycji Niemiec w dziedzinie kształcenia i rozwoju badań naukowych. Ten specjalny program finansowania wiodących uczelni i ośrod-ków naukowych wprowadzony został przez rząd federalny w porozumieniu z rządami krajów
117 Tamże, s.2.
118 HochschulKompass : Ein Angebot der Hochschulrektorekonferenz. https://www.hochschulkompass.de/
[dostęp: 25.10.2016].
związkowych. Instytucją prowadzącą i merytorycznie odpowiedzialną jest Niemiecka Wspól-nota Badawcza (DFG)119. Program ten miał już trzy edycje, pierwsza z nich rozpoczęła się w roku 2005/2006, a następne tury w 2009 i 2012 r. Projekty prowadzone są w trzech wymia-rach wsparcia (Förderlinien): 1. studia doktoranckie (Graduiertenschule) dla młodych na-ukowców; 2. doskonałe klastry (Exzellenzcluster) dla najlepszych badań; 3. koncepcje przy-szłościowe na rzecz rozwoju uniwersytetów. Na podstawie pierwszych porozumień między rządem federalnym i landami przyjęto finansowanie na okres do 31 grudnia 2011 r. w wyso-kości 1,9 miliarda euro ( 75% stanowiły środki federacji, 25% danego landu). Dalsze ustale-nia z 4 czerwca 2009 r. zakładały kontynuację "inicjatywy doskonałej" do 2017 r. na sumę 2,7 mld euro. W połowie czerwca 2012 r. dokonano - jak na razie - ostatniego konkursu na finan-sowanie 45 studiów doktoranckich, 43 klasterów doskonałych oraz 11 koncepcji przyszło-ściowych. W liczbie wybranych 99 projektów znalazło się aż 70 uczestniczących we wcze-śniejszej edycji programu120.
W krótkim czasie program Exzellenzinitiative na trwale zmienił – jak twierdzą decy-denci – krajobraz niemieckiej nauki i szkolnictwa wyższego. Chodzi w nim o rozwijanie ba-dań na światowym poziomie, tak aby stały się one konkurencyjne dla najlepszych osiągnięć w skali globalnej121. W opinii niektórych komentatorów Exzellenzinitiative były w pierwotnym zamiarze budowaniem „uniwersytetów federacji” jako symboli centralnej, państwowej polity-ki szkolnictwa wyższego, ale ze względów konstytucyjno-prawnych (Art. 91b Konstytucji) pomysł ten się nie powiódł. Realizowane są w formie specjalnego rządowego programu fi-nansowania wiodących uczelni (elitarnych uniwersytetów) i ośrodków naukowych, mającego na celu wzmocnienie pozycji Niemiec w dziedzinie edukacji i nauki. Inicjatywy doskonałości to nowy cel polityki naukowej, różnicującej krajobraz szkół wyższych pod względem ich ja-kości, wielkości i zasięgu. Decyzje o wyborze projektów „doskonałych” powierzono gremiom profesorskim rekrutującym się z Rady Naukowej i DFG, które są instytucjami bezpośrednio realizującymi politykę rządu niemieckiego. Aktualnie wygląda na to, że obydwa ośrodki
119 Exzellenzinitiative des Bundes und der Länder (2005-2017).
http://www.dfg.de/foerderung/programme/exzellenzinitiative/ [dostęp: 25.10.2016].
120 Bundesministerium für Bildung und Forschung. https://www.bmbf.de/de/die-exzellenzinitiative-staerkt-die-universitaere-spitzenforschung-1638.html [dostęp: 08.01.2016].
121 Uniwersytety niemieckie w rankingu „Times Higher Education” zajęły w 2015 r. dziesięć miejsc w pierw-szej setce – listę rozpoczyna na pozycji 29 Uniwersytet w Monachium, poz. 37 Uniwersytet w Heidelbergu, poz. 49 Uniwersytet Humboldtów w Berlinie, poz. 53 Techniczny Uniwersytet w Monachium, dalej w kolejno-ści Uniwersytety: Wolny w Berlinie, Tybindze, Freiburgu Bryzgowijskim, Bonn, Getyndze. Zob.
https://www.welt.de/politik/deutschland/article147055095/Diese-drei-deutschen-Unis-gehoeren-zur-Weltelite.html [dostęp: 29.10.2016]. Podobne wyniki osiagnęły w tym samym rankingu w 2016 r. .
http://www.kooperation-international.de/aktuelles/nachrichten/detail/info/times-higher-education-world-university-ranking-2016-17-erschienen/ [dostęp: 01.03.2017].
dzy nie chcą kontynuować tej inicjatywy po 2017 r. Z kolei w przypadku proponowanych landom projektów dziesięcioletnich istnieją obawy natury konstytucyjnej, według których długotrwałe wsparcie uniwersytetów przez rząd jest niemożliwe, bowiem naruszyłoby to au-tonomię landów. A zatem w grę wchodzą tylko programy krótkoterminowe122.
Wzmocnienie badań na uniwersytetach odbywa się także przez łączenie ich z dużymi instytutami badawczymi i tworzenie tzw. uniwersytetów badawczych, łączących dydaktykę z uprawianiem nauki na światowym poziomie. Zaletą jest w tym przypadku prowadzenie zajęć ze studentami przez wysokiej klasy specjalistów, przekazujących wiedzę o najnowszych ba-daniach w danej dziedzinie. Dla uniwersytetów z kolei pojawia się większa szansa na udział w międzynarodowych projektach badawczych. Przykładem takiego połączenia jest Instytut Technologiczny w Karlsruhe (Karlsruher Institut für Technologie - KIT), jedna z nowocze-śniejszych uczelni w Niemczech, porównywana często z Massachusetts Institute of Techno-logy (MIT) w USA. KIT powstał w 2009 r. w ramach Wspólnoty Badawczej Helmholtza z połączenia Uniwersytetu i Centrum Badawczego w Karlsruhe, co pozwala mu realizować zadania w zakresie badań, dydaktyki i innowacji, zwłaszcza w naukach przyrodniczych, sto-sowanych i informatyce123.
Oprócz uczelni wyższych interesujące możliwości zatrudnienia dla naukowców oferu-ją setki pozauniwersyteckich instytucji naukowych. Roczne subwencje na działalność nauko-wo-badawczą, koordynowaną przez tego typu instytucje, wynoszą ok. 10 miliardów euro, przy czym blisko ¾ tych środków przeznaczane jest na finansowanie projektów prowadzo-nych w zakresie nauk przyrodniczych i inżynieryjprowadzo-nych. Instytuty współpracują z uniwersyte-tami, kooperują z przemysłem, wyposażone są w nowoczesne laboratoria do prowadzenia badań podstawowych i ukierunkowanych na praktyczne zastosowanie, co pozwala im utrzy-mywać się na poziomie międzynarodowym. Pozauniwersyteckie instytucje naukowe to prze-de wszystkim należące do światowej czołówki: Towarzystwo Maxa Plancka (Max-Planck-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften - MPG); Wspólnota Helmholtza (Helmholtz Gemeinschaft); Wspólnota Leibniza (Leibniz Gemeinschaft); Towarzystwo Fraunhofera (Fraunhofer-Gesellschaft). Duży stopień umiędzynarodowienia instytutów odzwierciedla
122Naumann, Ulrich: Hochschulpolitische Grundlagen von Hochschulbibliothekssystemen. In: Handbuch Hochschulbiblio-thekssysteme : leistungsfähige Informationsinfrastrukturen für Wissenschaft und Studium /(Hrsg.) Söllner, Konstanze; Sühl - Strohmenger, Wilfried; Martina Straub. München : De Gruyter, 2014, s. 27.
123 KIT – Leitbild. http://www.kit.edu/kit/15036.php [dostęp: 25.10.2016].
nież skład zespołów badawczych, których członkowie reprezentują różne narodowości i kul-tury124.
Powszechnie znane Towarzystwo Maxa Plancka zostało założone w 1948 r. i nosi imię noblisty w dziedzinie fizyki Maxa Plancka (1858-1947). W jego skład wchodzi 18 insty-tutów specjalizujących się nie tylko w naukach przyrodniczych, ale także humanistycznych i społecznych, realizujących wiele projektów wspólnie z uniwersytetami. Zatrudnia ponad 13 tys. pracowników naukowych (ogółem zaś ponad 22 tys.). O światowym znaczeniu badań świadczy 15 tys. publikacji rocznie, które ukazują się w renomowanych i indeksowanych cza-sopismach125.
Wspólnota Helmholtza jako patrona ma badacza nauk przyrodniczych Hermana von Helmholtz (1821-1894). Prowadzi 18 centrów na terenie Niemiec zajmujących się m.in. astro-fizyką, medycyną molekularną, energią, środowiskiem, lotami kosmicznymi. Zatrudnia 38 tys. współpracowników, roczny jej budżet wynosi 4 mld euro. Liczba publikacji wykazywa-nych w ISI (Lista filadelfijska) i SCOPUS wynosiła w 2014 r. ponad 13,5 tys.126.
Wspólnota Leibniza, jej patronem jest Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) wybit-ny filozof, matematyk, prawnik, historyk i dyplomata. Początki powstania Wspólnoty sięgają 1949 r. W jej skład wchodzi 89 samodzielnych instytutów badawczych współpracujących z uniwersytetami i jednostkami gospodarczymi, które prowadzą badania z dziedzin odnoszą-cych się do problemów środowiska, techniki, gospodarki i społeczeństwa. Sieć instytutów zatrudnia 9,3 tys. pracowników naukowych, a wszystkich łącznie ponad 18,5 tys.127.
Towarzystwo Fraunhofera jest jedną z największych instytucji w Europie koordynują-cych badania stosowane, prowadzone na potrzeby prywatnych i państwowych przedsię-biorstw w sektorze przemysłu, usług i administracji publicznej. Patronem jego jest Joseph von Fraunhofer (1787-1826) wybitny astronom, fizyk i optyk. Towarzystwo działa od 1949 r.
Koordynuje badania stosowane 67 instytutów w różnych częściach Niemiec w zakresie śro-dowiska, zdrowia, transportu, energii, surowców oraz komunikacji i wiedzy. Warto przypo-mnieć, że Towarzystwo to znajduje się wśród instytucji współtworzących projekt „Niemiecka Biblioteka Cyfrowa” i odpowiada za rozwiązania informatyczne i techniczne128.
124 „Research in Germany“ jest centralną platformą informacyjną Ministerstwa Federalnego ds. Kształcenia i Badań. Stroną redakcyjną platformy zajmuje się DAAD – Deutscher Akademischer Austauschdienst (Niemiecka Centrala Wymiany Akademickiej). http://www.research-in-germany.org/de/ueber_uns.html [dostęp:
27.10.2016].
125Max-Planck-Gesellschaft. www.mpg.de [dostęp: 27.10.2016].
126 Helmholtz Gemeinschaft. https://www.helmholtz.de/ueber_uns/ [dostęp: 27.10.2016].
127 Leibniz-Gemeinschaft. http://www.leibniz-gemeinschaft.de/ueber-uns/ [dostęp: 27.10.2016].
128 Fraunhofer-Gesellschaft. https://www.fraunhofer.de/ [dostęp: 27.10.2016].
Powyższa prezentacja czterech największych wspólnot (sieci instytutów) obrazuje skalę i rozpiętość nie tylko prowadzonych badań, ale także strukturę organizacyjną nauki w Niemczech, która stwarza możliwości pracy naukowej (poza uniwersytetami) dla kilkudzie-sięciu tysięcy naukowców i poszerza znacząco rynek pracy dla absolwentów uniwersytetów.
Do tej liczby należy dodać jeszcze federalne instytuty naukowo-badawcze (ponad 40), nadzo-rowane przez poszczególne ministerstwa, którym dostarczają one specjalistycznych analiz i ekspertyz. Ich zadaniem jest zapewnienie pracownikom ministerstw fachowej i ugruntowanej wiedzy, niezbędnej do pełnienia władzy publicznej129. Podlegają one i są finansowane przez Ministerstwo Federalne ds. Kształcenia i Badań. Analogicznie do rządu w Berlinie utrzymują własne placówki naukowo - badawcze (ponad 130) także władze krajów Federacji.
Na strukturę organizacyjną nauki składają się akademie nauk, pełniące zadania koor-dynacji i wspierania projektów długofalowych oraz utrzymywania dialogu między poszcze-gólnymi dyscyplinami nauki. Ich funkcja polega też na usługach doradczych w sprawach na-ukowych, zaznajamianiu z nowymi problemami i trendami w nauce. Działa Narodowa Aka-demia Nauk Leopoldina oraz osiem regionalnych akademii zrzeszonych i współpracujących ze sobą w ramach porozumienia. Należą do niej: Berlińsko-Brandenburska Akademia Nauk, Akademia Nauk w Getyndze, Bawarska Akademia Nauk, Saksońska Akademia Nauk w Lip-sku, Heidelberska Akademia Nauk, Akademia Nauk i Literatury w Moguncji, Akademia Na-uk i SztNa-uk Północnej Nadrenii-Westfalii, Akademia NaNa-uk w Hamburgu130.
Podkreślić należy jeszcze raz aspekt wspólnych działań nauki i przemysłu, dzięki któ-rym Niemcy należą do czołówki krajów o najkrótszym czasie wdrażania patentów i wynalaz-ków. Od 1954 r. działa organizacja o nazwie "Federacja Przemysłowych Stowarzyszeń Ba-dawczych" (Arbeitsgemeinschaft industrieller Forschungsvereinigungen – AiF), która promu-je badania stosowane i prace rozwojowe służące małym i średnim przedsiębiorstwom131. Uwaga rządu koncentruje się na działaniach badawczo-rozwojowych w ramach klasterów i sieci współpracy pomiędzy różnymi podmiotami. Ich celem jest integracja środowisk akade-mickich i biznesowych w zakresie badań i rozwoju, co ma znacznie przyspieszyć urynkowie-nie nowych produktów i innowacyjnych technologii132.
Na koniec jeszcze krótkie uzupełnienie o źródłach finansowania nauki poza środkami publicznymi. W Niemczech poważna część badań wspierana jest przez prywatnych
129 Beschäftigungsinstitutionen. http://www.wissenschaftweltoffen.de/glossar/b01_html [dostęp: 27.10.2016].
130 Union der Deutschen Akademien der Wissenschaften. www.akademienunion.de [dostęp: 27.10.2016].
131 Arbeitsgemeinschaft Industrieller Forschungsvereinigungen (AIF). www.aif.de [dostęp: 27.10.2016].
132 Clusterplattform Deutschland. http://www.clusterplattform.de/CLUSTER/Navigation/DE/Home/home.html [dostęp: 27.10.2016].
rów i przedsiębiorstwa komercyjne. Wspólnym przedsięwzięciem środowisk gospodarczych na rzecz promocji niemieckiej nauki i badań naukowych jest Stowarzyszenie Fundatorów na Rzecz Nauki Niemieckiej (Stifterverband für die Deutsche Wissenschaft e.V). Pod swoją egi-dą zrzesza ono około 450 fundacji i zarządza majątkiem w wysokości 2,35 mld euro rocznie.
Poza tym działają duże fundacje niemieckie, takie jak: Fundacja Roberta Boscha, Fundacja Volkswagena, Fundacja Klausa Tschiry, Fundacja Bertelsmanna. Mają one także znaczący wkład we wspieraniu działalności bibliotek, także uniwersyteckich. Natomiast w zakresie finansowania pracowników nauki i wymiany międzynarodowej największe zasługi ma Fun-dacja Aleksandra Humboldta (AvH - udziela rocznie ponad 700 stypendiów), Niemiecka Cen-trala Wymiany Akademickiej (DAAD) i Niemiecka Wspólnota Badawcza (DFG).
2.2. Podstawy polityczno-prawne systemów bibliotecznych szkół