Gromadzenie - aspekty ekonomiczne

Rodzaj zadań Fachreferat Zarządzanie (kierownik

oddziału)

Referat dziedzinowy 61 % 9%

Zarządzanie 11% 71%

Badania własne 15% 6%

IT 9% 2%

Zadania specjalne/inne 4% 12%

Wyraźnie widać, że zarządzanie zajmuje niemal dwie trzecie aktywności fachreferen-tów i odbywa się to kosztem czasu poświęconego danej dziedzinie. Tym samym różnica udziału prac na rzecz fachreferatu jest bardzo znaczna w obydwu profilach i wynosi 61% : 9%. Fachreferenci będący kierownikami mniej zajmują się również badaniami i technologia-mi informacyjnytechnologia-mi³⁷⁹.

4.3. Gromadzenie - aspekty ekonomiczne

Paradygmat zmian od mediów drukowanych do cyfrowych zmienił profile gromadze-nia oraz metody i odpowiedzialność za dobór literatury. Przemianom uległ także rynek ukie-runkowany na media cyfrowe, co dla bibliotek oznacza aktualizowanie profili i metod groma-dzenia, ewaluację nabywanych zasobów, czyli stałe kontrolowanie działań.

Kryzys czasopism

Od początku lat 90. XX w. biblioteki realizowały swą podstawową funkcję gromadze-nia zbiorów w zmiegromadze-niających się warunkach ekonomicznych i rynkowych oraz w otoczeniu nowych technologii informacyjnych. Z jednej strony otworzyły się przed bibliotekami nowe pola działalności, z drugiej zaś ich możliwości finansowe stały się dużo mniejsze. Problemy budżetowe przełożyły się na kryzys w zapewnieniu literatury w bibliotekach uniwersyteckich nie tylko w Niemczech, ale w wielu bogatych i mniej zamożnych krajach, także w USA, gdzie jego oznaki wystąpiły znacznie wcześniej niż w Europie. Kryzys ten był tym dotkliwiej odczuwany, że nastąpił po ‘tłustych’ latach 70. i 80. XX w., uważanych powszechnie w

378 Tamże, s. 8-11.

379 Tamże, s. 9-11.

bliotekarstwie za okres stabilnej bazy budżetowej i polityki gromadzenia, co pozwoliło na systematyczne i niemal kompletne gromadzenie księgozbiorów. Na pytanie o przyczyny pro-blemów finansowych, podawane są w odpowiedzi dwa czynniki sprawcze – bum wydawniczy publikacji drukowanych i pojawienie się na rynku mediów elektronicznych³⁸⁰. Rzeczywiście nastąpił w tym czasie wręcz zalew informacji i publikacji, rynek wydawnictw naukowych oferował media w różnej formie, co w konfrontacji z budżetami bibliotek spowodowało utratę przez nie progresywnej siły nabywczej. Wzrost liczby publikacji był wynikiem nowej tenden-cji w nauce nazwanej syndromem publish-or-perish (niem. veröffentliche oder gehe unter) i wprowadzeniem oceny pracy naukowej na podstawie liczby publikacji w renomowanych cza-sopismach o wysokim wskaźniku Impact-Factor (IF). W konsekwencji znaczenie czasopisma jako medium znacznie wzrosło, a liczba artykułów publikowanych w czasopismach nauko-wych zaczęła się podwajać co 10-15 lat. Efektem tych zmian była narastająca komercjalizacji wydawnictw czasopism naukowych, która doprowadziła w końcu do sytuacji patowej okre-ślanej mianem ‘kryzysu czasopism’. Rynek czasopism, zwłaszcza w naukach przyrodniczych, technicznych i medycznych (Science, Technology, Medicine - STM), przybrał strukturę oli-garchiczną, był w całości kontrolowany i trzymany twardą ręką przez wydawnictwa nazwane graczami globalnymi (global players), czyli Elsevier, Springer, Wiley-Blackwell, Tay-lor&Francis. To do nich należała większa część światowego rynku z wymienionych wyżej dziedzin, co pozwalało im uprawiać monopolistyczną politykę cenową. Wygórowane corocz-ne podwyżki cen czasopism były praktykowacorocz-ne do połowy lat 90. XX w., a wielu przypad-kach do początku nowego tysiąclecia. Ten uciążliwy dla bibliotek wzrost cen komercyjni wy-dawcy tłumaczyli zwiększonymi nakładami na anonimowe recenzje (Peer-Review) oraz do-datkowe wydatki (added values) ponoszone na rozwój elektronicznych wersji czasopism.

W połowie lat 90. XX w. dołączyły do bumu wydawnictw drukowanych media elek-troniczne, zaczynając od informacyjnych baz danych (offline i online), następnie szybko ro-snącej oferty czasopism elektronicznych, aż po rozwój książek elektronicznych na początku XXI w. Ta nowa sytuacja rynkowa była swoistym wyzwaniem dla bibliotek uniwersyteckich, bowiem nowe media należało uwzględnić w potrzebach budżetowych klasycznych zbiorów drukowanych. Zwiększenie budżetu było konieczne, ponieważ oferty literatury naukowej przewyższały możliwości nabywcze bibliotek. W najbardziej krytycznym okresie lat

380 Moravetz-Kuhlmann, Monika: Erwerbungspolitik, Etatplanung und Mittelallokation in wissenschaftlichen Bibliotheken. In: Praxishandbuch Bibliotheksmanagement. Bd. 1 / (Hrsg.) Rolf Griebel, Hildegard Schäffler, Konstanze Söllner. – Berlin [u.a.] : De Gruyter, 2016, s. 161-183; Górny, Mirosław: Komercyjne funkcje syste-mów informacji naukowej. In: Biblioteki i ich klienci: między płatnym a bezpłatnym komunikowaniem się … , Seria III: e Publikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa, Nr 6, 2009.

http://skryba.inib.uj.edu.pl/wydawnictwa/e06/gorny.pdf [dostęp: 26.05.2016].

1998 niemieckie biblioteki naukowe otrzymały dodatkowe wsparcie finansowe ze strony DFG. Przygotowano wówczas analizę budżetową rozwoju zbiorów i rozdzielono fundusze dla 60 bibliotek uniwersyteckich starych landów i 15 nowych landów (te ostatnie korzystały ze specjalnych środków HBFG przez 12 lat po zjednoczeniu Niemiec)³⁸¹.

Sprawę zwiększania budżetów bibliotek na kupno zbiorów traktowano priorytetowo i starano się zasilać je z różnych źródeł, m.in. z opłat za studia, które w niskim wymiarze wprowadzono w Niemczech w latach 2005 i 2007 w siedmiu najbardziej zaludnionych lan-dach. Od początku budziły one jednak duże kontrowersje i ostatecznie zostały zniesione od semestru zimowego 2013/2014 (a jeśli pozostawały, to tylko na pojedynczych wydziałach, z przeznaczeniem na konkretne zakupy lub licencje). Brak wpływów z opłat studentów miały zrekompensować dodatkowe pieniądze otrzymane z landów. I tak na przykład w Badenii-Wirtembergii wprowadzono w 2012 r. fundusze w celu zagwarantowania jakości źródeł in-formacji i literatury (Qualitätssicherungsmittel).

Dla zobrazowania skali wzrostu wydatków na gromadzenie, z jaką zmierzyły się bi-blioteki akademickie, warto podać wyniki analiz danych z 70 wybranych szkół wyższych za okres od roku 1990 do 2011³⁸². Wzrost osiągnął wówczas wskaźnik aż 65,5 % więcej wyda-nych pieniędzy na nabytki. Wpływ na tę sytuację miały przede wszystkim ceny prenumeraty czasopism, które w latach 90. XX w. wzrastały co roku o dwucyfrowe wartości procentowe, a dopiero w późniejszym czasie po 2005 r. nastąpiła ich stabilizacja na poziomie 6-8%. Kryzys z czasopismami odsłonił również problematyczną i kontrowersyjną strukturę budżetów biblio-tek, których największą część pochłaniały wydatki właśnie na prenumeratę czasopism na-ukowych. Ich udział sięgał nawet 75% całości budżetu wielu bibliotek uniwersyteckich, co z kolei skutkowało brakami, a nawet zapaścią w gromadzeniu książek.

Problem zarysowany powyżej miał szeroki wymiar międzynarodowy. Cytowana au-torka M. Moravetz-Kuhlmann przywołuje w tej kwestii amerykańskie badania o podobnym zasięgu czasowym do analiz niemieckich. Statystyki przedstawione przez Association of Re-search Libraries (ARL) dotyczą funduszy na gromadzenie czasopism i książek wydanych przez biblioteki akademickie w USA w latach 1986-2011. Dane za okres 25 lat wykazują, że nastąpił w tym czasie wzrost wydatków na monografie o 71%, a na czasopisma o 402%.

Książki były w budżecie na dalszym planie po uprzywilejowanych czasopismach, co prowa-dziło w konsekwencji do regresji w ilości kupowanych tytułów. Zaczynając od 1986 r.

381 Griebel, Rolf; Tscharntke, Ulrike: Etatsituation der wissenschaftlichen Bibliotheken 1997/1998. Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bibliographie 45 (1998), H. 6, s. 603-632.

382 Moravetz-Kuhlmann, M., tamże, s. 165-169.

pował ciągły spadek liczby gromadzonych książek w bibliotekach uczelnianych, który utrzy-mał się aż do 2007 r.³⁸³.

Reakcja bibliotek w sytuacji rosnących cen i ograniczonych finansów mogła być tylko jedna – cięcia w prenumeracie i redukcja tytułów. To z kolei powodowało dalsze podnoszenie cen czasopism jako mechanizm obronny wydawców na malejące nakłady. Tym samym na-kręcała się spirala cen i nasilał się kryzys w nabywaniu literatury naukowej, określany w śro-dowisku jako stan paradoksalny³⁸⁴. Punkt kulminacyjny kryzysu przypadł na koniec lat 90.

XX w. i zmusił gremia bibliotekarskie do zdecydowanych działań. Z jednej strony był to na-cisk na instytucje decyzyjne i polityczne oraz domaganie się zwiększenia funduszy dla biblio-tek, z drugiej strony były prowadzone pertraktacje z wydawnictwami odnośnie ich polityki cenowej. Podjęto również inicjatywy nie mające wprawdzie oddziaływania bezpośredniego, ale kształtujące stopniowo w opinii publicznej – szczególnie wśród naukowców i badaczy jako producentów wiedzy i jej odbiorców - świadomość problematycznego panowania wy-dawnictw na rynku publikacji oraz przygotowujące grunt do rozwijania nowych modeli pu-blikowania.

Tworzenie konsorcjów

Równocześnie z kryzysem związanym z czasopismami nastąpił dynamiczny rozwój rynku informacji elektronicznej oraz zastosowanie nowoczesnych technologii w dziedzinie mediów i informacji. W ich efekcie zmienił się paradygmat polityki gromadzenia zbiorów według zasady, że dostęp w sieci zastępuje posiadanie na własność (access versus ownership).

Globalny rynek informacji wymógł na bibliotekach zakup licencji na zasoby cyfrowe przez konsorcja, dające korzystniejsze warunki finansowe. Pojedyncze biblioteki nie były w stanie przeprowadzić i sfinansować drogich zakupów, stąd powstał pomysł łączenia się w celu wspólnego nabycia czasopism elektronicznych, baz danych i książek elektronicznych. Kon-sorcja bibliotek stanowią swego rodzaju stowarzyszenia kupieckie, nie mające umocowania w kodeksach prawa cywilnego, co różni je od tych zakładanych przez firmy przemysłowe czy banki. Celem współdziałania w przypadku bibliotek jest uzyskanie niższej ceny i lepszych warunków korzystania niż jest to możliwe w umowach jednostronnych. Umowy licencyjne

383 Moravetz-Kuhlmann, M., tamże, s. 167-168.

384 Das Zeitschriftenparadoxon oder wer verfügt über wissenschaftliche Information. Eine Vortrags- und Diskus-sionsveranstaltung der Universitätsbibliothek Stuttgart …., am 20. Mai 2003. Materiały zawierają prezentację problemów w gromadzeniu czasopism w bibliotekach uniwersyteckich Badenii-Wirtembergii (Stuttgart, Kon-stancji, Ulm) oraz dyskusję naukowców i ekspertów na temat „Paradoks czasopism lub kto dysponuje naukową informacją?”

http://elib.unistuttgart.de/bitsontream/11682/5983/1/Bibliothek_Bildung_und_Fortschritt_3_%282004%29_Para doxon.pdf [dostęp: 25.05.2016].