System dziedzinowy referatów i usług informacyjnych

System referatów dziedzinowych (Fachreferatesystem)

W bibliotekach naukowych i uniwersyteckich obszaru niemieckojęzycznego funkcjo-nuje od ponad wieku system referatów/działów dziedzinowych (Fachreferatesystem) kiero-wanych przez bibliotekarzy naukowych, osobiście odpowiedzialnych za kształtowanie zbio-rów w zakresie danej dziedziny wiedzy, także ich opracowanie rzeczowe i informację. System referatów dziedzinowych stanowi standardowy model organizacyjny, który wykształcił się i stabilnie ugruntował od lat 20. minionego wieku w strukturze bibliotek nie tylko uniwersyte-tów, ale także dużych bibliotek uniwersalnych, takich jak Preußische Staatsbibliothek w Ber-linie, czy Hofbibliothek (od 1920 r. Nationalbibliothek) w Wiedniu. System dziedzinowy wy-nikał z potrzeby podziału pracy w sytuacji dużego wzrostu publikacji naukowych oraz liczby studentów (podaje się, że w latach 1889-1914 liczba studentów wzrosła ponad dwukrotnie)³⁵⁸. Konieczne było więc wprowadzenie nowej organizacji pracy i jej racjonalnego podziału, aby optymalnie jak najlepiej obsłużyć poszczególne dziedziny nauki oraz korzystających z nich pracowników i studentów. Za początek dyskusji na temat dziedzinowego podziału pracy przyjmuje się rok 1909 i publikację artykułu na ten temat przez bibliotekarza z Getyngi, który zapoczątkował publiczną dyskusję³⁵⁹. Kwestie fachreferatów (systemu stanowisk w strukturze biblioteki) i profilu zawodowego fachreferentów (bibliotekarzy naukowych zatrudnionych na tych stanowiskach) są ze sobą powiązane, ale nie całkowicie tożsame. Bibliotekarze naukowi z racji wyższego wykształcenia konsekwentnie upominali się o status urzędnika państwowego i stosowne do zaszeregowania wynagrodzenie. Mimo kwestionowania w ostatnich latach po-trzeby tych stanowisk, funkcjonują one nadal w liczbie zróżnicowanej w zależności od wiel-kości uniwersytetu i wielości dziedzin nauki uprawianych na poszczególnych wydziałach.

System referatów może liczyć od kilku do kilkudziesięciu (nawet 40) wyszczególnionych

357 te Boekhorst, Peter: Qualitätsmanagement und wissenschaftliche Bibliothek – ein unüberbrückbarer Gegen-satz? In: op. cit., s. 173-175; Becker, Carolin: op. cit., s. 50.

358 Enderle, Wilfried: Selbstverantwortliche Pflege bibliothekarischer Bestände und Sammlungen. Zu Genese und Funktion wissenschaftlicher Fachreferate in Deutschland 1909-2011. Bibliothek Forschung und Praxis 36 (2012) s. 24-31, 25 (dane o liczbie studentów). https://www.degruyter.com/view/j/bfup.2012.36.issue-1/bfp-2012-0004/bfp-2012-0004.pdf [dostęp: 09.01.2017].

359 Tamże s. 25; Füchsel, Johannes: Geschäftsgang und Arbeitsteilung an den wissenschaftlichen Bibliotheken.

Zentralblatt für Bibliothekswesen Bd. 26 (1909) s. 49-59.

dziedzin nauki. Obecnie zasada podziału dziedzinowego realizowana jest w sposobie prezen-tacji informacji elektronicznej oraz szkoleniach w zakresie kompetencji informacyjnych.

Profil zawodowy fachreferenta

Fachreferent, inaczej wissenschaftlicher Bibliothekar, czyli bibliotekarz naukowy, u nas określany także jako specjalista dziedzinowy lub bibliotekarz dziedzinowy³⁶⁰. W Niem-czech ma ponad stuletnią tradycję, a jego geneza sięga końca XIX w., kiedy to profesorów, zajmujących się z urzędu sprawami gromadzenia w bibliotece (Professorenbibliothekare), zaczęli zastępować bibliotekarze. Instytucjonalizacja zawodu bibliotekarskiego znalazła od-zwierciedlenie w rozporządzeniach rządowych (Prus z 1893 r. i Bawarii z 1905 r.), które ja-sno określały wykształcenie bibliotekarzy jako absolwentów studiów uniwersyteckich, uzu-pełniających swoją wiedzę w zakresie bibliotekarstwa. Inne wydarzenia związane z wyodręb-nieniem się w Niemczech zawodu bibliotekarza, to m.in. założenie czasopisma „Zentralblatt für Bibliothekswesen” (1884), powstanie w 1886 r. na Uniwersytecie w Getyndze pierwszej katedry nauk pomocniczych bibliotekarstwa (Lehrstuhl für Bibliothekshilfswissenschaften) oraz założenie w 1900 r. Stowarzyszenia Bibliotekarzy Niemieckich (Verein Deutscher Bi-bliothekare – VDB), stanowiącego wcześniej sekcję związku filologów. VDB pozostało do dzisiaj zrzeszeniem fachreferentów³⁶¹.

Bibliotekarze naukowi stanowią w strukturze zatrudnienia bibliotek uniwersyteckich służbę wyższą (Höherer Dienst). Dwie pozostałe grupy to służba podwyższona (Gehobener Dienst), czyli bibliotekarze dyplomowani i służba średnia (Mittlerer Dienst), pracownicy bi-blioteczni mający ukończone dwuletnie szkoły zawodowe i odbyte praktyki.

Jeśli chodzi o wykształcenie bibliotekarza naukowego, to tradycyjnie ma ukończone magisterskie studia uniwersyteckie lub stopień naukowy doktora. W rzeczywistości doktorat ma dziś większość fachreferentów, do czego przyczyniło się w znacznym stopniu wprowa-dzenie studiów trzystopniowych. Jednocześnie wymagane jest zawodowe wykształcenie bi-bliotekarskie (Referendariat), będące rodzajem aplikacji połączonej ze stażem zawodowym, które prowadzone jest w wybranych bibliotekach i szkołach wyższych w wymiarze 30-40 miejsc w całych Niemczech. Referendariat trwa dwa lata, z podziałem na część praktyczną w

360 Bibliotekarz dziedzinowy w bibliotekach akademickich : materiały z seminarium zorganizowanego przez Bibliotekę Główna UMK w dniach 26-27 października 2000 r. w Toruniu / Oprac. Anna Bogłowska, Jolanta Szewczak, Toruń : UMK, 2001(obszerny zbiór artykułów polskich i niemieckich autorów poświeconych tej tematyce).

361 Bibliotheken und Informationsgesellschaft in Deutschland : eine Einfürung / Engelbert Plassmann et al.

Wiesbaden, 2006. s. 254-261; Verein Deutscher Bibliothekare. http://www.vdb-online.org/verein/ [dostęp:

08.01.2017].

jednej lub dwóch bibliotekach naukowych oraz teoretyczną, odbywaną w wyższych szkołach mediów, informacji i bibliotekarstwa³⁶². Referendariat kończy się egzaminem państwowym (Laufbahnbefähigung). Inną drogą uzyskania kwalifikacji bibliotekarza naukowego jest ukoń-czenie studiów magisterskich w zakresie nauki o bibliotece i informacji na Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie lub w szkołach wyższych w Darmstadt, Hamburgu, Hanowerze, Ko-lonii, Lipsku, Poczdamie, Stuttgarcie. Z historii warto przypomnieć, że do lat 1990. kształce-nie bibliotekarzy odbywało się inaczej w landach zachodnich i wschodnich (z wyjątkiem Sak-sonii-Anhaltu). W byłej NRD miejscem studiów był Instytut Nauki o Bibliotece na Uniwersy-tecie Humboldtów w Berlinie, pozostający do dzisiaj jedynym w całych Niemczech Instytu-tem Nauki o Bibliotece i Informacji (Institut für Bibliotheks- und Informationswissenschaf – IBI). Tam właśnie od 1961 r. organizowano w postaci kursów kształcenie fachreferentów, które następnie od 1976 r. odbywało się w formie dwuletnich studiów podyplomowych (Das postgraduale Studium). Bibliotekoznawstwo długo nie było uznawane za dyscyplinę uniwer-sytecką, stąd też dopiero we wrześniu 1990 r. zostali immatrykulowani pierwsi studenci (46 osób) studiów magisterskich, na warunkach połączenia z drugą specjalnością główną lub dwiema specjalnościami uzupełniającymi³⁶³.

Pozycja zawodowa fachreferentów jest prestiżowa i wysoka. Stanowią oni najwyżej uposażoną finansowo grupę bibliotekarzy, do których stosowane są regulacje urzędowe i prawne właściwe etatom urzędnika państwowego (Beamtenlaufbahn). Z tej właśnie grupy rekrutują się dyrektorzy bibliotek i kierownicy kluczowych oddziałów. Do tradycyjnego za-kresu zadań i obowiązków fachreferentów należą:

1. gromadzenie zbiorów (merytoryczny dobór i selekcja)

2. opracowanie rzeczowe i rozwijanie klasyfikacji systematycznej 3. udzielanie specjalistycznej (dziedzinowej) informacji

4. organizacja pracy i zarządzanie³⁶⁴.

362Informationen zu Ausbildung und Berufseinstieg als wissenschaftliche Bibliothekarin / wissenschaftlicher Bibliothekar. http://www.vdb-online.org/kommissionen/qualifikation/ausbildungsinfo/ [dostęp: 05.01.2016].

Strona VDB zawiera aktualny wykaz bibliotek w poszczególnych landach prowadzących referendariat lub wo-lontariat (ta druga forma prywatno-prawna oferowana jest w Saksonii i Turyngii), liczbę miejsc (łącznie jest ich 30-40) oraz wykaz uczelni studiów teoretycznych; Dugall, Bernd: Die Ausbildung für den höheren Dienst an wissenschaftlichen Bibliotheken : enige provokante Thesen. Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bibliographie Bd. 48 (2001), s. 132-133.

363 Zur Geschichte der bibliothekswissenschaftlichen Ausbildung in Berlin. https://www.ibi.hu-berlin.de/de/institut/leitbild/gesch-ausbildung/gesch-ausbildung#p [dostęp:04.01.2017].

364 Wiele aspektów działalności fachreferentów prezentują materiały pokonferencyjne: Bibliotekarz dziedzinowy w bibliotekach akademickich / Oprac. Anna Bogłowska, Jolanta Szewczak, Toruń 2001. Tu artykuły na temat zadań fachreferentów w Niemczech, m.in. Hudzik, Krystyna: Bibliotekarz dziedzinowy – doświadczenia nie-mieckie a polskie możliwości ich adaptacji. In: Bibliotekarz dziedzinowy w bibliotekach akademickich:

materia-Grupę konkurencyjną na polu zadań, kompetencji i kariery zawodowej w odniesieniu do fachreferentów stanowią dobrze wykształceni bibliotekarze dyplomowani, posiadający także wysokie kwalifikacje i umiejętności. Są dobrymi katalogerami, pracownikami obez-nanymi z nowymi mediami i technologiami informacyjnymi oraz pracą z użytkownikami.

W bibliotekach uniwersyteckich pełnią funkcje kierowników mniejszych jednostek orga-nizacyjnych (wypożyczalni, gromadzenia) lub osób na stanowiskach o funkcjach przekro-jowych (Stabsstellen).

Z uwagi na status i zadania bibliotekarzy naukowych pojawia się co pewien czas deba-ta, która dotyczy tematu niezwykle kontrowersyjnego i ostro dyskutowanego w środowisku.

Jest nim profil zawodowy i odpowiedź na podstawowe pytanie, czy praktyka zawodowa fa-chreferentów bliższa jest zarządzaniu (administrowaniu), czy jest działalnością naukową i twórczą? Temu zagadnieniu poświęcone zostało przed kilku laty kolokwium „Fachreferat dzisiaj. W polu napięcia między nauką a zarządzaniem” (Düsseldorf 2012 r.), z którego mate-riały zamieszczono w publikacji razem z artykułami historycznymi, dzięki czemu powstało obszerne i wielowątkowe ujęcie tematu na przestrzeni dwóch wieków³⁶⁵. Taki bowiem okres czasu minął, jeśli przyjmie się za początek debaty publikację pism traktujących o wykształce-niu bibliotekarza, których autorem był Friedrich Adolf Ebert, sekretarz Królewskiej Biblioteki Publicznej w Dreźnie³⁶⁶.

Z długiej historii debaty prowadzonej na omawiany temat ważne dla naszych rozwa-żań są dwa jej momenty. Jednym z nich była patetyczna polemika z lat 1959-1962, którą pro-wadził Joachim Wieder i Ladislaus Buzás na łamach międzynarodowego czasopisma „Libri”.

Jedna strona sporu broniła tradycyjnego wizerunku bibliotekarza jako dobrze wykształconego humanisty i sprzeciwiała się sprowadzeniu jego warsztatu do sprawnie realizowanych usług bibliotecznych. Oponenci uważali natomiast taki model za staroświecki i bez perspektywy

ły z seminarium……, Toruń 2001, S. 69–83.[online] http://www.ebib.pl/biuletyn-ebib/18/a.php?hudzik ; Jazdon, Artur: System specjalistów dziedzinowych w bibliotekach niemieckich. Bibliotekarz 1991 nr 6 s. 19-21.

365 Fachreferat heute. Im Spannungsfeld zwischen Wissenschaft und Verwaltung.

https://www.ulb.hhu.de/en/getting-started/presse-und-oeffentlichkeitsarbeit/veranstaltungen/veranstaltungen-2012/kolloquium-fachreferat-heute.html [dostęp: 06.01.2017]; Bibliothekare zwischen Verwaltung und Wissenschaft. 200 Jahre Berufsbilddebatte. Hrsg. von Irmgard Siebert und Thorsten Lemanski. - Frankfurt a.

M.: Klostermann, 2014, 278 S. (Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bibliographie, Sonderbände 111). [Re-cenzja] - Hudzik, Krystyna: Przegląd Biblioteczny 2015 z. 4, s. 617-620.

366 Ebert, Friedrich Adolf: Die Bildung des Bibliothekars. Zweite umgearbeitete Ausgabe. Leipzig: Steinacker und Wagner, 1820. http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:hbz [dostęp: 20.09.2016].

rozwoju³⁶⁷. Widać zatem wyraźnie, że chodzi o różne podejścia do zawodu bibliotekarza na-ukowego, jedno o nastawieniu humanistycznym, drugie - ekonomiczno-menedżerskim.

Drugi moment debaty, bardzo głośny i nieodległy w czasie, stanowi dyskusja na ła-mach miesięcznika „Bibliotheksdienst” w 1998 r. na temat przyszłości i kierunku zmian za-dań fachreferentów w związku z coraz większą obecnością mediów elektronicznych w infor-macji i komunikacji naukowej. Zdecydowane argumenty „za” i „przeciw” wymieniali wtedy między sobą żywo zaangażowani: Helmut Oehling, Uwe Jochum oraz Peter te Boekhorst i Klaus Ceynowa, zdanie wyważone przedstawiła Sabine Wefers. Padły wówczas pytania, czy stanowiska fachreferentów mają w ogóle przyszłość, czy podjęcie nowych zadań będzie dla nich ratunkiem.

Kierunek zmian zadań i funkcji fachreferenta zaprezentował w postaci 12 tez Helmut Oehling. Przyszłość zawodu praktykowanego od ponad stu lat przedstawił on w postaci krót-kiego równania: "Fachreferent 2000 = Fachreferent 1900 + aktywna informacja". Ma ono oznaczać, że fachreferent wykonuje zadania gromadzenia i opracowania rzeczowego oraz posiada wysokie kompetencje w dziedzinie nowych mediów i prowadzi w związku z tym tak-że szkolenia użytkowników w zakresie korzystania z nich oraz udziela porad typu know-how.

Takie umiejętności kreują fachreferenta na współpracownika naukowców i studentów w za-kresie dziedzinowej, specjalistycznej informacji w oparciu o dostępne źródła drukowane i elektroniczne. Jego działania muszą być bardziej aktywne (Oehling mówi nawet: "ofensyw-ne"), nastawione na pozyskiwanie użytkowników, którzy zazwyczaj tylko w niewielkim stop-niu znają i wykorzystują źródła znajdujące się w bibliotece³⁶⁸.

Projekt zmian w klasycznych zadaniach fachreferentów w kierunku zgodnym ze współczesnym modelem biblioteki został przedstawiony przez Sabine Wefers. W zmniejsze-niu się zadań w zakresie gromadzenia i opracowania rzeczowego widziała ona możliwość rozwijania informacji dziedzinowej oraz udziału fachreferentów w organizacji pracy i zarzą-dzaniu. Zdaniem Wefers gromadzenie będzie oczekiwało od specjalisty dziedzinowego jasno zdefiniowanego profilu zbiorów w połączeniu z kryteriami finansowymi i potrzebami użyt-kowników. Fachreferent będzie określał, które media i jak intensywnie (w jakiej głębokości)

367 Kuttner, Sven: Die Wieder-Buzás-Kontroverse 1959 bis 1962. Ein Blick hinter die Kulissen einer Berufsbild-disskusion der späten Nachkriegzeit. In: Bibliothekare zwischen Verwaltung und Wissenschaft. 200 Jahre Berufsbilddebatte. Hrsg. von Irmgard Siebert und Thorsten Lemanski. - Frankfurt a. M., 2014, s. 65-80.

368 Oehling, Helmut: Wissenschaftlicher Bibliothekar 2000 - quo vadis? : 12 Thesen zur Zukunft des Fachrefe-renten. Bibliotheksdienst 32(1998) H. 2, s. 247-254. Autor był w tym czasie członkiem Komisji ds. Pracy Fa-chreferatów, Stowarzyszenia Bibliotekarzy Niemieckich. Zob. też: Jochum, Uwe: Die Situation des höheren Dienstes. Bibliotheksdienst 32 (1998) H. 2, s. 241-247.

należy gromadzić, a których nie należy już dłużej gromadzić, lecz tylko pośredniczyć w ich udostępnianiu. Jako mocny argument tej wizji zadań posłużył wymienionej autorce przykład kosztownej prenumeraty czasopism, wymagającej często zdecydowania, co korzystniejsze:

prenumerata czy komercyjne dostarczanie dokumentów. Poza tym specjalista dziedzinowy będzie nadal koordynował kupno (także uzupełniające) oraz kontrolował jakość profilu zbio-rów. Wefers wskazała, że również opracowanie rzeczowe nie będzie już zajmowało fachrefe-rentom tak dużo czasu, jak dotychczas. Hasła przedmiotowe będą przejmowane (kopiowane) w coraz większym stopniu z innych katalogów lub baz danych lub tworzone przez biblioteka-rzy dyplomowanych. Fachreferenci nadal będą musieli troszczyć się o właściwy każdej bi-bliotece system klasyfikacji. Dziedzinowa informacja naukowa oraz udział w organizacji pra-cy i zarządzaniu - według Wefers - będą stanowiły jądro działalności fachreferentów w przy-szłości oraz ich najlepszą szansę na określenie się w nowoczesnym zawodzie. Aby podjąć się

tych zadań muszą szkolić się intensywnie i rozwijać swoje kwalifikacje³⁶⁹. Głosem polemicznym w stosunku do stanowiska H. Oehlinga był artykuł trzech

auto-rów z Uniwersyteckiej i Krajowej Biblioteki w Münster. Byli oni przekonani, że 12 tez jest rezultatem poszukiwań wyjścia z faktycznego kryzysu uprawnień tzw. wyższej służby biblio-tecznej, który było wynikiem nie tylko głębokich przemian w dziedzinie informacji, ale także radykalnie zmieniających się warunków finansowych, ekonomicznych i organizacyjnych w działalności bibliotek. W praktyce bibliotecznej ta dynamika zmian spowodowała w wielu przypadkach utratę funkcji kierowniczych przez fachreferentów na rzecz bibliotekarzy dy-plomowanych. Autorzy z Münster wyrazili zdecydowany pogląd, że fachreferenci nie są w bibliotece niezastąpieni. I tak na przykład - ich zdaniem - zadanie gromadzenia zbiorów mo-że być podjęte przez pracowników naukowych instytutów i katedr, którzy i tak przecież uczestniczą w doborze zbiorów, zarówno w bibliotekach o systemie dwutorowym, jak i jed-nolitym. Podobnie możliwe jest przejęcie zadań organizacji pracy i zarządzania przez nowo-czesnych menadżerów, wykonujących je ze znacznie lepszymi efektami niż czynią to fachre-ferenci. W kontekście tych zmian ówczesna forma sprawowania funkcji kierowniczych i związanych z nimi rutynowych czynności organizacyjnych była już niemodna i nie odpowia-dała nowoczesnemu pojęciu New Public Management. Polemiści 12 tez byli przekonani, że tylko nowe zasady zarządzania są zdolne pokierować pracą współczesnej biblioteki świadczą-cej usługi informacyjne, która musi rygorystycznie przeliczać koszty i mierzyć efektywność swoich działań. W takim ujęciu bibliotekę należy postrzegać jako przedsiębiorstwo, które ma

369 Wefers, Sabine: Thesen zur Zukunft des Fachreferenten. Bibliotheksdienst 32 (1998) H. 5, s. 865-870.

w efektywnym czasie i przy optymalnych kosztach przygotować i zapewnić źródła informacji dla nauczających i studiujących. Pożądany typ pracownika to osoba otwarta na nową orienta-cję w zawodzie, "elastyczna", potrafiąca się kreatywnie dopasować do nowych wymagań.

Natomiast kwalifikacje fachreferentów nabyte na drodze studiów uniwersyteckich w danej dziedzinie nie byłyby w tym modelu najważniejsze³⁷⁰. Omówione powyżej stanowiska wywo-łały oczywiście dalsze polemiki³⁷¹.

Na pytanie, jak późniejsza praktyka zawodowa zweryfikowała stawiane wówczas u progu roku 2000 prognozy, trzeba powiedzieć, że sprawdziły się tylko częściowo. Samo sta-nowisko nie zniknęło ze struktury zatrudnienia, ale znacznie zmieniły się zadania i metody pracy. Sami fachreferenci wykazali się dużą elastycznością i podjęli nowe wyzwania, a w zarządzaniu bibliotekami poradzili sobie nie gorzej od profesjonalnych menadżerów. Kompe-tencje i doświadczenia bibliotekarzy naukowych okazały się niezbędne w przygotowywaniu ujednoliconych standardów i norm potrzebnych w kooperatywnym opracowaniu zbiorów oraz w tworzeniu struktur informacji w elektronicznych katalogach, bibliografiach i bazach da-nych. Fachreferenci uczestniczą aktywnie w kształceniu kompetencji informacyjnych użyt-kowników, w kreowaniu public relation, planowaniu i koordynowaniu modernizacji biblio-tek, kierują zespołami ds. projektów dotyczących zmian organizacyjnych, dopasowania dzia-łalności do nowych zadań, integracji czynności/procesów bibliotecznych i przepływu infor-macji. Oznacza to, że konceptualnie współtworzą politykę biblioteczną i są innowacyjni.

Faktem jest, że pod wpływem zmian w kilku bibliotekach, m.in. w SLUB (Saksońskiej Bibliotece Krajowej i Uniwersyteckiej) w Dreźnie, liczba zatrudnionych fachreferentów zmniejszyła się³⁷². Stało się to za sprawą korzystania w gromadzeniu ze stałych zamówień Approval-Plans i modelu Patron-Driven-Acquistion, które polegają na przesunięciu meryto-rycznego doboru tytułów na dostawcę (poza bibliotekę) lub na samych użytkowników. Do tego dochodzi jeszcze oszczędność, jaka wiąże się z bezpłatnym dostarczaniem książek wraz z gotowymi opisami bibliograficznymi. Również przystępowanie bibliotek do dużych umów

370Boekhorst de, Peter; Buch, Herald; Ceynowa, Klaus: "Wissenschaftlicher" Bibliothekar 2000 - Hic Rhodus, hic salta! : Bemerkungen zu Helmut Oehlings Thesen zur Zukunft des Fachreferenten. Bibliotheksdienst 32 (1998) H. 4, s. 686-693.

371Jochum, Uwe; Oeling, Helmut: Die das falsche Steckenpferd reiten : eine Replik aut den Beitrag von te Boekhorst, Buch und Ceynowa im Bibliotheksdienst 32 (1998), H. 4. Bibliotheksdienst 32 (1998) H. 5, s. 857-865; Schibel, Wolfgang: "Fachreferat 2000" : 13 Thesen zur Differenzierung des wissenschaftlichen Biblio-theksdienstes, Biblotheksdienst 32 (1998) H. 6, s. 1040-1047; Didszun, Peter: Weder Wissenschaftler noch Ver-waltungsbeamter: der wissenschaftliche Bibliothekar im Berufsfeld Bibliothek: Anmerkungen zur jüngsten De-batte um das Berufsbild, Bibliotheksdienst 32 (1998) H. 8, s. 1352-1361.

372 Golsch, Michael: Ökonomisierung der Bibliothek? Eine Standortbestimmung der SLUB Dresden. In: Biblio-thekare zwischen Verwaltung und Wissenschaft. 200 Jahre Berufsbilddebatte. / Hrsg. von Irmgard Siebert und Thorsten Lemanski. - Frankfurt a. M., 2014, s. 173-204.

konsorcyjnych pozostawia fachreferentom niewielkie pole do podejmowania decyzji o wybo-rze tytułów. Z kolei opracowanie wybo-rzeczowe uległo redukcji z uwagi na pwybo-rzejmowanie (ko-piowanie) opisów wraz z hasłami przedmiotowymi i symbolami klasyfikacji systematycznej.

W wyniku przemian ostatnich lat jedynie zadanie udzielania informacji dziedzinowej radykalnie się rozszerzyło. Fachreferent odpowiedzialny za daną dziedzinę wiedzy posiada znajomość jej aktualnych problemów badawczych i terminologii, aby jako partner pracowni-ków naukowych i studentów, mógł formułować odpowiedzi na pytania o literaturę dostępną fizycznie w bibliotece, w sieci lokalnej i w sieciach rozległych. Nawigacja w sieci wymaga od niego umiejętności krytycznej oceny informacji, jej opracowania w postaci hiperlinku, na-stępnie dogodnego przygotowania do korzystania i bezpiecznego archiwizowania. Jakość tego rodzaju pracy polega na rozbudowie dziedzinowego archiwum tekstowego. Do fachreferenta należy także prowadzenie szkoleń w zakresie korzystania ze specjalistycznych baz danych, udzielania porad oraz opracowanie materiałów szkoleniowych i instrukcji.

System dziedzinowych usług informacji elektronicznej

Jak wygląda realizacja tych zadań w praktyce, warto sprawdzić chociażby na jednym przykładzie. Obecnie na stronach internetowych uniwersyteckich bibliotek w Niemczech in-formacja prezentowana jest w układzie dziedzinowym. W celu ilustracji tej zasady posłuży strona Biblioteki Uniwersytetu w Heidelbergu, w 2015 r. najwyżej ocenionej w BIX w grupie bibliotek dwutorowych³⁷³. Dla nauk humanistycznych i społecznych wyróżniono tu 25 dzie-dzin oraz ogólny link do „Humanistyki cyfrowej na Uniwersytecie w Heidelbergu”, a dla na-uk przyrodniczych i medycyny 8 dziedzin. Z racji bogatych zbiorów i wysoko specjalistycz-nych zasobów cztery dziedziny: Egiptologia, Archeologia klasyczna, Azja Południowa, Sztu-ka, stanowią jednocześnie serwisy usług informacyjnych (Fachinformationsdienst – FID) o zasięgu ponadregionalnym na całe Niemcy, korzystające ze wsparcia finansowego DFG.

Pierwszą z wymienionych dziedzin jest Egiptologia, którą wybieramy w celu spraw-dzenia, jakie rodzaje informacji charakteryzują tę dziedzinę. Stanowią je cztery grupy: 1.) Wyszukiwanie literatury i jej zamawianie 2.) Pełnotekstowe zasoby elektroniczne 3.) Źródła

373 Fachbezogene Informationen. http://www.ub.uni-heidelberg.de/fachinfo/Welcome.html [dostęp:

07.01.2017]. Wśród polskich bibliotek portale dziedzinowe tworzone są w Bibliotece Uniwersyteckiej UAM w Poznaniu (zob.: Serwisy i usługi – Portale dziedzinowe).

http://lib.amu.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=1244&Itemid=279 [dostęp: 07.01.2017].

w Internecie 4.) Zasoby CD-ROM i DVD³⁷⁴. Grupę pierwszą rozpoczyna link do szkolenia online w zakresie kompetencji informacyjnych dla studiujących nauki o starożytności (Onli-ne-Tutorial für Studierende der Altertumswissenschaften). Zawiera on krótkie filmy, quiz, formularz kontaktowy umożliwiający interakcję z użytkownikiem w celu przekazania przez niego zastrzeżeń, uwag krytycznych i komentarzy. Szkolenie może zostać przeprowadzone także według indywidualnego tempa, w częściach krok po kroku. Wyszukiwanie informacji zgromadzonej w Bibliotece Uniwersyteckiej obejmuje katalog komputerowy HEIDI, zdigita-lizowany katalog kartkowy DigiKat, katalog dziedzinowy Egiptologii, prac z tej dziedziny w uniwersyteckim repozytorium, wykazy nowości z Egiptologii (nabytki), czasopisma elektro-niczne, bazy danych, archiwum fotografii (bazę danych) oraz zasoby cyfrowe zdigitalizowa-nych zbiorów właszdigitalizowa-nych i światowych. Na stronie z linkami umieszczone są obowiązkowo dane kontaktowe fachreferentów zajmujących się dziedziną Egiptologii (są to dwie osoby z tytułem doktora). Kolejnym linkiem jest dostęp do portalu Proplaeum (tworzonego z ramach wspomnianego programu FID), który zawiera zasoby niezwykle bogate, ponieważ Uniwersy-tet w Heidelbergu jest światowej sławy ośrodkiem badań nad starożytnością. Inne skierowa-nia do linków pozwalają użytkownikom zgłaszać tytuły brakujące w katalogu w celu ich za-kupienia oraz wskazywać propozycje digitalizacji dzieł posiadanych przez bibliotekę (chodzi o starsze wydania, nie chronione już przepisami prawa autorskiego). Na podobnej zasadzie mogą użytkownicy informować o potrzebach prowadzenia szkoleń, kursów online oraz przy-stąpić do korzystania z usługi MyUB-Info, czyli założyć konto i utworzyć profil osobisty, aby otrzymywać istotne informacje na temat wskazanej dziedziny wiedzy (nowe tytuły, bazy).

Kolejne linki kierują do najnowszych usług rozwijanych w bibliotece, czyli do centrum kom-petencji w zakresie dostępu do danych badawczych oraz możliwości publikowania Open Ac-cess w uczelnianym repozytorium heiDOK.

Podążając ścieżką przygotowanych linków, użytkownik informacji z dziedziny Egip-tologii ma ją podaną w formie przemyślanej struktury, pozwalającej szybko dotrzeć do

Podążając ścieżką przygotowanych linków, użytkownik informacji z dziedziny Egip-tologii ma ją podaną w formie przemyślanej struktury, pozwalającej szybko dotrzeć do