Odmiany języka polskiego możemy rozpatrywać, uwzględniając aspekt chronologiczny (język staropolski, średniopolski i nowopolski) lub aspekt geograficzny (dialekty).
W językoznawstwie polskim używa się terminów „dialekt” i „gwara”.
Dialekt oznacza język ludności pewnego regionu różniący się pewnymi cechami gramatycznymi i leksykalnymi od języka ogólnego, przy czym granice występowania tych cech nie muszą się pokrywać z granicami dialektów. W skład dialektu wchodzą gwary, występujące na mniejszym obszarze. W wielu pracach terminy „gwara” i „dialekt” używane są za-miennie.
„Język ogólny” to oficjalna odmiana języka narodowego, skodyfiko-wana w postaci słowników i gramatyk, obowiązująca w kontaktach ofi-cjalnych. Jest ona przedmiotem nauczania w szkole. Termin „język re-gionalny” wprowadził Zenon Klemensiewicz w roku 1954 na oznaczenie wszystkich gwar polskich łącznie1. Według jego klasyfikacji język narodo-wy dzieli się na język ogólny i język regionalny. W języku ogólnym autor wyróżnia język potoczny i język literacki, w którym wyszczególnia język artystyczny, język naukowy i język normatywno-dydaktyczny. Natomiast język regionalny to język mieszkańców wsi zróżnicowany terytorialnie, synonimem tego terminu są gwary.
1 Z. Klemensiewicz: O różnych odmianach współczesnej polszczyzny. Próba charakte-rystyki odmian współczesnej polszczyzny z uwzględnieniem przypuszczalnych warunków ich początkowego rozwoju. Warszawa 1954.
34 Jadwiga Wronicz
Wspomniany termin jest obecnie rzadziej stosowany. Natomiast uży-wa się określenia „polszczyzna regionalna” oznaczającego odmianę języka ogólnego zawierającą regionalizmy.
W słowniku Witolda Doroszewskiego hasło „regionalizm” ma zna-czenie: „cecha wymowy, forma gramatyczna, wyraz lub konstrukcja składniowa właściwe mowie pewnego regionu (pewnej okolicy) kraju, niekiedy upowszechnione w języku ogólnym (np. podh.: juhas, baca)”2. W Encyklopedii języka polskiego definicja ta została powtórzona, dodano uwagę, że „w przeciwieństwie do form dialektalnych i gwarowych regio-nalizmy występują również w mowie warstw wykształconych”3. Ponieważ określenia „polszczyzna” i „język polski” są synonimiczne, można by stąd wyprowadzić stwierdzenie, że „polski język regionalny” to język wykształ-conych mieszkańców danego regionu, stanowiący odmianę języka ogól-nopolskiego.
Inne ujęcie reprezentuje Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych. Według niej za język regionalny uważa się język, który:
1. Jest tradycyjnie używany na terytorium danego państwa przez jego obywateli, którzy stanowią grupę liczebnie mniejszą od reszty ludności tego państwa.
2. Różni się od oficjalnego języka państwa; nie obejmuje to ani dialek-tów oficjalnego języka państwa, ani języka migrandialek-tów4.
Za grupę etniczną uważa się grupę, która:
1. Jest mniej liczebna od pozostałej części ludności państwa.
2. W sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją.
3. Dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji.
4. Ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę.
5. Jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium od co najmniej 100 lat.
2 W. Doroszewski: Słownik języka polskiego. T. 7. Warszawa 1965, s. 887.
3 Encyklopedia języka polskiego. Red. S. Urbańczyk, M. Kucała. Wrocław 1999, s. 318.
4 J. Tambor: Etnolekt śląski jako język regionalny. Uzasadnienie stanowiska. W: Śląsko godka. Materiały z konferencji „Śląsko godka – jeszcze gwara czy jednak już język” z 30 czerwca 2008 roku. Red. J. Tambor. Katowice 2008, s. 117.
Gwara, dialekt, język regionalny 35
6. Nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym pań-stwie5.
Aby uznano mowę danej grupy za język regionalny, warunki te muszą być spełnione łącznie. Za język regionalny uznano np. język Serbów, któ-rzy jako obywatele Węgier nie utożsamiają się z narodem węgierskim, ale chcą zachować własny język i kulturę.
Wprowadzony przez Alfreda F. Majewicza termin „etnolekt”, obejmu-jący zarówno języki, jak i dialekty, ma zastosowanie głównie w klasyfikacji języków – jak pisze autor – „dotychczas bardzo słabo zbadanych lub zu-pełnie nieznanych”6. Nie ma powodu, by stosować go do języka polskiego lub innych języków słowiańskich.
Ostatnio kwestionuje się zasadność podziału na języki i dialekty. Trze-ba przypomnieć, że granice języków narodowych w Europie zostały okre-ślone na podstawie cech systemowych występujących w tych językach.
Również w ten sam sposób dokonano podziału dialektów w obrębie po-szczególnych języków.
I tak, granice między dialektami polskimi a dialektami sąsiednich języków zostały wytyczone na podstawie cech wewnątrzjęzykowych na podstawie badań mowy ludności autochtonicznej. Stało się to na początku XX wieku, kiedy granice polityczne Prus, Rosji i Austrii nie były granicami językowymi. Dokonany wtedy podział języków i dialektów słowiańskich wypracowany przez slawistów w głównych zarysach zachowuje ważność do chwili obecnej.
Dla dialektu śląskiego dokumentacja jest bardzo bogata i obejmu-je ponad 100 lat. Pierwsza monografia na ten temat ukazała się w roku 19097. Wspomnę też o wcześniejszej jeszcze pracy Jana Bystronia, doty-czącej zachodniej części Śląska Cieszyńskiego8. Badania nad dialektem śląskim licznych językoznawców (Lucjana Malinowskiego, Henryka Bor-ka, Reinholda Olecha, Alfreda Zaręby) pozwalają stwierdzić, że zjawiska zaobserwowane na tym terenie (np. wymowa samogłosek pochylonych:
bioły, rzykać ‘modlić się’, żymła ‘bułka’; wymowa ę: danga ‘tęcza’, widza ta
5 Ibidem, s. 119.
6A.F. Majewicz: Języki świata i ich klasyfikowanie. Warszawa 1989, s. 10.
7 K. Nitsch: Dialekty polskie Śląska. Cz. 1. Wyd. I – Kraków 1909; wyd. II – Kraków 1939.
8 J. Bystroń: O mowie polskiej w dorzeczu Stonawki i Łucyny w Księstwie Cieszyńskim.
Kraków 1887, s. 1–110.
36 Jadwiga Wronicz
krowa; czas przeszły typu widziołech, robiłech) wykazują ścisły związek ze zjawiskami występującymi w innych dialektach Polski.
Również prace syntetyczne dotyczące wszystkich dialektów polskich (Słownik gwar polskich PAN od roku 1977, Mały atlas gwar polskich.
T. 1–13. Wrocław 1957–1970, Karol Dejna: Dialekty polskie. Wrocław 1973, Halina Karaś: Gwary polskie (www.gwary polskie.uw.edu.pl)) sytu-ują ten dialekt w obrębie polszczyzny.
Powoływanie się na fakt wpisania śląskiego do rejestru języków świata mogłoby być przekonujące, gdyby chodziło o język ludności niemającej własnych badań naukowych, a zatem niemogącej snuć refleksji na temat używanego przez siebie języka, w wypadku jednak języka polskiego ta-kie podejście musi budzić zdziwienie. Twierdzenie, że śląszczyzna nie jest dialektem polskim, jest równie bezpodstawne jak teza, że polszczyzna nie jest językiem słowiańskim.
Z kolei odrębność statusu kaszubszczyzny w stosunku do wszystkich pozostałych dialektów polskich jest faktem zauważanym od początku w polskiej dialektologii i ona stała się podstawą uznania jej za język gionalny, mimo niezgodności z kryterium Europejskiej karty języków gionalnych lub mniejszościowych, według którego użytkownicy języka re-gionalnego nie utożsamiają się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.
Dialekty i gwary mają w kulturze polskiej bardzo niską pozycję9. Wy-nika to z wielowiekowego podziału kultury polskiej na kulturę wysoką, reprezentowaną przez szlachtę, a potem przez inteligencję, i kulturę niską utożsamianą z chłopską10. Dość powszechna jest opinia, że przynależność do kultury wiejskiej kompromituje. Zdanie „Nie rób wiochy” czy określe-nia „burak”, „wieśokreśle-niak”, „cham”, funkcjonujące we współczesnej polszczyź-nie jako przezwiska, sygnalizują ten stan rzeczy. Także sami użytkownicy gwary często oceniają swój sposób mówienia jako gorszy od miejskiego.
Zjawisko to odnotował już na początku XX wieku twórca dialektologii polskiej Kazimierz Nitsch. Wprawdzie po II wojnie światowej oficjalna
9 A. Skudrzyk, K. Urban: Małe ojczyzny. Świadomość językowo-kulturowa społeczno-ści lokalnych. Katowice 2010, s. 25.
10Szerzej na ten temat piszę w artykule Kultura szlachecka a kultura chłopska w aspekcie językowym. „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 2010, z. 66, s. 209–221.
Gwara, dialekt, język regionalny 37
propaganda deklarowała, że Polska stała się państwem robotników i chło-pów, nie oznaczało to jednak podniesienia prestiżu gwary. Nadal w życiu publicznym jedyną akceptowaną odmianą pozostał język ogólnopolski.
Gwara mogła być w szkole tolerowana tylko na początkowym etapie na-uczania11. Wiele dzieci mówiących gwarą doświadczyło piętnowania czy wyśmiewania przez kolegów, a nawet nauczycieli. Jednocześnie ta odmia-na języka, przyswajaodmia-na jako pierwsza, była dla nich językiem odmia-najbliższym sercu i dlatego jego wyśmiewanie odczuwały jako szczególnie bolesne.
Po roku 1989 pojawiła się tendencja do akcentowania własnej odręb-ności regionalnej także w aspekcie językowym. Jednocześnie nadal panuje zakorzeniony w polskiej kulturze pogląd, że użycie gwary jako języka wiej-skiego i prymitywnego kompromituje mówiącego. Trzeba jeszcze odno-tować specyficzną sytuację występującą na Górnym Śląsku. Tu gwara jest mową nie tylko ludzi ze wsi, jednak w sposobie traktowania mówiących gwarą przez inteligencję posługującą się językiem ogólnym pojawia się ten sam stereotyp: kto mówi gwarą, ten jest niewykształcony, prymitywny, gorszy. Reakcją na to są próby podniesienia prestiżu gwary przez zaprze-czenie jej charakteru, czyli twierdzenie, że gwara nie jest gwarą.
Sygnalizowany w wielu wystąpieniach obrońców kultury regionalnej proces zaniku gwary można powstrzymać przez upowszechnianie wiedzy o dialektach opartej na bogatej dokumentacji tekstowej i leksykalnej gwar śląskich na Śląsku, małopolskich w Małopolsce itd. W placówkach dialek-tologicznych od przeszło 100 lat są gromadzone materiały umożliwiające lepsze poznanie językowego dziedzictwa Śląska oraz badania zjawisk za-chodzących współcześnie. Walka z uprzedzeniami wynikającymi z przed-stawionych wyżej stereotypów mentalnych jest wdzięcznym zadaniem dla publicystów i nauczycieli. Należałoby postulować powrót do edukacji regionalnej w szkole, poprzedzony dobrym przygotowaniem dialektolo-gicznym i etnograficznym nauczycieli.
Świadomość odrębności pewnych elementów kultury własnej „małej ojczyzny” w stosunku do wielkiej (ojczyzny) i chęć zachowania oraz prze-kazania następnym pokoleniom lokalnych tradycji może stać się podsta-wą określenia przez uczniów własnej tożsamości. Stopień utożsamiania się z własnym narodem i jego kulturą zarówno w wymiarze ogólnym, jak
11 Z. Klemensiewicz: O różnych odmianach współczesnej polszczyzny… Przedruk w:
Idem: W kręgu języka literackiego i artystycznego. Warszawa 1961, s. 109.
38 Jadwiga Wronicz
i regionalnym zależy od wrażliwości danej osoby na wartość tej kultury.
Nie można tej wrażliwości ani nakazać, ani zabronić. Można ją natomiast kształtować i jest to zadanie szkoły. Natomiast wystąpienia zawierające nieprawdziwe twierdzenia (np. że w okresie PRL Polacy prześladowali Ślązaków) powinny być korygowane.
Fakt, że w Narodowym Spisie Powszechnym z roku 2002 ponad 56 ty-sięcy osób zadeklarowało śląski jako język używany na co dzień, ozna-cza jedynie, że jest to dialekt żywy, funkcjonujący do dzisiaj, a nie że jego użytkownicy uważają go za osobny język. Posługiwanie się dialektem w kontaktach nieoficjalnych przez mieszkańców danego regionu stanowi zjawisko powszechnie występujące w wielu krajach Europy i nie jest pod-stawą do ubiegania się o status języka regionalnego.
Teksty literackie zapisane gwarą nie dowodzą, że dana gwara jest od-rębnym językiem. Na Skalnym Podhalu Włodzimierza Tetmajera, Słowo o ślebodzie Józefa Tischnera czy bogaty dorobek literacki poetów cieszyń-skich należą do literatury polskiej. Pogląd, że gwara jest systemem po-rozumiewania tylko w najprostszych sytuacjach życiowych, jest przesta-rzały. W nowszych ujęciach przyjmuje się, że każda z odmian może być tworzywem języka artystycznego12.
Tezy, że „etnolekt śląski” wywodzi się „wprost z języka prasłowiańskie-go” oraz że w przeszłości istniał odrębny język morawski nie mają żad-nych podstaw naukowych. W każdym dialekcie występują wyrazy zgodne z językiem ogólnym, wyrazy wspólne dla kilku dialektów oraz takie, które są charakterystyczne dla jednego tylko dialektu. Wyrazy śląskie zgodne z odpowiednikami ogólnopolskimi są wspólnym dziedzictwem polsz-czyzny od czasów najdawniejszych. Traktowanie ich jako zapożyczeń jest skutkiem przyjętej wcześniej tezy, że są to osobne języki.
Wzrost zainteresowania kulturą regionalną po roku 1989 obejmuje całą Polskę i nie dotyczy tylko Śląska. Dokumentacja tej kultury w po-staci słowników, izb regionalnych czy uroczystości nawiązujących do lo-kalnych tradycji są jak najbardziej godne poparcia. Natomiast przedsta-wianie mowy śląskiej jako zagrożonej przez dominację języka polskiego wynika z nieznajomości zagadnień językowych.
12 Np. A. Furdal: Ogólny obraz odmian językowych. W: Idem: Językoznawstwo otwar-te. Wrocław 2000, s. 171.
Gwara, dialekt, język regionalny 39
Tworzenie się języków i ich ujednolicanie jest procesem wieloletnim, a może nawet wielowiekowym. Można zebrać grupę ludzi i dokonać ar-bitralnej standaryzacji jakiejś odmiany, nie można jednak zmusić ludzi, by posługiwali się w ten sposób sztucznie stworzonym językiem. Dlatego informacja, że obecnie trwają prace nad stworzeniem współczesnego ślą-skiego języka literackiego, nie powinna być przesłanką do podejmowania prac legislacyjnych.
Próby tworzenia nowych języków były podejmowane wielokrotnie, nie dziwi zatem taka inicjatywa powstała na Śląsku. Trzeba jednak przy-pomnieć, że rolą Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościo-wych jest ochrona istniejących od co najmniej 100 lat języków grup za-mieszkujących na terenie innego państwa, nie dotyczy więc języków nowo tworzonych.
Literatura
Bystroń J.: O mowie polskiej w dorzeczu Stonawki i Łucyny w Księstwie Cieszyńskim. Kra-ków 1887.
Dejna K.: Dialekty polskie. Wrocław 1973.
Doroszewski W.: Słownik języka polskiego. T. 7. Warszawa 1965.
Encyklopedia języka polskiego. Red. S. Urbańczyk, M. Kucała. Wrocław 1999.
Furdal A.: Językoznawstwo otwarte. Wrocław 2000.
Furdal A.: Ogólny obraz odmian językowych. W: Idem: Językoznawstwo otwarte. Wrocław 2000.
Klemensiewicz Z.: O różnych odmianach współczesnej polszczyzny. Próba charakterystyki odmian współczesnej polszczyzny z uwzględnieniem przypuszczalnych warunków ich początkowego rozwoju. Warszawa 1954.
Klemensiewicz Z.: W kręgu języka literackiego i artystycznego. Warszawa 1961.
Kucała M.: Twoja mowa cię zdradza. Regionalizmy i dialektyzmy języka polskiego. Kraków 2002.
Majewicz A.F.: Języki świata i ich klasyfikowanie. Warszawa 1989.
Mały słownik gwar polskich. Red. J. Wronicz. Kraków 2000.
Nitsch K.: Dialekty polskie Śląska. Wyd. I. Kraków 1909.
Nitsch K.: Dialekty polskie Śląska. Wyd. II. Kraków 1939.
Skudrzyk A., Urban K.: Małe ojczyzny. Świadomość językowo-kulturowa społeczności lo-kalnych. Katowice 2010.
Śląsko godka. Materiały z konferencji. „Śląsko godka – jeszcze gwara czy jednak już język”
z 30 czerwca 2008 roku. Red. J. Tambor. Katowice 2008.
40 Jadwiga Wronicz Tambor J.: Etnolekt śląski jako język regionalny. Uzasadnienie stanowiska. W: Śląsko godka.
Materiały z konferencji „Ślasko godka – jeszcze gwara czy jednak już język” z 30 czerwca 2008 roku. Red. J. Tambor. Katowice 2008.
Wilkoń A.: Typologia odmian współczesnej polszczyzny. Katowice 2000.
Wronicz J.: Kultura szlachecka a kultura chłopska w aspekcie językowym. „Biuletyn Pol-skiego Towarzystwa Językoznawczego” 2010, z. 66, s. 209–221.
Jadwiga Wronicz
A jargon, dialect and regional language
S u m m a r y
The article gives a definition of the following terms: „a jargon”, „a dialect”, „a native language”, and „a regional language”. The attention was paid to the differences in under-standing the term “a regional language” between works concerning varieties of Polish and a European Card of Regional or Ethnic Languages. It reminded us of the fact that the language of the inhabitants of Silesia is a dialect of Polish while the European Card of Regional or Ethnic Languages does not concern dialects in the light of linguistic studies conducted for 100 years. According to the author, a dialect disappearance is caused by a low position in the Polish culture. One should take care of raising the prestige of the Silesian dialect by means of popularizing knowledge about them.
Ядвига Вронич
Говор, диалект, региональный язык
Р е з ю м е
В статье приводятся дефиниции терминов „говор”, „диалект”, „националь-ный язык”, „региональ„националь-ный язык”. Обращается внимание на разницы в пони-мании термина „региональный язык” в работах по разновидностям польского языка и в Европейской карте региональных языков или языков меньшинств.
Напоминается, что в аспекте продолжающихся более 100 лет лингвистических исследований язык жителей Силезии является диалектом польского языка, а в свою очередь, Европейская карта региональных языков или языков мень-шинств не касается диалектов. По мнению автора, исчезновение диалектов
об-Gwara, dialekt, język regionalny 41
условлено их низкой позицией в польской культуре. Следует заботиться о повы-шении престижа силезского диалекта и других диалектов посредством распро-странения знаний о нем.
Leszek Bednarczuk
Polska Akademia Umiejętności Kraków