Wprowadzenie
Sprawność jest wyrazem od dawna znanym w polszczyźnie1 i często używanym w różnych połączeniach leksykalnych, np.: sprawność bojowa, sprawność fizyczna, sprawność harcerska, sprawność językowa, spraw-ność umysłowa.
Samuel Bogumił Linde definiował sprawność jako: „ochotę, biegłość, skłonność, prędkość w sprawowaniu rzeczy, zręczność, zdatność”2.. Obec-nie sprawność jest wyjaśniana szerzej. Oto znaczenia z dwu słowników:
w Praktycznym słowniku współczesnej polszczyzny: „1. zdolność człowieka do wykonywania jakichś zadań ruchowych albo umysłowych: zdolność żywego organizmu do wykonywania jakichś zadań, 2. niezakłócone ni-czym funkcjonowanie czegoś; właściwa organizacja jakichś działań, 3. za-sób wiedzy i umiejętności wykorzystywany do osiągania zamierzonych efektów przy stosunkowo małym nakładzie pracy, 4. środowiskowe
umie-1 Podstawowy dla derywatu rzeczownikowego „sprawność” przymiotnik „sprawny”
jest w polszczyźnie od XIV wieku, oznaczał ‘sprawiedliwy’ (Sprawa. W: A. Brückner:
Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa 1970, s. 510) i ‘właściwy, odpowiedni, stosowny’ (Prawić, prawy. W: W. Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005, s. 480–481).
2 Sprawność. W: B.S. Linde: Słownik języka polskiego. T. 5. Lwów 1859, s. 407.
Sprawność językowa i propozycje jej kształcenia… 143
jętność, którą zdobywa harcerz; także: odznaka na mundurze harcerskim, będąca poświadczeniem zdobycia umiejętności”3 i w Innym słowniku ję-zyka polskiego: „Określona sprawność to zasób określonych wiadomości i umiejętności zdobytych przez harcerza. […] Także odznaka przyszyta do munduru harcerskiego, świadcząca o nabyciu takich wiadomości i umie-jętności” 4.
Sprawność jest wyrazem wieloznacznym. Dla dydaktyki szkolnej ważne jest znaczenie 1. w Praktycznym słowniku współczesnej polsz-czyzny, czyli sprawność rozumiana jako cecha psychiczna człowieka – zdolność.
Pedagodzy w definicjach specjalistycznych sprawności zaznaczają, iż obejmuje się tą nazwą takie umiejętności, które wcześniej cechowały się koniecznością ich wyćwiczenia. Jest to „termin oznaczający zazwy-czaj dobrze opanowaną umiejętność lub nawyk wykonywania jakichś czynności i zadań teoretycznych bądź praktycznych. Sprawność umoż-liwia uzyskiwanie wysokich efektów przy stosunkowo zmniejszonym wysiłku; sprawność osiąga człowiek pod wpływem ćwiczenia, w któ-rym wdraża się do praktycznego stosowania określonych norm, np.
umysłowych”5.
W artykule przyjrzę się terminowi „sprawność językowa”, funkcjonu-jącemu w językoznawstwie i dydaktyce języka. Halina Wiśniewska dowio-dła, „że był i jest to termin lingwistyczny obecny w badaniach przez całe pięćdziesięciolecie, ale w różnym nasileniu i – co ważniejsze – wyrażenie zmieniało swoje znaczenie” 6.
3 Sprawność. W: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Red. H. Zgółkowa.
T. 40. Poznań 2003, s. 80–81. W słowniku tym w punkcie 1. wymienione jest połączenie wyrazowe „Sprawność w mówieniu, w pisaniu, w czytaniu”, nie ma natomiast związku
„sprawność językowa”.
4 Sprawność. W: Inny słownik języka polskiego. Red. M. Bańko. T. 2. Warszawa 2000, s. 663.
5 Sprawność. W: C. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz: Słownik pedagogiczny. Warszawa 2009; także Sprawność. W: W. Okoń: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 2007.
6 H. Wiśniewska: Sprawność językowa i komunikacyjna w historii dydaktyki poloni-stycznej (1950–2000). W: Kształcenie sprawności językowej i komunikacyjnej. Obraz badań i działań dydaktycznych. Red. Z. Uryga, M. Sienko. Kraków 2005, s. 21.
144 Krystyna Gąsiorek
Terminy: „sprawność językowa”, „kompetencja językowa”,
„świadomość językowa”, „kompetencja komunikacyjna”/
/„kompetencja komunikatywna”
W definicji z Encyklopedii języka polskiego czytamy: „Sprawność języ-kowa autora wypowiedzi pisanych lub mówionych polega na umiejętno-ści wysłowienia się (1) poprawnego, (2) zrozumiałego, (3) odpowiadają-cego tematowi i sposobowi jego traktowania, pozycji autora, nastawieniu odbiorcy i okolicznościom wypowiadania się”7. W istotnych dla dydak-tyki języka polskiego publikacjach autorstwa Reginy Pawłowskiej poja-wia się taka definicja sprawności językowej: „swobodne, niewymuszone i naturalne zachowanie językowe, adekwatne do sytuacji mówienia i do zamierzonej funkcji wypowiedzi”8. W obu definicjach podkreślony jest indywidualny charakter operowania językiem przez nadawcę (autora wypowiedzi) zarówno w mowie, jak i w piśmie oraz cechy porozumie-wania się z odbiorcą za pomocą języka (poprawne, zrozumiałe, zgodne z tematem i sytuacją). Zdaniem Reginy Pawłowskiej: „Sprawność języko-wą osiągnął ten, kto swobodnie, szybko, bez większego wysiłku zaspokaja wszystkie swoje potrzeby językowe, czyli potrafi szybko, łatwo, popraw-nie, funkcjonalnie tworzyć oraz przekazywać teksty językowe, i kto bez większych zabiegów, szybko, poprawnie, funkcjonalnie potrafi odbierać i rozumieć teksty słyszane i czytane” 9. Wynika stąd, iż za osobę sprawną językowo można uznać taką, która potrafi wykorzystać swoje umiejętno-ści językowe w sposób niewymuszony i jako nadawca komunikatu, i jako odbiorca, stosownie do sytuacji i zamierzonej intencji wypowiedzi. Ter-min „sprawność językowa” pozostaje w relacji z poprawnością językową, która jest warunkiem powstania jasnej, zrozumiałej i celowej wypowiedzi,
7 W.P. [W. Pisarek]: Sprawność językowa. W: Encyklopedia języka polskiego. Red.
S. Urbańczyk. Wrocław–Warszawa–Kraków 1992, s. 332.
8 R. Pawłowska: Z zagadnień sprawności językowej w nauczaniu religii. W: O języku religijnym. Zagadnienia wybrane. Red. M. Karpluk, J. Sambor. Lublin 1988, s. 72. W in-nej pracy autorka podaje informację, iż „termin »sprawność językowa« wprowadzili Anna i Piotr Wierzbiccy w Metodyce… w 1970 r.”. Zob. R. Pawłowska: Siatka podstawowych pojęć kształcenia językowego w szkole. W: W kręgu zagadnień dydaktyki języka i literatury polskiej. Red. H. Synowiec. Katowice 2002, s. 52.
9 R. Pawłowska: Siatka podstawowych pojęć…, s. 54.
Sprawność językowa i propozycje jej kształcenia… 145
z zachowaniem zgodności z normą językową10. Jest ona cechą wypowie-dzi (mówionej lub pisanej), odzwierciedlającą sposób stosowania przez nadawcę reguł językowych.
W badaniach języka dzieci (m.in. Józefa Porayskiego-Pomsty11, Bar-bary Bonieckiej12) sprawność językową odnosi się do „umiejętności wła-ściwego posługiwania się językiem na określonym etapie rozwoju mowy oraz do opanowania określonych operacji językowych i przyswajania określonych elementów systemu językowego i normy językowej przez dziecko w pewnym wieku”13.
Termin „sprawność językowa” traktowany jest jako synonim takich terminów jak: „kompetencja językowa”, „świadomość językowa”, „kom-petencja komunikacyjna/komunikatywna”14. Niektóre z tych terminów są charakterystyczne dla socjolingwistyki i psycholingwistyki. Bywa, że są stosowane wymiennie, warto więc przybliżyć ich znaczenia.
Kompetencja językowa definiowana jest jako „zdolność posługiwa-nia się językiem, pozwalająca człowiekowi z jednej strony na tworzenie
10Por. W.P. [W. Pisarek]: Poprawność językowa. W: Encyklopedia języka polskiego…, s. 259.
11 Por. np.: J. Porayski-Pomsta: Opis rozwoju mowy dziecka z perspektywy komunika-cyjnej. W: „Studia Pragmalingwistyczne”. T. 4: Komunikacja i tekst w perspektywie rozwojo-wej i dydaktycznej. Red. J. Porayski-Pomsta. Warszawa 2005, s. 13–21.
12 Por. np.: B. Boniecka: O sposobach wyrażania intencji przez dzieci w wieku przed-szkolnym w określonych sytuacjach komunikacyjnych. W: Eadem: Dziecięce wyobrażenia świata. Zbiór studiów. Lublin 2010, s. 9–21.
13A.M. [A. Markowski]: Sprawność językowa. W: Wielki słownik poprawnej polszczy-zny. Red. A. Markowski. Warszawa 2006, s. 1672.
14S. Grabias w swojej książce jeden z podrozdziałów zatytułował Kompetencja języko-wa a kompetencja komunikacyjna. Przypomniał w nim idee kompetencji językowej, wpro-wadzone do gramatyki generatywno-transformacyjnej przez Noama Chomsky’ego, i istotę kompetencji komunikacyjnej Hymesa (od identyfikacji analogicznych sposobów mówie-nia, poprzez ich opis do odnoszenia struktury do rzeczywistych użyć językowych). Ideą kompetencji językowej jest kreatywność – umiejętność konstruowania zdań z wykorzy-staniem określonych elementów językowych, a także zdolność budowania zdań nowych, adekwatnych do sytuacji, gramatyczność – poprawność formalna, czyli znajomość reguł składniowych oraz poprawność znaczeniowa dotycząca leksyki i zasad łączenia wyrazów, akceptabilność – umiejętność, dzięki której rodzimy użytkownik języka traktuje daną wy-powiedź jako zgodną z panującą normą, i interioryzacja – proces, w którym w sposób nieświadomy przyswajany jest język ojczysty. Por. S. Grabias: Język w zachowaniach spo-łecznych. Lublin 1994, s. 30–35.
146 Krystyna Gąsiorek
i produkowanie, a z drugiej – na odbieranie i rozumienie nieskończo-nej liczby zdań języka, który dany człowiek opanował”, czyli odróżnia się w niej „wykonanie (performancję) od rzeczywistego posługiwania się językiem”, jak w gramatyce generatywno-transformacyjnej Avrama No-ama Chomsky’ego, językoznawcy amerykańskiego15. Zdaniem Kordiana Bakuły, „kompetencja językowa to wiedza idealnego, doskonale znające-go język użytkownika, którą w postaci uwewnętrznionej ma każdy czło-wiek”16.
Dla dydaktyków kompetencja językowa jest wspólną własnością, charakteryzującą każdego człowieka i obejmującą „nabywanie wiedzy o strukturach służących do wyrażania znaczeń”17, ma charakter wrodzony i uniwersalny, co oznacza, że każda jednostka może przyswoić sobie do-wolny język, który używany jest w jej otoczeniu społecznym18. Posiadanie kompetencji językowej umożliwia odnoszenie znaczeń do wypowiedzi w formie graficznej lub akustycznej, a więc wnioskuje się o niej na podsta-wie wykonania językowego, np. tekstu mówionego lub pisanego19.
Wynika stąd, iż terminy „sprawność językowa” i „kompetencja języ-kowa” są bliskie znaczeniowo, lecz nie tożsame. Sprawność językowa jest efektem ćwiczeń językowych, natomiast kompetencja językowa obejmuje zdolności człowieka, które mogą być naturalne (wrodzone). Z kolei zna-czenie wyrażenia „świadomość językowa” należy odnieść i do psycho-logii, i do językoznawstwa. „Świadomość” jako termin psychologiczny to „stan psychiczny, w którym człowiek wykazuje zdolność świadomego przeżywania treści, potrafi krytycznie ustosunkować się do
rzeczywi-15Kompetencja. W: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Red. H. Zgółkowa.
T. 17. Poznań 1998, s. 57–58. Por. też definicję, np. T. Rittel: Podstawy lingwistyki eduka-cyjnej. Nabywanie i kształcenie języka. Kraków 1993, s. 30.
16 K. Bakuła: Kształcenie językowe w szkole podstawowej w świetle współczesnych teo-rii psychologicznych i lingwistycznych. Projekt nowej metodyki. Wrocław 1997, s. 37.
17M. Mnich: Sprawność systemowa a kształcenie kompetencji komunikacyjnej uczniów klas początkowych. W: Współczesne tendencje w teorii i praktyce nauczania początkowego.
Red. H. Moroz. Katowice 1997, s. 47.
18Zob. E. Filipiak: Konteksty rozwoju aktywności językowej dzieci w wieku wczesno- szkolnym. Bydgoszcz 2002, s. 72.
19Por. W. Martyniuk: Rozwijanie kompetencji językowej poprzez tworzenie tekstów.
W: Czynności tworzenia i rozumienia wypowiedzi. Red. J. Porayski-Pomsta. Warszawa 2002, s. 368.
Sprawność językowa i propozycje jej kształcenia… 147
stości i ocenić ją, a także określić w niej swoje miejsce”20. Świadomość językowa postrzegana jest jako „swoisty mechanizm programujący i re-gulujący zachowanie językowe, czyli jako naturalna, wewnętrzna norma językowa zwana potocznie poczuciem językowym”21. W opinii Mariana Bugajskiego to „takie używanie języka, z którego osoba posługująca się nim zdaje sobie sprawę, nawet jeśli brak jej językoznawczego przygoto-wania”22.
Na podstawie przytoczonych definicji można wnioskować, że w za-kres świadomości językowej wchodzą normy, wyobrażenia, stereotypy, a także wszelkiego rodzaju zachowania językowe, ogół poglądów i sądów o języku, ukształtowane w wyniku osobistych doświadczeń, przynależne i charakterystyczne dla konkretnej jednostki.
Z omówionymi terminami koresponduje „kompetencja komunika-cyjna”/„kompetencja komunikatywna”, którą „odnosi się do środków ściśle językowych używanych w celu przekazania intencji własnych i zro-zumienia intencji innych osób”23. Oznacza „zdolność posługiwania się ję-zykiem w sposób skuteczny, dostosowany do sytuacji ze względu na ocze-kiwania, jakie ma mówca wobec słuchacza, cele, jakie sobie stawia mówca;
oraz społeczne, konwencjonalne reguły użycia języka”24.
Definiowana jest różnie, lecz zawsze język jest przedstawiany w po-wiązaniu z sytuacją społeczną, por.: kompetencja komunikacyjna to „naj-wyższy typ kompetencji językowej, zakładający u użytkownika języka
20 Świadomość. W: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Red. H. Zgółkowa.
T. 42. Poznań 2003, s. 147–148.
21S. Dubisz: Nauka o języku dla polonistów. Warszawa 1997, s. 61.
22M. Bugajski (Świadomość językowa a świadomość lingwistyczna. W: Idem: Język w komunikowaniu. Warszawa 2006, s. 47–53) łączy ją z szerzeniem kultury języka i prze-ciwstawia sobie te dwa pojęcia, przyznając przewagę świadomości lingwistycznej, od któ-rej powinien zależeć rozwój świadomości językowej. Uznaje, iż świadomość lingwistycz-na to „zlingwistycz-najomość zasad budowy i rozwoju języka oraz reguł dotyczących posługiwania się nim. Chodzi tu zarówno o znajomość systemu, normy, jak i normy skodyfikowanej.
Świadomością lingwistyczną będą się więc charakteryzować przede wszystkim zawodowi językoznawcy i wszyscy ci, którzy mają lingwistyczne przygotowanie”. Zob. Ibidem, s. 48.
23I. Kurcz: Kompetencja językowa i kompetencja komunikacyjna: ich uwarunkowania biologiczne i społeczne. Model wiedzy językowej człowieka. W: Język jako przedmiot badań psychologicznych. Psycholingwistyka ogólna i neurolingwistyka. Red. I. Kurcz, H. Oku-niewska. Warszawa 2011, s. 43.
24Z. Nęcki: Komunikacja międzyludzka. Kraków 1996, s. 192.
148 Krystyna Gąsiorek
umiejętność zachowania językowego w sposób adekwatny do sytuacji po-zajęzykowej”25. Inne wyjaśnienia tego terminu są następujące:
1. Wiedza pozwalająca umiejętnie dostosować formę wypowiedzi do wybranych części składowych każdej komunikacji językowej: nadawcy, odbiorcy, kodu oraz kanału przekazu26.
2. Umiejętność dobierania środków językowych i uwzględniania ich w sytuacji mówienia27.
3. „Nazwa zdolności używania przez człowieka wszystkich dostępnych mu jako członkowi danej wspólnoty społeczno-kulturowej systemów se-miotycznych, a więc zdolność spostrzegania i kategoryzowania sytuacji społecznej oraz dostosowywania do niej sposobu mówienia”28.
Pojęcie kompetencji komunikacyjnej obejmuje cztery aspekty: potencjał systemowy, wykonalność, występowanie oraz odpowiedniość (stosowność)29.
„Potencjał systemowy” ściśle wiąże się z kompetencją językową, „wykonal-ność” wskazuje na psychiczny i społeczny wpływ nadawcy na wypowiedź,
„występowanie” określa możliwość jej społecznej realizacji, a „odpowied-niość” wpływa na jej efektywność w określonym kontekście społecznym.
Wynika stąd, iż w kompetencji komunikacyjnej uwzględnia się nie tylko wiedzę i umiejętności polegające na doborze takich środków języ-kowych, które pozwolą najlepiej dotrzeć do odbiorcy, spowodować jego reakcję zgodną z intencją nadawcy (jak w kompetencji językowej), lecz również sposób, w jaki człowiek spostrzega świat. Zwraca się uwagę na dostosowanie środków wyrazu/wyrażania się odpowiedniego do da-nej sytuacji. Jest to umiejętność używania języka adekwatnie do intencji
25Kompetencja. W: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny… T. 17…, s. 58.
26J. Porayski-Pomsta: Umiejętności komunikacyjne i językowe dzieci w wieku przed-szkolnym. Warszawa 1993, s. 8.
27 M. Białecka-Pikul: Komunikowanie się a reprezentacja świata w umyśle dzie-ci w wieku przedszkolnym. W: Studia z psychologii rozwojowej i psycholingwistyki. Red.
M. Smoczyńska. Kraków 1998, s. 189–198. Por. też: M. Kielar-Turska, M. Białecka--Pikul: Dziecko i komunikacja: lingwistyczny, społeczny i poznawczy aspekt badań. „Kwar-talnik Polskiej Psychologii Rozwojowej” 1993, T. 1, nr 3, s. 3; a także L. Smółka: Kompe-tencja komunikacyjna dzieci sześcio-, siedmioletnich. Kraków 2004, s. 7–16.
28 T. Rittel: Podstawy lingwistyki edukacyjnej…, s. 110–111.
29Por. D. Hymes: Socjolingwistyka i etnografia mówienia. Przeł. K. Biskupski. W: Ję-zyk i społeczeństwo. Red. M. Głowiński. Warszawa 1980, s. 52.
Sprawność językowa i propozycje jej kształcenia… 149
nadawcy oraz jego wiedzy o słuchaczu. Językoznawcy podkreślają funk-cjonalność języka, pozostającą w zgodzie z gramatyką komunikacyjną30.
Prawidłowe i skuteczne używanie języka warunkują więc zarówno kompetencja językowa i świadomość językowa, jak i kompetencja komu-nikacyjna, w której uwzględniany powinien być również kontekst sytu-acyjny w tworzeniu wypowiedzi. W znaczeniu potocznym – kompetencja komunikacyjna ukierunkowana jest na obserwację, zrozumienie i kre-owanie wypowiedzi, stanowi podstawę rozumienia i komentowania róż-nych tekstów kultury, w które wpisane są różne okoliczności i związane z nimi sposoby mówienia.
W pedagogice i dydaktyce kompetencja komunikacyjna oznacza za-równo „sprawność językową, jak i zdolność do komunikacji interperso-nalnej”31. Obejmuje „dyspozycję do instrumentalnego działania, związaną z wiedzą, umiejętnościami, motywacją do działania oraz przekonaniem podmiotu o posiadaniu owej dyspozycji” i „twórczą aktywność podmio-tu”32. Do sprawnego posługiwania się językiem konieczne jest posiadanie obu rodzajów kompetencji. W rzeczywistości nie da się bowiem oddzielić kompetencji językowej od kompetencji komunikacyjnej. Obie powinny dotyczyć działań językowych nauczyciela i ucznia, którzy mają poczucie językowe, czyli wykazują swoistą świadomość językową.
Ewolucja poglądów na kształcenie sprawności językowej
Rozumienie pojęcia „sprawność językowa” i sposób, w jaki ją kształ-cono, zmieniały się w dydaktyce polonistycznej33. Zmiany te były
spo-30Zob. wyjaśnienie: „cała gramatyka komunikacyjna jest podzielona na trzy poziomy:
ideacyjny, wykorzystujący zdolność przedstawieniową języka naturalnego, interakcyjny, organizujący gramatykę aktów mowy, wyrażających subiektywne oddziaływanie na od-biorcę przy pomocy języka oraz poziom organizacji tekstu, na którym występują rozmaite operatory delimitujące i organizujące tok przekazu”: A. Awdiejew: Wstęp. W: Gramatyka komunikacyjna. Red. A. Awdiejew. Warszawa–Kraków 1999, s. 8.
31Kompetencja. W: W. Okoń: Nowy słownik pedagogiczny…
32 A. Męczkowska: Kompetencja. W: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Red.
T. Pilch. Warszawa 2003, s. 693–696.
33 Por. np. J. Kowalikowa, H. Synowiec: Miejsce nauki o języku w kształceniu ję-zykowym uczniów. W: Kształcenie sprawności językowej…, s. 45–56; J. Nocoń: Uczenie
150 Krystyna Gąsiorek
wodowane rozwojem myśli językoznawczej (m.in. pojawieniem się nowych kierunków w lingwistyce i ich osiągnięciami), a także prze-obrażeniami, jakie dokonywały się w pedagogice, zwłaszcza zaś w dy-daktyce ogólnej.
W latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych, siedemdziesiątych XX wieku dominowało przekonanie, że kształcenie powinno mieć charakter filologiczno-formalny. Najważniejszą rolę odgrywała wówczas „statycz-na wiedza abstrakcyj„statycz-na”, a więc „z„statycz-najomość gramatyki” w teorii, czy-li krytykowany dzisiaj tzw. encyklopedyzm. Zwracano uwagę na błędy gramatyczne uczniów, „dokonywano analiz filologicznych języka”, np.:
klasyfikacji wyrazów z podziałem na części mowy i części zdania. Ćwi-czenia słownikowe i gramatyczno-stylistyczne wykonywano zwykle przed ćwiczeniami kompozycyjnymi w pisaniu różnych form wypowiedzi (np.:
opowiadania, opisu) w celu wzbogacania słownictwa ucznia. Czynności takie prowadziły do schematyzmu – powodowały pisanie przez uczniów niemalże identycznych tekstów34.
Okres przypadający na lata 1970–1990 to czas dowartościowania poję-cia sprawności językowej i też sprawności komunikacyjnej, których spre-cyzowanie zawdzięczamy socjolingwistom i pragmatykom językowym35. W latach osiemdziesiątych XX wieku wykształciły się teorie komunikacji, przetransponowane później do szkolnej nauki o języku – wprowadzono tam takie terminy, jak: akt mowy i jego składniki – nadawca, odbiorca, sytuacja mówienia, kod językowy, komunikat, a także zachowania języ-kowe. Zaczęto doceniać ucznia, który potrafi, na podstawie aktualizowa-nia doświadczeń życiowych i czytelniczych, werbalizować spostrzeżeaktualizowa-nia, tworzyć definicje i zasady, zamiast powtarzać wyuczone na pamięć reguły
o języku polskim po 1998 roku – programy i koncepcje dydaktyczne. W: Uczeń w świecie języka i tekstów. Red. J. Nocoń, E. Łucka-Zając. Opole 2010, s. 27–37; K. Gąsiorek: Tek-sty edukacyjne z zakresu wiedzy o języku i ich znaczenie dla kształcenia językowego dzieci w wieku wczesnoszkolnym. W: Język a edukacja [T. 1]: Kształcenie językowe. Red. J. Nocoń, B. Skowronek. Opole 2012, s. 119–132.
34 Zob. H. Wiśniewska, M. Karwatowska: O typowości tekstów uczniowskich. W:
Tekst. Analizy i interpretacje. Red. J. Bartmiński, B. Boniecka. Lublin 1998, s. 255–266;
H. Wiśniewska: Schematyzm działań dydaktycznych przyczyną niskiej sprawności prag-matycznej (na przykładzie opisów szkolnych). W: Schemat w kształceniu literackim i języko-wym. Red. H. Wiśniewska. Lublin 1986, s. 149–160.
35 H. Wiśniewska: Sprawność językowa i komunikacyjna…, s. 27.
Sprawność językowa i propozycje jej kształcenia… 151
sformułowane przez językoznawców. Filologiczne analizy zeszły na plan dalszy na rzecz zwracania uwagi na świadomość ucznia. Wyzyskując zdobycze pragmalingwistów (m.in. reguły konwersacyjne H.P. Grice’a), doceniono w kształceniu sprawności językowej aspekt skutecznego po-rozumiewania się. W związku z badaniami nad językiem wartości i po-szerzeniem kultury języka o etykę kontaktów językowych również w na-uczaniu szkolnym wprowadzono problemy etyki słowa36. Wzrosła rola kształtowania sprawności językowej, a właściwie kompetencji komunika-cyjnej/komunikatywnej.
Obecnie, czyli w drugiej dekadzie XXI wieku, szkolne kształcenie ję-zykowe polega na doskonaleniu kompetencji komunikacyjnej, w której na pierwszym miejscu stawia się przede wszystkim kreatywność autora (ucznia) i intencję wypowiedzi. J. Kowalikowa twierdzi: „Kompetencja językowa usposabia do twórczego wypowiadania się, zaś potrzeba reali-zowania się w tego rodzaju aktywności szuka środków językowych, które pomogłyby ją zaspokoić”37. Z wymienianych przez językoznawców czte-rech komponentów sprawności językowej: systemowego, społecznego, sytuacyjnego i pragmatycznego, w nauczaniu przedmiotu: język polski realizowana jest sprawność pragmatyczna. Wymaga się projektowania ta-kich sytuacji dydaktycznych, „które pozwalają doświadczać działania ję-zyka w kontekście i dawać sposobność do samodzielnego konstruowania odnoszących się do tego pojęć”38.
Szczególnie ważne w dydaktyce są zasady skutecznego tworzenia wypowiedzi, np.: uczciwe, taktowne, kulturalne zwracanie się do innych, relacjonowanie własnych przeżyć i doświadczeń, szukanie dróg rozwią-zywania trudnych spraw itp. Ma się stwarzać warunki do kreatywnego myślenia, uczyć redagowania różnych gatunków mowy i osiągania spój-ności tekstu. Koncepcja takiego nauczania (wyprowadzanego z psycho-lingwistyki i z psycho-lingwistyki tekstu), z wieloma przykładami praktycznymi,
36 Por. ibidem, s. 28–30.
37 J. Kowalikowa: Wspieranie kreatywności uczniów przez rozwijanie ich sprawności językowych. W: Twórczość i tworzenie w edukacji polonistycznej. Red. A. Janus-Sitarz.
Kraków 2012, s. 145.
38 Z.A. Kłakówna: Pojęcia w szkole trzeba pleść jak warkocze. W: Uczeń w świecie języka i tekstów…, s. 55.
152 Krystyna Gąsiorek
wpisana została w program i podręczniki z cyklu To lubię! i Nowe To lubię!39.
Rozwijanie i doskonalenie kompetencji komunikacyjnej w zacho-waniach językowych jest istotą nauczania, szczególnie na początkowym etapie szkoły podstawowej. Wymaga ono łączenia działań werbalnych z wiedzą o języku (językową)40, nie może być sprowadzane do okazjonal-nych ćwiczeń i doraźnej korekty błędów uczniowskich41. Specjalistyczną terminologię powinien znać nauczyciel, uczniowi zaś ma przybliżać po-jęcia i odnosić je do konkretnych zjawisk oraz sytuacji42. Regina Pawłow-ska wytyczyła drogę i wPawłow-skazała czynniki procesu psychodydaktycznego związanego z kształceniem sprawności językowej. Dotyczą osobniczego rozwoju języka, uświadamiają odnoszenie języka do rzeczywistości po-zajęzykowej, wdrażają umiejętności, sprawności i nawyki w tworzeniu i odbiorze różnorakich tekstów43. Do podejmowania planowych działań w tym zakresie powinien skłaniać dydaktyków obniżający się z roku na rok poziom wiedzy o języku polskim oraz słaba sprawność komunikacyj-na młodego pokolenia Polaków 44.
39 Por. Z.A. Kłakówna: Sztuka pisania. Ćwiczenia redakcyjne dla klas IV–VI. Me-todyczny podręcznik nauczyciela. Kraków 1993; Z.A. Kłakówna, K. Wiatr: Nowa
„Sztuka pisania”. Podręcznik do języka polskiego. Klasy 4–6 szkoły podstawowej. Kraków 2006.
40Por. J. Nocoń: Strategie nabywania wiedzy o języku przez ucznia (na przykładzie zadań podręcznikowych). W: Wiedza o języku i kompetencje językowe uczniów. Red.
B. Niesporek-Szamburska. Katowice 2012, s. 41.
41 Por. H. Synowiec: Problemy frazeologii w kształceniu językowym uczniów. W: Wie-dza o języku i kompetencje językowe uczniów…, s. 296.
41 Por. H. Synowiec: Problemy frazeologii w kształceniu językowym uczniów. W: Wie-dza o języku i kompetencje językowe uczniów…, s. 296.