Hipotezy i pytania badawcze

Podstawowe problemy badawcze rozprawy koncentrują się wokół:

- wpływu migrantów z Ukrainy, zatrudnianych na stanowiskach robotniczych na poziom równowagi na wewnętrznym rynku pracy (rozumianym jako stopień uzupełniania niedoborów kadrowych w różnych przekrojach zawodów i stanowisk) i elastyczność pracy (m.in. poprzez formę prawną zatrudnienia, czas pracy, dyspozycyjność) u przedsiębiorców;

- wpływu migrantów z Ukrainy, zatrudnianych na stanowiskach robotniczych na wyniki ekonomiczne przedsiębiorców (m.in. poprzez przychody, koszty pracy, wydajność, jakość i dyscyplinę pracy);

- czynników wpływających pozytywnie i negatywnie na rozwój funkcji ekonomicznej migracji z Ukrainy u przedsiębiorców, w szczególności na trwałość migracji.

W fazie konceptualizacji badań zdefiniowano wstępnie, że funkcja ekonomiczna w działalności przedsiębiorcy, rozumiana będzie jako wpływ zatrudnienia migrantów na sytuację przedsiębiorców w zakresie: równowagi na wewnętrznym rynku pracy, elastyczności pracy oraz wyników ekonomicznych²⁷².

Obszar badawczy części empirycznej rozprawy został zawężony do: 1) polskich przedsiębiorców zatrudniających migrantów; 2) migrantów z Ukrainy, którzy znaleźli u nich

272 Takie zdefiniowanie funkcji ekonomicznej migracji określa podstawowe aspekty ekonomiczne zatrudniania migrantów, nie obejmuje jednak wszystkich bez wyjątku aspektów tego procesu. Synonimami określenia „funkcja ekonomiczna migracji” mogą być zwroty „rola ekonomiczna migracji” lub „ekonomiczne oddziaływanie migracji”. Funkcja ekonomiczna, jak wcześniej wspomniano, nie jest jedyną funkcją migracji w kraju przyjmującym czy wysyłającym. Obok niej występują funkcje: kulturowa, demograficzna czy polityczna, wszystkie na swój sposób mają wpływ na przebieg i skutki procesów migracyjnych. Żadna jednak funkcja migracji nie występuje na tylu poziomach rozważań co funkcja ekonomiczna. Poziomy występowania funkcji ekonomicznej migracji to zarówno świat, kontynenty, kraje, regiony krajów, jak i działy i branże gospodarki, przedsiębiorcy, gospodarstwa domowe i indywidualni migranci. Dodatkowo na każdym z tych poziomów możemy mówić przynajmniej o kilku obszarach, w których występuje oddziaływanie funkcji ekonomicznej. Na poziomie działalności przedsiębiorcy możemy mówić o wpływie migrantów na równowagę zatrudnienia, elastyczność pracy i wyniki ekonomiczne prowadzonego przedsiębiorstwa, na poziomie kraju przyjmującego można analizować wpływ zatrudnienia migrantów na m.in.: rozwój gospodarczy, podatki, wydatki społeczne, poziom bezrobocia, wysokość wynagrodzeń, rozwój handlu czy przedsiębiorczości. W szczególności autor rozprawy nie porusza kwestiami relacji pomiędzy handlem i przedsiębiorczością a migracją. Szeroka analiza tej problematyki m.in. w publikacji Trade and

pracę²⁷³. Badaniu podlegała wyłącznie funkcja ekonomiczna migracji z Ukrainy do Polski z perspektywy polskich przedsiębiorców zatrudniających migrantów na stanowiskach robotniczych²⁷⁴.

Celem dysertacji jakim jest identyfikacja i ocena funkcji ekonomicznej migracji zarobkowej z Ukrainy u polskich przedsiębiorców. Przyjęto trzy hipotezy badawcze:

H1 – Migranci z Ukrainy zatrudniani na stanowiskach robotniczych mają pozytywny wpływ na równowagę na wewnętrznym rynku pracy u polskich przedsiębiorców;

H2 – Migranci z Ukrainy zatrudniani na stanowiskach robotniczych u polskich przedsiębiorców zwiększają elastyczność pracy;

H3 – Migranci z Ukrainy zatrudniani na stanowiskach robotniczych oddziałują korzystnie na wyniki ekonomiczne działalności polskich przedsiębiorców.

Do każdej hipotezy sformułowano od trzech do sześciu pytań badawczych (P1-P12). Dodatkowo, w celu określenia czynników wpływających na rozwój funkcji ekonomicznej, sformułowano jedno dodatkowe pytanie badawcze (P13), pogłębiające i rozszerzające obszar badań podstawowych określony przez trzy główne hipotezy (tab. 31).

273

Jak zaznaczono we wstępie zatrudniani migranci z Ukrainy nie byli badani pod względem skutków podjętej pracy dla nich samych a konsekwencji ich pracy dla przedsiębiorcy. Tematyka skutków migracji na poziomie mikro (migrant i jego gospodarstwo domowe) nie jest przedmiotem rozważań autora. Istnieje dość obszerna literatura krajowa i zagraniczna dotycząca funkcji ekonomicznej migracji na tym poziomie. Zob. m.in.: Z. Hirszfeld, P. Kaczmarczyk, Ekonomiczne i społeczne skutki migracji na poziomie mikrospołecznym, Instytut Studiów Społecznych Uniwersytet Warszawski, Seria: Prace Migracyjne, 1999r., nr 21; R. Jończy,

Relacje płacowo-kosztowe jako czynniki determinujące trans graniczne przepływy siły roboczej; propozycja kalkulacji mikro i makroekonomicznej, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, 2002r., nr 9,

s. 105 – 117. Natomiast nie brano pod uwagę tego czy przedsiębiorca zatrudnia migrantów z zachowaniem wszelkich obowiązków wymaganych przez przepisy prawa czy też zatrudnienie takie ma charakter pracy w tzw. szarej strefie.

274 1) Badaniu nie podlegali przedsiębiorcy zagraniczni w rozumieniu przepisów Ustawy z dnia 2 lipca 2004r.

o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2010r., Nr 220, poz. 1447 tekst jedn. z późn. zm.).

2) Do przedsiębiorców zaliczono, dla potrzeb badań, osoby określone w art. 3 cytowanej ustawy, tj. prowadzące m.in. działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego.

3) Dla potrzeb rozprawy w celu określenia stanowisk robotniczych wykorzystano klasyfikację zawodów i specjalności określoną w obowiązującym od 1 lipca 2010 r. do 1 września 2012 r. Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów

i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U., 2010r., Nr 82, poz. 537). Do

migrantów zatrudnianych na stanowiska robotniczych zaliczono wykonujących prace robotnicze określone w grupie zawodów: 6 – rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy; 7 – robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy; 8 – operatorzy maszyn i monterzy maszyn i urządzeń; 9 – pracownicy przy pracach prostych.

4) Nie powodowało wykluczenia z dalszych badań, jeśli badany przedsiębiorca zatrudniał migrantów na stanowiskach nierobotniczych incydentalne lub dotyczyło to małej grupy migrantów, nie stanowiącej w żadnym z badanych lat więcej niż 5% zatrudnionych. W próbie badawczej były tylko takie 4 (na 516 badanych) uwzględnione przypadki. Z tego powodu w części badawczej używane jest stwierdzenie – „wyłącznie na stanowiskach robotniczych”.

Tabela 31. Zestawienie hipotez i pytań badawczych dla realizacji celu dysertacji jakim jest identyfikacja i ocena funkcji ekonomicznej migracji zarobkowej z Ukrainy u polskich przedsiębiorców

Hipoteza Pytania badawcze Miejsce

H1 – Migranci z Ukrainy zatrudniani na stanowiskach robotniczych mają pozytywny wpływ na równowagę na wewnętrznym rynku pracy u polskich przedsiębiorców

P1 – Czy i w jakim stopniu przyczyną zatrudniania migrantów z Ukrainy

na stanowiskach robotniczych jest uzupełnienie niedoborów w zatrudnieniu, a w jakim podyktowane jest chęcią osiągnięcia przez polskich przedsiębiorców innych korzyści ekonomicznych ?

P2 – Czy i w jaki stopniu zatrudnianie migrantów z Ukrainy na

stanowiskach robotniczych ma komplementarny, a w jakim substytucyjny charakter w stosunku do polskich pracowników ?

P3 – Czy i w jakim stopniu zatrudnianie migrantów z Ukrainy na

stanowiskach robotniczych ma wpływ na wypieranie rodzimych pracowników z wewnętrznego rynku pracy ?

P4 – W jakim stopniu u polskich przedsiębiorców zatrudniających

migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych wyłącznie do prac prostych, a w jakim u przedsiębiorców zatrudniających migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych do prac wymagających określonych kwalifikacji, Ukraińcy uzupełniają niedobory w zatrudnieniu ?

P5 – W jakim stopniu migranci z Ukrainy na stanowiskach robotniczych

uzupełniają niedobory zatrudnienia u polskich przedsiębiorców mających stałe lub okresowe problemy z pozyskaniem rodzimych pracowników ?

P6 – Jakie przyczyny zadecydowały o braku pełnego uzupełnienia

niedoborów zatrudnienia na stanowiskach robotniczych u polskich przedsiębiorców przez migrantów z Ukrainy ?

Rozdział IV H2 – Migranci z Ukrainy zatrudniani na stanowiskach robotniczych u polskich przedsiębiorców mają pozytywny wpływ na elastyczność pracy

P7 – W jakim zakresie polscy przedsiębiorcy wykorzystują umowy

cywilnoprawne i umowy o pracę przy zatrudnianiu migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych ?

P8 – Czy i w jakim stopniu wymiar czasu pracy migrantów z Ukrainy na

stanowiskach robotniczych różni się od wymiaru czasu pracy pracowników rodzimych ?

P9 – Czy i w jakim stopniu migranci z Ukrainy na stanowiskach

robotniczych są bardziej dyspozycyjni od pracowników rodzimych? Rozdział V H3 – Migranci z Ukrainy zatrudniani na stanowiskach robotniczych oddziałują korzystnie na wyniki ekonomiczne działalności polskich przedsiębiorców

P10 – Czy i w jakim stopniu zatrudnianie migrantów z Ukrainy na

stanowiskach robotniczych ma wpływ na wydajność, jakość i dyscyplinę pracy u polskich przedsiębiorców ?

P11 – Czy i w jakim stopniu zatrudnianie migrantów z Ukrainy na

stanowiskach robotniczych ma wpływ na koszty pracy u polskich przedsiębiorców ?

P12 – Czy i w jakim zakresie zatrudnianie migrantów z Ukrainy na

stanowiskach robotniczych ma wpływ na przychody ze sprzedaży u polskich przedsiębiorców ? Rozdział V Pytanie dotyczące rozwoju migracji z Ukrainy do Polski

P13 – Jakie czynniki i w jakim stopniu przyczyniają się do rozwoju

migracji z Ukrainy do Polski w ocenach polskich przedsiębiorców i migrantów z Ukrainy zatrudnionych na stanowiskach robotniczych?

Rozdział VI

Pytania badawcze P1 – P6 służą weryfikacji pierwszej hipotezy. Pytanie badawcze (P1) dotyczy przyczyn zatrudniania migrantów z Ukrainy. Chodzi tu o odpowiedź na pytanie – czy przyczyną zatrudniania migrantów jest wyłącznie uzupełnienie niedoborów na stanowiskach pracy, czy też chodzi o osiąganie jeszcze innych korzyści ekonomicznych związanych np. z niższymi wynagrodzeniami migrantów, ich wyższą wydajnością pracy, jakością czy dyscypliną pracy. Gdyby bowiem okazało się, że przedsiębiorcy w Polsce zainteresowani są migrantami tylko wtedy, gdy brakuje pracowników lokalnych oznaczałoby to, że migracja zarobkowa do Polski z Ukrainy będzie występować tylko wówczas, gdy przedsiębiorcy nie będą mieli możliwości pozyskania pracowników lokalnych. Przeczy temu jednak wzrost liczby migrantów napływających z Ukrainy do Polski w latach 2009 – 2012, pomimo tego, iż jest to okres słabszej koniunktury gospodarczej w porównaniu do lat 2006 – 2008r. Także strumień emigracji z Polski nie jest tak silny jak w pierwszych latach po akcesji do Unii Europejskiej. Oznaczać to może, iż uzupełnienie niedoborów zatrudnienia nie jest jedyną przyczyną popytu zgłaszanego przez przedsiębiorców na pracę migrantów, a coraz częściej przedsiębiorcy zatrudniają migrantów, traktując takie działanie jako sposób na osiąganie innych korzyści ekonomicznych, nie związanych z uzupełnianiem braków w zatrudnieniu.

Pytanie badawcze (P2) dotyczy komplementarnego i substytucyjnego charakteru zatrudniania migrantów. W cytowanej wcześniej literaturze przedmiotu przeważa pogląd o komplementarnym charakterze zatrudniania migrantów w Polsce, jednocześnie zatrudnienie substytucyjne uważa się za wpływające negatywnie na rynek pracy, w szczególności na liczbę miejsc pracy i możliwości wypierania pracowników rodzimych z miejsc pracy. Gdyby jednak tak było, to rzeczywiście byłoby to zjawisko negatywnie wpływające na rynek pracy, ale niekoniecznie u określonego przedsiębiorcy. W celu odpowiedzi na pytanie przyjęto w rozprawie, iż zatrudnienie komplementarne ma miejsce wtedy gdy migranci są zatrudniani u przedsiębiorcy na inne stanowiska pracy aniżeli pracownicy polscy. Z kolei zatrudnienie substytucyjne, rozumiane często jako zastępowanie pracowników, założono, iż występuje wtedy, gdy migranci pracują na takich samych stanowiskach jak i pracownicy polscy. Zatrudnienie substytucyjne może, ale nie musi oznaczać wypierania ze stanowisk pracy polskich pracowników.

Pytanie badawcze (P3), mające charakter uzupełniający i wyjaśniający do poprzedniego, dotyczy problemu wypierania rodzimych pracowników z miejsc pracy. Dla potrzeb rozprawy przyjęto, iż wypieranie występuje w poniższych przypadkach:

- przedsiębiorca mając do wyboru możliwość zatrudnienia na określone stanowisko pracownika rodzimego i migranta z Ukrainy, wybiera tego ostatniego,

- przedsiębiorca zwalnia z pracy pracownika rodzimego w celu zatrudnienia migranta z Ukrainy.

Gdyby tak było, to takie zjawisko na początku nie przyniosłoby negatywnych skutków dla samych przedsiębiorców w Polsce. Jednak wypieranie pracowników przez migrantów z miejsc pracy mogłoby zmienić umiarkowanie korzystne obecnie, a przynajmniej neutralne, postrzeganie przez Polaków zjawiska migracji do Polski i w rezultacie wpłynąć na administracyjne zahamowanie migracji. Także dla samych przedsiębiorców w ujęciu długofalowym nie byłoby to zjawisko korzystne.

Pytania badawcze (P4, P5) dotyczą stopnia zaspokojenia popytu na pracę migrantów u badanych przedsiębiorców. Okres ujęty w badaniach (2006 – 2010) dotyczy dwóch odmiennych okresów rozwoju polskiej gospodarki. Pierwszy – dwa lata badanego okresu (2006 – 2007) to lata szybkiego wzrostu gospodarczego. Natomiast w drugiej połowie 2008 roku pojawiły się wyraźne oznaki kryzysu gospodarczego w wielu europejskich i pozaeuropejskich krajach. Wprawdzie sytuacja w tych krajach nie wpłynęła od razu w drastycznie negatywny sposób na gospodarkę w Polsce, to jednak koniunktura gospodarcza w kraju wyraźnie osłabła. Jednak przytaczane wcześniej dane dotyczące migracji do Polski wskazują, iż w tym właśnie okresie słabszej koniunktury gospodarczej liczba zezwoleń na pracę i oświadczeń pracodawców o zamiarze zatrudnienia migrantów gwałtownie wzrastała. Dla potrzeb badań starano się uzyskać odpowiedź dotyczącą stopnia zaspokojenia popytu na pracowników – migrantów z Ukrainy, zarówno w okresie szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce jak i osłabienia koniunktury. Odpowiedzi poszukiwano zarówno w stosunku do przedsiębiorców zatrudniających migrantów z Ukrainy na stanowiskach wymagających kwalifikacji jak i u przedsiębiorców zatrudniających migrantów do prac prostych (P4). Oddzielnie badano zaspokojenie popytu na pracę migrantów u przedsiębiorców mających stałe i tylko okresowe trudności z pozyskaniem polskich pracowników (P5).

Pytanie (P6) dotyczy czynników, które decydowały o ewentualnym braku zaspokojenia popytu na pracę migrantów u badanych przedsiębiorców. Określenie tych czynników należało do przedsiębiorców, którzy mieli w badanym okresie problemy z zatrudnieniem planowanej liczby migrantów.

Pytania badawcze P7 – P9 służą weryfikacji drugiej hipotezy dotyczącej trzech wybranych aspektów elastyczności pracy: formy prawnej zatrudnienia migrantów (P7), czasu

pracy migrantów (P8) oraz dyspozycyjności migrantów w stosunku do pracowników pozyskanych z lokalnego rynku pracy (P9). Formy prawne zatrudnienia oraz zagadnienia czasu pracy odnoszono w procesie badania do przepisów prawnych Kodeksu pracy i innych aktów prawa. Dyspozycyjność zdefiniowano dla potrzeb pracy jako: a) gotowość do pracy poza godzinami pracy oraz w dni wolne od pracy i w nocy; b) gotowość do podejmowania prac dodatkowych nisko atrakcyjnych z uwagi na prestiż lub warunki pracy; c) możliwość szybkiego podjęcia pracy z uwagi na zakwaterowanie w firmie (gospodarstwie); d) możliwość zastępowania w pracy innych pracowników (wielozawodowość).

Hipoteza trzecia odnosi się do pytań dotyczących wpływu migrantów na wyniki ekonomiczne osiągnięte przez przedsiębiorców. Jeśli zatrudnienie migrantów wpływa na zwiększenie przychodów, obniżenie kosztów pracy, wzrost wydajności pracy, jakości lub poprawę dyscypliny pracy oznacza to, że poprawiają się wyniki, a przez to rośnie konkurencyjność przedsiębiorcy. Tak też sformułowano pytania badawcze: pytanie wydajność, jakość i dyscyplinę pracy (P10), koszty pracy (P11) oraz o przychody ze sprzedaży(P12). W przypadku kosztów pracy uwzględniano nie tylko koszty wynagrodzeń migrantów ale i koszty jakie ponosi przedsiębiorca związane z przyjęciem do pracy i pobytem migrantów.

Ostatnie pytanie badawcze (P13) dotyczy czynników przyczyniających się do rozwoju funkcji ekonomicznej w ocenie przedsiębiorców, tj. czynników wpływających na rozwój migracji w badanych latach (2006 – 2010) oraz czynników, które mogą przyczynić się do rozwoju migracji z Ukrainy do Polski lub być ograniczeniem dla tej migracji w przyszłości. Do tego pytania odnoszą się także badania migrantów pod kątem problemów związanych m.in. z przyjazdem, pobytem i pracą w Polsce. Odpowiedź na to pytanie badawcze P13 pogłębia rozważania prowadzone dla dowiedzenia hipotez, ma też znaczenie dla określenia perspektyw procesu migracji z Ukrainy do Polski.