ROZDZIAŁ III. STRUKTURA PROCESU BADAWCZEGO
4.2. Komplementarny i substytucyjny charakter zatrudnienia migrantów z Ukrainy
Wnioski z poprzedniego podrozdziału wskazują, że motyw zatrudnienia migrantów nie może być jedyną podstawą do określenia substytucyjnego lub komplementarnego charakteru zatrudnienia migrantów z Ukrainy w polskich warunkach. Stąd w toku dalszego postępowania badawczego dokonano porównania stanowisk, w jakich byli zatrudniani migranci z Ukrainy, ze stanowiskami na jakich byli zatrudniani pracownicy rodzimi (tab.36)301. Porównania dokonano z perspektywy ostatniego roku z okresu 2006 – 2010r., w którym badany przedsiębiorca zatrudniał migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych.
Tabela 36. Porównanie stanowisk pracy, wykonywanych zawodów i rodzajów podejmowanych prac przez migrantów z Ukrainy i pracowników rodzimych u badanych przedsiębiorców
Warianty odpowiedzi
Odpowiedzi
liczba %
Migranci zatrudniani byli w badanym roku wyłącznie na stanowiskach na których byli zatrudniani pracownicy rodzimi – substytucyjny charakter zatrudnienia
301 58,3
Migranci zatrudniani byli w badanym roku zarówno na stanowiskach na których byli, jak i nie byli zatrudniani pracownicy rodzimi –
substytucyjny i komplementarny charakter zatrudnienia
25 4,8
Migranci zatrudniani byli w badanym roku wyłącznie na stanowiskach na których nie byli zatrudniani pracownicy rodzimi – komplementarny charakter zatrudnienia
180 34,9
Brak odpowiedzi 10 1,9
Razem 516 100,0
Źródło: opracowanie własne
Odpowiedzi przedsiębiorców wskazały, że zatrudnienie migrantów w znacznie większym stopniu nosi cechy zatrudnienia substytucyjnego aniżeli komplementarnego, gdyż 58,3% badanych stwierdziła, że migranci z Ukrainy zatrudniani byli wyłącznie na
301 Jak zaznaczono wcześniej (podrozdział 3.1) założono dla potrzeb badań, iż zatrudnienie komplementarne ma miejsce wtedy, gdy migranci są zatrudniani u przedsiębiorcy na inne stanowiska pracy aniżeli pracownicy polscy. Z kolei zatrudnienie substytucyjne, rozumiane często jako zastępowanie pracowników, przyjęto dla potrzeb badań, iż występuje wtedy, gdy migranci zostali przyjęci do pracy na takich samych stanowiskach na jakich pracują pracownicy polscy.
stanowiskach i w zawodach, na których byli zatrudniani w danym roku pracownicy rodzimi. Znacznie mniej badanych wskazało na komplementarny charakter zatrudniania migrantów. Stosunkowo nieliczni wśród badanych byli ci przedsiębiorcy, którzy zatrudniali migrantów zarówno na stanowiskach, na których zatrudniali pracowników rodzimych, jak i na stanowiskach, na których nie zatrudniali pracowników rodzimych (4,8 %). Dotyczy to tych przedsiębiorców, którzy zatrudniali migrantów przynajmniej na dwóch rodzajach stanowisk pracy. Np. wśród zbieraczy owoców byli zarówno migranci jak i pracownicy rodzimi, ale był zatrudniony także jeden traktorzysta – migrant zajmujący się transportem owoców do sortowni.
Szczegółowe wyniki badań w tej kwestii prezentowane są na wykresach 29 – 31, tabeli 37 oraz w załączniku 2.
Wykres 29. Porównanie stanowisk pracy migrantów z Ukrainy i pracowników rodzimych
u badanych przedsiębiorców według działów gospodarki (N=516) Źródło: opracowanie własne.
Znaczne różnice w charakterze zatrudnienia (komplementarne lub substytucyjne) uwidoczniły się w odpowiedziach respondentów reprezentujących poszczególne działy gospodarki. Zwraca uwagę wysoki odsetek przedsiębiorców, którzy zatrudniali migrantów z Ukrainy wyłącznie na stanowiskach, na których nie byli zatrudniani pracownicy rodzimi (komplementarny charakter zatrudnienia), w takich działach, jak: rolnictwo i usługi (wyk.29). Natomiast u badanych przedsiębiorców reprezentujących przemysł i budownictwo, niemal wyłącznie (79,7% i 82,1%) zatrudniano migrantów na stanowiskach, na których nie byli zatrudniani pracownicy rodzimi (substytucyjny charakter zatrudnienia).
35,2% 82,1% 50,8% 79,7% 1,7% 5,7% 7,6% 6,3% 61,5% 10,7% 39,0% 11,4% 1,7% 1,4% 2,5% 2,5%
Rolnictwo Budownictwo Usługi Przemysł
Substytucyjny charakter zatrudnienia Substytucyjny i komplementarny charakter zatrudnienia Komplementarny charakter zatrudnienia Brak odpowiedzi
Tak duże różnice pomiędzy przedsiębiorcami reprezentującymi różne działy wyjaśniane były w trakcie wywiadu swobodnego.
Rozmówcy (sadownicy i producenci kwiatów oraz roślin ozdobnych) potwierdzili,
że od wielu lat tylko i wyłącznie zatrudniali stałą, przyjeżdżającą corocznie grupę migrantów z Ukrainy a nie zatrudniali w ogóle pracowników polskich. Ciekawy był też badany przypadek stadniny koni, która od lat zatrudniała jako ujeżdżaczy koni tylko i wyłącznie pracowników z Ukrainy twierdząc, że w tym zawodzie są to pracownicy wyżej kwalifikowani aniżeli pracownicy rodzimi.
Przedsiębiorcy z branży budowlanej wskazywali z kolei, że liczba podstawowych stanowisk pracy w budownictwie, na których odczuwali braki kadrowe jest ograniczona do kilku (murarz, cieśla, zbrojarz i rzadziej – operator koparki lub koparko-ładowarki) i niemal wyłącznie na tych stanowiskach byli zatrudniani migranci z Ukrainy obok pracujących pracowników rodzimych, stąd substytucyjny charakter zatrudnienia.
Z kolei w ochronie zdrowia (dla potrzeb badań – dział usług) migranci z Ukrainy zatrudniani byli najczęściej w badanych przypadkach w charakterze pomocy stomatologicznej w gabinecie lekarza – stomatologa prowadzącego indywidualną praktykę lekarską. De facto – jak zaznaczali badani – taka osoba pełniła często także rolę gospodyni domowej. Nie wystąpił w badanej grupie przedsiębiorców przypadek, aby jeden lekarz zatrudniał dwóch pomocników stąd naturalny jest komplementarny charakter zatrudnienia.
Wykres 30. Porównanie stanowisk pracy migrantów z Ukrainy oraz pracowników rodzimych
u badanych przedsiębiorców według wielkości zatrudnienia (N=516) Źródło: opracowanie własne.
42,5% 70,9% 81,3% 81,5% 1,1% 6,4% 12,5% 11,1% 54,5% 20,6% 5,0% 3,7% 1,9% 2,1% 1,3% 3,7%
Do 9 osób 10-49 osób 50-249 osób Powyżej 250 osób
Substytucyjny charakter zatrudnienia Substytucyjny i komplementarny charakter zatrudnienia Komplementarny charakter zatrudnienia Brak odpowiedzi
Najbardziej widoczne różnice w zakresie substytucyjnego i komplementarnego charakteru zatrudnienia migrantów z Ukrainy występowały pomiędzy mikroprzedsiębiorcami a przedsiębiorcami zatrudniającymi większą liczbę pracowników (wyk.30). W przypadku mikroprzedsiębiorców migranci zatrudniani byli na stanowiskach, na których nie pracowali pracownicy polscy. W przypadku większych przedsiębiorców sytuacja była odwrotna, im większy przedsiębiorca tym więcej występowało odpowiedzi przedsiębiorców wskazujących na zatrudnianie migrantów na takich samych stanowiskach na jakich pracowali Polacy.
Biorąc pod uwagę lokalizację badanych przedsiębiorców – na wsi i w mniejszych miastach (do 20 tysięcy mieszkańców) – odsetek przedsiębiorców zatrudniających migrantów z Ukrainy wyłącznie na stanowiskach, na których byli zatrudniani pracownicy rodzimi był na porównywalnym poziomie z odsetkiem przedsiębiorców zatrudniających migrantów wyłącznie na stanowiskach, na których nie byli zatrudniani pracownicy rodzimi (wyk.31). W miastach o liczbie mieszkańców powyżej 20 tys. migranci z Ukrainy zatrudniani byli w znacznie większym stopniu (blisko 70%) wyłącznie na stanowiskach, na których byli zatrudniani pracownicy rodzimi (substytucyjny charakter zatrudnienia).
Wykres 31. Porównanie stanowisk pracy migrantów z Ukrainy oraz pracowników rodzimych
u badanych przedsiębiorców według klasy miejscowości, w której siedzibę ma przedsiębiorca (N=516)
Źródło: opracowanie własne.
Chcąc sprawdzić, czy występuje związek korelacyjny między charakterem zatrudnienia (substytucyjny, komplementarny) a trzema wyodrębnionymi zmiennymi, (tj. działami gospodarki, wielkością przedsiębiorców, mierzoną liczbą zatrudnionych oraz klasą miejscowości, w której znajdowały się siedziby przedsiębiorców) obliczony został
42,3% 46,9% 69,1% 68,4% 2,0% 4,7% 6,4% 6,2% 53,7% 43,8% 22,7% 24,4% 2,0% 4,7% 1,8% 1,0% Wieś Miasto do 20 tys. Miasto 20 - 100 tys. Miasto pow. 100 tys.
Substytucyjny charakter zatrudnienia Substytucyjny i komplementarny charakter zatrudnienia Komplementarny charakter zatrudnienia Brak odpowiedzi
współczynnik zbieżności Czuprowa. Otrzymane wartości miernika świadczą, iż wielkość przedsiębiorców oraz dział gospodarki w najmniejszym stopniu korelują z charakterem zatrudnienia (w obu przypadkach wartość współczynnika zbieżności Czuprowa T=0,27). Z wyodrębnionych kryteriów podziału przedsiębiorców najsilniejsza zależność wystąpiła między charakterem zatrudnienia a klasą miejscowości, w której znajdowały się siedziby przedsiębiorców (T=0,55).
Ponadto komplementarny charakter zatrudnienia migrantów z Ukrainy występował częściej:
- u przedsiębiorców mających wyższe przychody, w przypadku przedsiębiorców o przychodach powyżej 10 mln zł w skali roku odsetek ten wynosił 80,5%,
- u przedsiębiorców, u których występował wyższy poziom wynagrodzeń pracowników, w przypadku przedsiębiorców z poziomem wynagrodzeń powyżej 3 tys. zł odsetek ten wynosił 63,7% (zał.2).
Z kolei substytucyjny charakter zatrudnienia migrantów występował najczęściej u przedsiębiorców o najniższych przychodach i najniższym poziomie wynagrodzeń pracowników.
Istotne różnice co do komplementarnego i substytucyjnego zatrudnienia występowały też w przypadku przedsiębiorców zlokalizowanych w różnych województwach. Komplementarny charakter zatrudnienia migrantów z Ukrainy występował najczęściej u przedsiębiorców w województwach: mazowieckim (46,6%) i lubelskim (40,7%)302. Substytucyjny charakter miało zatrudnienie Ukraińców przede wszystkim u przedsiębiorstwach w województwach: lubuskim (76,9%), śląskim (70,6%) i pomorskim (68,6%) (zał.2).
Substytucyjny i komplementarny charakter zatrudnienia migrantów badany był również według innych kryteriów podziału przedsiębiorców. I tak dla potrzeb badań dokonano podziału przedsiębiorców według wymagań w zakresie kwalifikacji wobec migrantów z Ukrainy zatrudnianych na stanowiskach robotniczych. Do pierwszej grupy zaliczono przedsiębiorców zatrudniających (w większości) migrantów wykwalifikowanych (np. operator maszyn budowlanych, spawacz, cieśla itp.). Takich przedsiębiorców wśród badanej grupy (516) było 231 (44,8%). Do drugiej grupy przedsiębiorców zatrudniających migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych do prac prostych, wymagających tylko
302
Pomijamy tu województwo kujawsko-pomorskie z uwagi na fakt, iż w badaniach występowało tam tylko dwóch przedsiębiorców. Zasada ta jest stosowana także w kolejnych rozdziałach.
krótkiego przyuczenia do pracy na stanowisku (np. pakowacz, sortowacz odpadów komunalnych, zbieracz owoców itp.) zaliczono pozostałych, tj. 285 (55,2%).
Tabela 37. Charakter zatrudnienia (substytucyjny, komplementarny) migrantów z Ukrainy u przedsiębiorców zatrudniających migrantów z Ukrainy do prac prostych i wymagających określonych kwalifikacji
Rodzaje przedsiębiorców Substytucyjny charakter zatrudnienia migrantów Substytucyjny i komplementarny charakter zatrudnienia migrantów Komplementarny charakter zatrudnienia migrantów Brak odpowiedzi Razem
Liczba % Liczba % Liczba % Liczba % Liczba %
Zatrudniający (w większości) migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych wymagających kwalifikacji 145 62,8 19 8,2 64 27,7 3 1,3 231 100,0 Zatrudniający (w większości) migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych przy pracach prostych 156 54,7 6 2,1 116 40,7 7 2,5 285 100,0
Źródło: opracowanie własne
Porównanie charakteru zatrudnienia migrantów (substytucyjne, komplementarne) i przedsiębiorców zatrudniających migrantów na stanowiskach robotniczych do prac prostych i wymagających określonych kwalifikacji prowadzi do interesujących wniosków. Wśród przedsiębiorców zatrudniających (w większości) migrantów – robotników na stanowiskach wymagających kwalifikacji dominowało zatrudnianie migrantów z Ukrainy o substytucyjnym charakterze (62,8%), a więc migranci pracowali na takich samych stanowiskach jak pracownicy rodzimi (tab.37). U przedsiębiorców zatrudniających migrantów – robotników (w większości) na stanowiskach nie wymagających kwalifikacji (prace proste) także przeważał substytucyjny charakter zatrudniania migrantów z Ukrainy (54,7%%), ale różnica w stosunku do przedsiębiorców, u których występował komplementarny charakter zatrudnienia migrantów z Ukrainy (40,7%) była mniejsza aniżeli w pierwszej grupie przedsiębiorców i wynosiła odpowiednio, w pierwszej grupie przedsiębiorców 35,1 punktów procentowych, w drugiej grupie 14,0 punktów.
Wyniki badań wskazują, że o ile bierzemy pod uwagę motywy zatrudniania migrantów z Ukrainy (zob. wnioski poprzedniego podrozdziału) na stanowiskach robotniczych u badanych przedsiębiorców mogły one sugerować w większym stopniu komplementarny niż substytucyjny charakter zatrudnienia w stosunku do pracowników polskich. Jednak przy przyjęciu założenia, że o charakterze zatrudnienia (komplementarny czy substytucyjny) decyduje to, czy to zatrudnienie migrantów ma miejsce na takich samych stanowiskach na jakich pracują u przedsiębiorcy pracownicy polscy – zatrudnienie migrantów w większym stopniu ma charakter substytucyjny. Wyniki badań wskazują, że takiego stwierdzenia nie można odnieść do wszystkich badanych grup przedsiębiorców. O substytucyjnym (w większym stopniu aniżeli komplementarnym) charakterze zatrudnienia migrantów z Ukrainy zatrudnianych w zawodach robotniczych można więc mówić w przypadku przedsiębiorców:
- prowadzących działalność w przemyśle, budownictwie, usługach,
- małych, średnich i dużych (pod względem liczby zatrudnionych),
- mających siedzibę w miastach powyżej 20 tys. mieszkańców.
Z kolei o komplementarnym charakterze zatrudnienia migrantów z Ukrainy zatrudnianych w zawodach robotniczych w większym stopniu aniżeli substytucyjnym można mówić w przypadku przedsiębiorców:
- prowadzących działalność w rolnictwie,
- wielkości mikro (do 9 zatrudnionych),
- mających siedzibę na wsi i w małych miastach do 20 tysięcy mieszkańców.
Przedstawione wyniki badań (w podrozdziale 4.1 i 4.2) uświadamiają, że nie można jednoznacznie mówić o substytucyjnym lub komplementarnym charakterze zatrudnienia migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych. Należy brać pod uwagę rodzaj prowadzonej przez przedsiębiorcę działalności, wielkość zatrudnienia, lokalizację, poziom przychodów i wynagrodzeń, a także to, na jakich stanowiskach (wymagających lub nie wymagających kwalifikacji) przedsiębiorcy zatrudniają robotników.