ROZDZIAŁ III. STRUKTURA PROCESU BADAWCZEGO
4.5. Przyczyny braku uzupełnienia niedoborów zatrudnienia przez migrantów z Ukrainy
Wyniki badań przedstawione w poprzednim podrozdziale wskazują, że polscy przedsiębiorcy w dużej mierze nie byli w stanie w pełni pozyskać zakładanej liczby migrantów z Ukrainy. Dowiodły tego wyniki badań prowadzonych w okresie 2006 – 2010, a więc jak zaznaczono wcześniej, w okresie gdy występowała na rynku pracy w Polsce zróżnicowana sytuacja, jeśli chodzi o popyt na pracowników.
Przyczyny braku pełnego zaspokojenia potrzeb związanych z zatrudnianiem migrantów na stanowiskach robotniczych mogą być różne. Jedną z przyczyn jest szybki wzrost w tych latach liczby przedsiębiorców w Polsce zatrudniających migrantów, tworzących konkurencję w zakresie oferowanej migrantom pracy. Kolejną przyczyną może być brak doświadczenia przedsiębiorców w zakresie zatrudniania migrantów. Jeszcze inną przyczyną może być rosnąca konkurencja zagraniczna, choć ten ostatni powód, w świetle pogorszenia koniunktury gospodarczej w niektórych krajach od 2008 roku, wydawałby się mało prawdopodobny308.
Dla pełnego wyjaśnienia przyczyn braku zaspokajania niedoborów zatrudnienia migrantów w kwestionariuszu „Zatrudniam migrantów” umieszczono pytanie skierowane do tych przedsiębiorców (420), którzy zgłosili w trakcie badania, iż mieli taki problem przynajmniej w jednym roku w okresie 2006 – 2010, i jednocześnie próbowali go rozwiązać poprzez zatrudnianie migrantów z Ukrainy. Pytanie dotyczyło przyczyn uniemożliwiających zatrudnienie potrzebnej liczby migrantów z Ukrainy309.
Wyniki badań pozwoliły znaleźć odpowiedź na pytanie badawcze (P6) „Jakie przyczyny zadecydowały o braku pełnego uzupełnienia niedoborów zatrudnienia na stanowiskach robotniczych u polskich przedsiębiorców przez migrantów z Ukrainy”. Badani przedsiębiorcy mogli wskazać jedną lub wiele przyczyn z przygotowanej w kwestionariuszu kafeterii obejmującej 30 różnych wariantów odpowiedzi lub wskazać inną przyczynę. Łącznie 406 przedsiębiorców (14 nie udzieliło odpowiedzi w tym punkcie wywiadu) wskazało 1172
308 Być może było jednak odwrotnie, to właśnie kryzys w wielu krajach Europy od 2008 umożliwił przyjazd do Polski od 2009 roku wielu migrantów, w szczególności z branży budowlanej, niedostępnych wcześniej dla polskich przedsiębiorców.
309
Nie oznacza to, że w tej grupie nie było przedsiębiorców, którym w każdym z badanych lat udało się zatrudnić wymaganą liczbę migrantów (zob. tab. 38 – 40).
przyczyny, co oznacza, że w dużej mierze o braku zaspokojenia potrzeb nie decydowała u danego przedsiębiorcy jedna przyczyna.
Uzyskane odpowiedzi pogrupowano w 4 grupy przyczyn, w zależności od etapu procesu pozyskiwania pracowników – migrantów i ich późniejszej pracy:
1) brak zainteresowania podjęciem pracy ze strony migranta(ów) lub brak kandydata(ów) o określonych kwalifikacjach;
2) niestawienie się migranta(ów) w celu podjęcia pracy po otrzymaniu zezwolenia (przyrzeczenia) na pracę lub oświadczenia pracodawcy;
3) niepodjęcie pracy już po zgłoszeniu się do przedsiębiorcy (własna decyzja migranta lub niedopuszczenie do podjęcia pracy przez przedsiębiorcę);
4) rozwiązanie umowy (o pracę lub zlecenia) przez oświadczenie jednej ze stron (lub na zasadzie porozumienia) przed planowanym terminem jej zakończenia.
Wykres 33. Przyczyny braku zatrudnienia odpowiedniej liczby migrantów z Ukrainy
Źródło: opracowanie własne.
Podstawowe przyczyny braku zaspokojenia potrzeb w zakresie zatrudnienia migrantów występowały już w na wstępnym etapie rekrutacji – brak zainteresowania podjęciem pracy ze strony migrantów – (35,6% wskazań z 1172) oraz po podjęciu nich pracy – rozwiązanie umowy przed terminem (36,4% wskazań) (wyk.33). Szczegółowe wyniki badania przedstawione są w tabelach od 41 do 44.
35,6%
17,9% 14,1%
36,4%
Brak zainteresowania podjęciem pracy ze strony migrantów lub brak kandydatów o określonych kwalifikacjach
Niestawienie się w celu podjęcia pracy po otrzymaniu zezwolenia
(przyrzeczenia) na pracę lub oświadczenia pracodawcy
Niepodjęcie pracy już po zgłoszeniu się do przedsiębiorcy (własna decyzja migranta lub nie dopuszczenie do pracy przez przedsiębiorcę
Rozwiązanie umowy (o pracę lub zlecenia) przez jedną ze stron (lub na zasadzie porozumienia) przed planowanym terminem jej zakończenia
Tabela 41. Brak zainteresowania podjęciem pracy i brak kandydatów o odpowiednich kwalifikacjach na Ukrainie jako przyczyna braku zaspokojenia potrzeb w zakresie zatrudnienia migrantów z Ukrainy (I grupa przyczyn) zgłaszanych przez polskich przedsiębiorców
Przyczyna szczegółowa Liczba
odpowiedzi* % (N=406)
Niski poziom oferowanych wynagrodzeń w stosunku do oczekiwań migrantów 256 63,1 Wysokospecjalistyczna oferta pracy nie znajdująca odpowiednich kandydatów 56 13,8 Brak kandydatów do podjęcia krótkookresowego zatrudnienia 52 12,8 Słabo rozwinięta infrastruktury pośrednictwa pracy rekrutująca migrantów 33 8,1 Brak wystarczającego zabezpieczenia socjalnego (zakwaterowanie, wyżywienie) 32 7,9 Zbyt uciążliwe warunki pracy (środowiska, obciążenie fizyczne itp.) u przedsiębiorcy 8 2,0 Brak zainteresowanych podjęciem pracy (przyczyna nieznana) 8 2,0 * Przedsiębiorcy mogli wskazywać w danej grupie więcej niż jedną odpowiedź, mogli też nie wskazywać żadnej
odpowiedzi. Uwaga dotyczy tabel 41 – 44.
Źródło: opracowanie własne.
Spośród pierwszej grupy przyczyn („Brak zainteresowania podjęciem pracy ze strony migrantów i brak odpowiednich kandydatów”) przedsiębiorcy wskazywali najczęściej na niski poziom wynagrodzeń w stosunku do oczekiwań migrantów (63,1%) (tab. 41). Ten powód dominował wśród wszystkich przyczyn wyszczególnionych w tabelach od 41 do 44. W trakcie wywiadu swobodnego przedsiębiorcy podkreślali, że nie chodzi w tym przypadku o migrantów z grupy zawodów i prac o niskich wynagrodzeniach i nie wymagających kwalifikacji, bo w przypadku takich zawodów i prac kandydaci do pracy z Ukrainy najczęściej akceptowali proponowane (stosunkowo niskie) wynagrodzenia. Z ocen przedsiębiorców wynikało, że nie byli w stanie (lub nie chcieli) spełnić oczekiwań płacowych migrantów – robotników wykwalifikowanych310. Przykładowa wypowiedź z wywiadu – „po co mam zatrudniać cieślę, który na budowie w Moskwie zarabiał 1200 USD na rękę i takiego wynagrodzeniu tu oczekuje, jeśli za te pieniądze mogę zatrudnić pracownika polskiego”.
Druga w kolejności wskazań w tej grupie przyczyna niezatrudnienia planowanej liczby migrantów dotyczyła braku kandydatów o określonych specjalnościach (13,8%). Z przeprowadzonych wywiadów swobodnych wynika, że chodzi głównie o wysoko
310 W trakcie wywiadu swobodnego jeden z respondentów stwierdził – „ bez żadnego problemu można pozyskać
zbieracza jabłek za 6 złoty na godzinę, praktycznie niemożliwe jest pozyskanie z Ukrainy wykwalifikowanego cieśli na budowę poniżej 1000 USD miesięcznie”.
kwalifikowanych pracowników rzadkich i poszukiwanych specjalności – jak podkreślali respondenci w kilku wywiadach – „jak nie ma w Polsce to i nie ma na Ukrainie”.
Trzecia przyczyna związana z brakiem kandydatów do podjęcia krótkookresowego zatrudnienia związana jest z przepisami prawnymi ograniczającymi dozwolony okres pobytu i pracy migrantów w Polsce (12,8%) 311. W grupie pierwszej przyczyn wskazywane były dość często takie jak m.in.: słabo rozwinięta infrastruktury pośrednictwa pracy rekrutująca pracowników z Ukrainy (8,1%) i zbyt uciążliwe stanowiska pracy (7,9%)312.
Tabela 42. Niestawianie się do pracy po otrzymaniu zezwolenia (przyrzeczenia) na pracę lub oświadczenia przedsiębiorcy o zamiarze zatrudnienia migranta jako przyczyna braku zaspokojenia potrzeb w zakresie zatrudnienia migrantów z Ukrainy (II grupa przyczyn) zgłaszanych przez polskich przedsiębiorców
Przyczyna szczegółowa Liczba
odpowiedzi
Odsetek N=406
Prawdopodobne wystąpił przypadek wyłudzenia oświadczenia pracodawcy lub
zezwolenia na pracę 88 21,7
Kandydat do pracy po otrzymaniu dokumentów nie pojawił się w pracy (przyczyna
nieznana) 62 15,3
Kandydat do pracy miał trudności w uzyskaniu wizy (np. wpis deportacyjny, krótki
termin ważności paszportu itp.) lub problem z przekroczeniem granicy 35 8,6 Wystąpił nagły przypadek losowy (np. choroba, wypadek itp.) 23 5,7 Kandydat nie miał środków finansowych na pokrycie kosztów związanych z
przejazdem do Polski (np. kosztów uzyskania wizy, ubezpieczenia, zakupu biletu do Polski itp.)
2 0,5
Źródło: opracowanie własne.
Prawdopodobne wyłudzenie(a) zezwolenia na pracę lub oświadczenia(ń) to według badanych przedsiębiorców druga w kolejności przyczyna (88 wskazań tj. 21,7%) spośród wszystkich przyczyn wymienionych w grupach i pierwsza w kolejności przyczyna
311 W tym przypadku rzecz wygląda odwrotnie. Jak stwierdził w wywiadzie jeden z respondentów – „dla
wykwalifikowanych i wysokoopłacanych robi się z reguły zezwolenia na co najmniej jeden rok, potem rok kolejny i tak dalej, problem dotyczy tych, których zatrudnia się na podstawie oświadczenia a potrzeba ich zatrudnić np. na 8 miesięcy. Taka osoba woli pojechać na rok czy dwa do Portugalii czy Włoch niż pracować w Polsce 6 miesięcy a kolejne 6 miesięcy jako osoba bez pracy czekać na kolejną okazję.”
312 Te dwie przyczyny ze sobą pozornie nie są powiązane w rzeczywistości występowała pomiędzy nimi zależność. Słabo rozwinięta infrastruktura w rozumieniu rozmówców dotyczy niewielkiej liczby polskich firm pośrednictwa pracy działających bezpośrednio na Ukrainie. Firmy ukraińskie, według przepisów prawa ukraińskiego, mogą pobierać od kandydatów do pracy zapłatę za usługi, co pozwala takiej firmie nie pobierać wynagrodzenia od polskiego pracodawcy. Powoduje to iż, polska firma (nie zlokalizowana na Ukrainie) jest pod względem konkurencyjności świadczonych usług na gorszej pozycji wobec firmy ukraińskiej. Skąd jednak wynika powiązanie tej przyczyny z drugą wyżej wspomnianą. Otóż, firmy ukraińskie, dominujące w zakresie świadczonych usług na polskim rynku – według słów respondentów podczas wywiadu – pobierając zapłatę od kandydatów, chcąc przekonać kandydata do wyjazdu, nie zawsze rzetelnie informują, zarówno o uciążliwości pracy jak i wynagrodzeniu (przyczyna wymieniona poniżej w grupie III). Powoduje to nie podejmowanie pracy przez przyjeżdżających migrantów lub jej porzucanie.
w grupie drugiej, która uniemożliwiła badanym przedsiębiorcom zatrudnienie planowanej liczby migrantów z Ukrainy (tab.42). Przy czym, jak zaznaczali badani przedsiębiorcy podczas wywiadu swobodnego, wyłudzenie zezwolenia na pracę raczej nie występuje, co oznacza, że odpowiedzi odnosić należy wyłącznie do oświadczeń pracodawców. Sytuacja – według badanych przedsiębiorców – szczególnie nasiliła się w momencie przystąpienia Polski do strefy Schengen i jednocześnie stosunkowo łatwego uzyskania tzw. wizy krajowej do Polski. Wiza taka teoretycznie upoważnia tylko do pracy w Polsce (z możliwością krótkiego wyjazdu turystycznego do innych krajów Europy Zachodniej), praktycznie umożliwia przejazd (brak kontroli granicznej) do innych krajów Europy Zachodniej w celu podjęcia tam nielegalnej pracy.
Tabela 43. Niepodjęcie pracy u przedsiębiorców przez migrantów z Ukrainy jako przyczyna braku zaspokojenia potrzeb w zakresie zatrudnienia migrantów z Ukrainy (III grupa przyczyn) zgłaszanych przez polskich przedsiębiorców
Przyczyna szczegółowa Liczba
odpowiedzi
Odsetek N=406
Zbyt niskie kwalifikacje zawodowe kandydata do pracy w stosunku do oczekiwań 43 10,6 Wystąpienie rozbieżności co do oczekiwań płacowych migranta w stosunku do
proponowanego wynagrodzenia przez przedsiębiorcę 41 10,1 Stwierdzenie przez lekarza choroby lub innej przyczyny uniemożliwiającej
zatrudnienie na danym stanowisku 35 8,6 Nie podjęcie pracy (przyczyna nieznana) 16 3,9 Kandydat do pracy nie przedstawił wymaganych dokumentów (np. potwierdzających
kwalifikacje, odpowiedniego rodzaju wizy w paszporcie itp.) 15 3,7 Stan nietrzeźwości kandydata do pracy w momencie przybycia do przedsiębiorcy
przed podjęciem pracy 15 3,6
Źródło: opracowanie własne .
W trzeciej grupie przyczyn („Niepodjęcie pracy u przedsiębiorców”) przedsiębiorcy jako podstawową barierę uniemożliwiającą zatrudnienie niezbędnej liczby migrantów z Ukrainy najczęściej wymieniali „zbyt niskie kwalifikacje zawodowe kandydata do pracy” (10,6% odpowiedzi) (tab.43) 313. Druga przyczyna dotycząca rozbieżności co do oczekiwań
313 „Niektórzy kandydaci na pracowników z Ukrainy mają zbyt wysokie wyobrażenie co do swoich kwalifikacji,
często podają w ankiecie zawód, który kiedyś, przed laty wykonywali dorywczo lub amatorsko pomagając sąsiadowi” – w taki sposób były formułowane podczas wywiadu niektóre opinie przez przedsiębiorców,
płacowych migranta w stosunku do proponowanych faktycznie przez przedsiębiorcę (10,1% odpowiedzi) omawiana była wyżej314.
Tabela 44. Rozwiązywanie umów (o pracę lub zlecenia) przez jedną ze stron (lub na zasadzie porozumienia) przed terminem zakończenia umowy jako przyczyna braku zaspokojenia potrzeb w zakresie zatrudnienia migrantów z Ukrainy (IV grupa przyczyn) zgłaszanych przez polskich przedsiębiorców
Przyczyna szczegółowa Liczba
odpowiedzi
Odsetek N=406
Niska wydajność i/lub jakość pracy w stosunku do pracowników polskich, wynikająca m.in. z innej kultury pracy, cech osobowościowych, kłopotów z tempem pracy, samowolnych przerw, problemów ze współdziałaniem w zespole itp.
63 15,5 Występowanie na lokalnym rynku pracy firm chętnie zatrudniających migrantów za
wyższe wynagrodzenie, skutkujące zwalnianiem się lub porzucaniem pracy przez migrantów i podejmowaniem jej w konkurencyjnych firmach
60 14,8 Problemy z dyscypliną pracy uzasadniające zwolnienie w trybie natychmiastowym,
np. spożywanie alkoholu, kradzież, niewykonywanie poleceń przełożonych itp. 54 13,3 Rezygnacja migranta (przyczyny nieznane) 40 9,9 Niska wydajność i/lub jakość pracy w stosunku do pracowników polskich wynikająca
z braku doświadczenia zawodowego lub różnic w poziomie techniki w Polsce i na Ukrainie
30 7,4 Występowanie – wg migrantów - na stanowisku pracy zbyt dużych obciążeń
fizycznych lub zbyt uciążliwych warunków środowiska 27 6,7 Konflikty spowodowane przez migrantów w miejscu pracy ze współpracownikami
z Ukrainy lub innymi migrantami 25 6,2 Konflikty w miejscu zakwaterowania z innymi migrantami lub osobami
udostępniającymi miejsca dla zakwaterowania 16 3,9 Konflikty spowodowane przez migrantów w miejscu pracy z przełożonymi 16 3,9 Wystąpienie przyczyn losowych (choroba, wypadek) wśród zatrudnionych migrantów
lub na Ukrainie wśród bliskich migrantów wymagających ich dłuższego wyjazdu na Ukrainę
15 3,7 Problemy osobowościowe migrantów związane z długim okresem pobytu (rozłąki z
bliskimi) lub problemy z „aklimatyzacją” migrantów w Polsce, np. inna kultura, inne jedzenie itp.
15 3,7 Niska wydajność i/ lub jakość pracy w stosunku do pracowników polskich wynikająca
z problemów zdrowotnych 12 3,0
Problemy z akceptacją migrantów z Ukrainy przez polskich współpracowników np.
lekceważenie, traktowanie jako konkurencji itp., prowadzące często do konfliktów 4 1,0
Inne przyczyny 2 0,5
Konflikty spowodowanych przez migrantów w miejscu pracy ze współpracownikami
polskimi 1 0,2
Źródło: opracowanie własne.
314 Tu można przytoczyć jedną z wypowiedzi przedsiębiorcy z wywiadu swobodnego – „ukraińskiemu
pośrednikowi zależy na tym, żeby pracownik wyjechał z Ukrainy, obiecuje się kandydatowi do pracy „złote góry”, niezgodne z zapotrzebowaniem czy opisem warunków pracy i wynagrodzenia jakie migrańci mają otrzymać. Pośrednik liczy na to, że kandydat może jakoś się dogada z pracodawcą, głównie co do wynagrodzenia, ważne, że on (pośrednik) już zainkasował pieniądze od kandydata do pracy.”
W czwartej grupie przyczyn uniemożliwiających zatrudnienie potrzebnej liczby migrantów z Ukrainy jest wiele, które można wyodrębnić w podgrupy (tab.44).
Najczęściej przedsiębiorcy wymieniali jako przyczynę niską wydajność pracy migrantów z Ukrainy. Przyczyna ta jest wymieniana w różnych wariantach odpowiedzi:
- niska wydajność i/lub jakość pracy w stosunku do pracowników polskich wynikająca m.in. z innej kultury pracy, cech osobowościowych itp. (15,5% odpowiedzi);
- niska wydajność i/lub jakość pracy w stosunku do pracowników polskich wynikająca z braku doświadczenia lub różnic w poziomie techniki w Polsce i na Ukrainie (7,4%);
- niska wydajność i/lub jakość w stosunku do pracowników polskich wynikająca z problemów zdrowotnych (3,0%).
Łącznie na niską wydajność i/lub jakość pracy migrantów jako powodu rozwiązania umowy przed terminem jej zakończenia wskazało łącznie 25,9% przedsiębiorców, co oznacza, iż w przypadku gdyby w kwestionariuszu występowała niska wydajność jako jedna przyczyna braku dostatecznej liczby zatrudnionych migrantów z Ukrainy (bez wyżej przytoczonego podziału), byłaby to druga przyczyna w kolejności spośród wszystkich (po zbyt niskich wynagrodzeniach w stosunku do oczekiwań migrantów – grupa I).
Obok niskiej wydajności lub jakości pracy zatrudnionych migrantów zwracają też uwagę liczne wypowiedzi przedsiębiorców wskazujące na istnienie konkurencyjnych firm zatrudniających migrantów za wyższe wynagrodzenie. Skutkowało to zwalnianiem się lub porzucaniem pracy przez migrantów i podejmowaniem jej u innych przedsiębiorców. Z problemem tym spotkało się 14,8% badanych przedsiębiorców, przy czym nie musiał być on związany z aktywnymi działaniami innych przedsiębiorców. Inicjatywa w sprawie zmiany miejsca zatrudnienia – według badanych przedsiębiorców – wychodziła najczęściej od samych migrantów. Jeden z przedsiębiorców (właściciel zakładu przetwórstwa mięsnego zlokalizowanego na wsi) w trakcie wywiadu swobodnego stwierdził, iż migranci „już w dniu przyjazdu (a następnego dnia od rana mieli podjąć pracę) poszli na wieś i pytali, chodząc od gospodarstwa do gospodarstwa o pracę i warunki wynagrodzenia. Połowa z nich tego samego dnia zabrała swoje rzeczy i poszła pracować gdzie indziej, w ogóle nie zważając na podpisaną już ze mną umowę”.
Przedsiębiorcy wskazywali również na konflikty jako przyczyny uniemożliwiające kontynuowanie zatrudnienia. Najczęściej były to konflikty spowodowane przez migrantów w miejscu pracy ze współpracownikami z Ukrainy lub innymi migrantami (6,2%), nieco rzadziej występowały konflikty w miejscu zakwaterowania z innymi migrantami lub osobami
udostępniającymi miejsca do zakwaterowania (3,9%) oraz konflikty spowodowane przez migrantów w miejscu pracy z przełożonymi (3,9%)315. Natomiast konflikty spowodowane przez migrantów z Ukrainy w miejscu pracy z polskimi współpracownikami – według badanych przedsiębiorców – praktycznie nie występowały316.
Wyniki badań dotyczące przyczyn braku zatrudnienia migrantów wskazują, że było to spowodowane wieloma różnymi czynnikami. Część zidentyfikowanych przyczyn wynikała z określonych uwarunkowań leżących po stronie przedsiębiorców, większa część dotyczyła samych migrantów i wynikała m.in. z ich kwalifikacji, postawy wobec pracy a nawet cech osobowości. Wśród czynników można wskazać kilka, które miały znaczenie kluczowe dla negatywnego efektu jakim było brak uzupełnienia niedoborów w zatrudnieniu. Są to: niski poziom oferowanych wynagrodzeń w stosunku do oczekiwań migrantów, niska wydajność pracy, konflikty różnego rodzaju oraz prawdopodobne przypadki wyłudzenia oświadczeń pracodawców z Polski w celu uzyskania wizy.
315 Najczęściej według przedsiębiorców do konfliktów dochodzi w przypadku wspólnego zakwaterowania migrantów z Ukrainy i Mołdowy.
316 Kilku badanych respondentów w trakcie wywiadu swobodnego, stwierdziło, że migranci z Ukrainy, pomimo znacznie większego otwarcia na kontakty z Polakami w porównaniu chociażby z migrantami z Wietnamu czy Chin, starali się nie uzewnętrzniać konfliktów wewnętrznych (wewnątrz zespołu pracowniczego). Przykładem może być jedno ze zdarzeń. W dniu wypłaty migranci w badanym zakładzie otrzymywali wypłaty do ręki (nie chcieli przelewów na konta bankowe, choć były takie możliwości) i trzymali pieniądze w jakiś schowkach nawet przez wiele miesięcy. W dniu jednej z wypłat jedna z pracownic stwierdziła,
że zginęła jej wypłata bieżąca i z dwóch poprzednich miesięcy. Migranci w ogóle nie poinformowali kierownictwa o kradzieży, sami przeprowadzili rewizje. Po kilku dniach pracownice – migrantki znalazły pieniądze w bieliźnie jednej z migrantek podczas kąpieli. Osoba ta została poturbowana przez współpracowników – migrantów i wyrzucona za bramę firmy. Polski przedsiębiorca dowiedział się o tym zdarzeniu znacznie później i przypadkowo.