ROZDZIAŁ III. STRUKTURA PROCESU BADAWCZEGO
4.1. Uzupełnianie niedoborów zatrudnienia i inne korzyści ekonomiczne jako przyczyny
Uzupełnianie niedoborów zatrudnienia i osiąganie innych korzyści ekonomicznych związanych np. z obniżką kosztów pracy, większą dyspozycyjnością, wydajnością czy jakością pracy to podstawowe przyczyny zatrudniania migrantów przez polskich przedsiębiorców. Przyczyny podejmowania decyzji o zatrudnieniu migrantów są różne, zależą od branży, wielkości, lokalizacji i przede wszystkim sytuacji ekonomicznej i kadrowej przedsiębiorcy oraz jego planów. Mogą się też zmieniać w zależności od sytuacji na rynku pracy.
Badania prezentowane w niniejszym podrozdziale, a także dalsze badania empiryczne, których wyniki opisywane są w rozdziałach IV – VI, prowadzone były wyłącznie u przedsiębiorców zatrudniających migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych, zarówno do prac prostych, jak i wymagających określonych kwalifikacji296.
Badanie przyczyn zatrudniania migrantów przez przedsiębiorców w Polsce związane było bezpośrednio z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie badawcze (P1) – "Czy i w jakim stopniu przyczyną zatrudniania migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych jest uzupełnienie niedoborów na stanowiskach pracy, a w jakim podyktowane jest chęcią osiągnięcia przez polskich przedsiębiorców innych korzyści ekonomicznych ?". W pewnym stopniu badanie odnosiło się także do pytania (P2) – „Czy i w jaki stopniu zatrudnienie migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych ma komplementarny, a w jakim substytucyjny charakter w stosunku do polskich pracowników?” Wynika to z tego, iż przyczyna zatrudnienia migranta może w określonych przypadkach wskazywać na charakter tego zatrudnienia, np. w przypadku zatrudnienia migrantów w celu obniżenia kosztów pracy, ten motyw może być w większym stopniu związany z substytucyjnym aniżeli komplementarnym charakterem zatrudnienia.
296
W konsekwencji używany w kolejnych fragmentach rozprawy zwrot "migranci z Ukrainy" należy utożsamiać z terminem "migranci z Ukrainy na stanowiskach robotniczych".
Wymieniane przez badanych przedsiębiorców przyczyny zatrudniania migrantów związane są z:
- niedoborem pracowników na lokalnym rynku pracy – taką przyczynę wskazało 420 z 516 badanych (81,4%);
- osiąganiem innych korzyści ekonomicznych, nie wynikających bezpośrednio z potrzeby uzupełniania niedoborów zatrudnienia – na taką przyczynę wskazało 249 z 516 badanych przedsiębiorców (48,3%), przy czym 16 z nich podało dwie przyczyny, trzech przyczyn nie wskazał żaden badany przedsiębiorca (tab. 35).
Tabela 35. Przyczyny zatrudniania migrantów z Ukrainy przez polskich przedsiębiorców w latach 2006 – 2010
Grupa przyczyn Przyczyna Liczba %
N=516
Przyczyny związane z niedoborem pracowników na lokalnym rynku pracy 420 (81,4%)
Stałe trudności w zatrudnieniu pracowników na określonych stanowiskach z lokalnego rynku pracy (na istniejące stanowiskach pracy)
153 29,7
Okresowe trudności w zatrudnieniu pracowników na określone stanowiska z lokalnego rynku pracy z uwagi na sezonową działalność (na istniejące stanowiska pracy)
238 46,1 Problemy w zatrudnieniu pracowników z lokalnego rynku pracy
w celu uruchomienia dodatkowej produkcji lub usług (na planowane stanowiska pracy)
29 5,6 Przyczyny związane z osiąganiem innych korzyści ekonomicznych 249 (48,3%)
Możliwość zatrudniania pracowników osiągających wyższą wydajność, jakość pracy lub mających wyższą dyspozycyjność lub dyscyplinę pracy w stosunku do pracowników polskich
118 22,9
Możliwość obniżania kosztów pracy m.in. z powodu niższych
wynagrodzeń migrantów w stosunku do polskich pracowników 136 26,4 Możliwość obniżania wynagrodzeń lub ograniczania podwyżek
wynagrodzeń rodzimych pracowników 11 2,1
Inna przyczyna 15 2,9
Uwaga: 1) Przedsiębiorcy w grupie przyczyn związanych z niedoborem pracowników na lokalnym rynku pracy mogli wskazać tylko jeden z trzech wariantów odpowiedzi; w grupie przyczyn związanych z osiąganiem innych korzyści ekonomicznych mogli wskazywać jedną lub kilka odpowiedzi. 2) Pytanie dotyczące przyczyn zatrudniania było jednym z pytań kluczowych, w stosunku do których
nie założono braku odpowiedzi respondenta. Faktyczny brak odpowiedzi (stwierdzono takie przypadki) przy weryfikacji kwestionariuszy skutkował kwalifikowaniem wywiadu jako niepełnego, nie branego pod uwagę w dalszej analizie wyników badania. Stąd nie było w wynikach odpowiedzi „nie wiem”.
Źródło: opracowanie własne
Niedobór pracowników na lokalnym rynku pracy to częściej wskazywany powód zatrudniania migrantów z Ukrainy przez przedsiębiorców mający okresowe aniżeli stałe problemy
w zatrudnieniu pracowników na określonych stanowiskach297. Wśród przyczyn zatrudniania migrantów z Ukrainy związanych z osiąganiem innych korzyści ekonomicznych badani przedsiębiorcy najczęściej wskazywali na możliwość obniżania kosztów pracy. W odpowiedziach badanych pojawiały się też inne korzyści związane z wyższą wydajnością, jakością pracy, wyższą dyspozycyjnością lub lepszą dyscypliną pracy w stosunku do pracowników polskich.
Jako inną przyczynę kwalifikowano odpowiedź respondenta (15 przedsiębiorców – 2,9%), której nie udało się przyporządkować do jednej z wyżej wymienionych w tabeli 35 przyczyn. Przykładowa wypowiedź przedsiębiorcy – „…tych dwóch pracowników z Ukrainy w ubiegłym roku pojawiło się u mnie po prostu tak, pytali o pracę to ich zatrudniłem, nie, nie mam wolnych stanowisk ale robota znajdzie się zawsze, sami przyszli, nikt ich nie szukał, zarabiać będą tak samo jak Polacy i mają tak samo pracować…”).
Dla powyższych wyników badania przeprowadzono rekodowanie zmiennych według zasady wyłączności wyboru tylko jednego z wariantów odpowiedzi. Zmieniło to strukturę wypowiedzi w stosunku do tych, które uzyskano przed rekodowaniem. W takim przypadku z 516 badanych przedsiębiorców na przyczyny określonego rodzaju wskazało:
- wyłącznie na niedobór pracowników – 252 (48,8%);
- wyłącznie na zamiar osiągania innych korzyści ekonomicznych – 81 (15,7%);
Na przyczyny zatrudniania migrantów z Ukrainy związane zarówno z niedoborem pracowników, jak i zamiarem osiągania innych korzyści ekonomicznych wskazało 168 (32,6%). Szczegółowe wyniki badania (po rekodowaniu zmiennych) przyczyn zatrudniania migrantów według kryteriów: rodzaju działalności, wielkości przedsiębiorcy mierzonej liczbą zatrudnionych oraz klasy miejscowości, w której badani przedsiębiorcy prowadzą działalność,
297
1) Stałe trudności w zatrudnieniu pracowników zdefiniowano dla potrzeb badań jako – co najmniej dwukrotny problem w badanych latach 2006–2010 z zatrudnieniem pracowników w wielkości odpowiadającej 10% istniejących miejsc pracy – w przypadku małego, średniego i większego przedsiębiorcy lub jednego miejsca pracy – w przypadku mikroprzedsiębiorcy, przez okres dłuższy niż 3 miesiące.
2) Okresowe trudności w zatrudnieniu pracowników zdefiniowano dla potrzeb badań jako – co najmniej dwukrotny problem w badanych latach 2006–2010 z zatrudnieniem pracowników na przynajmniej 10 % miejsc pracy – w przypadku małego, średniego i większego przedsiębiorcy lub 1 miejsce pracy – w przypadku mikroprzedsiębiorcy, przez okres krótszy niż 3 miesiące.
3) Problemy w zatrudnieniu pracowników z lokalnego rynku pracy w celu uruchomienia dodatkowej produkcji lub usług oznaczają stan, w którym przedsiębiorca nie ma problemów z zatrudnieniem odpowiedniej liczby osób na istniejące stanowiska pracy, ale ma trudności z pozyskaniem pracowników dla nowo uruchamianych przedsięwzięć. Dalej dla odróżnienia (od stałych i okresowych) nazywane są trudnościami dodatkowymi.
ujęte są na wykresach 26–28 oraz w załączniku 1 (w załączniku także według innych kryteriów).
Wykres 26. Przyczyny zatrudniania migrantów z Ukrainy w ocenie przedsiębiorców według
działów gospodarki (N=516) Źródło: opracowanie własne.
Analiza przyczyn zatrudniania migrantów według działów gospodarki, do których klasyfikowano przedsiębiorców udzielających odpowiedzi wskazuje, iż na niedobór jako wyłączną przyczynę zatrudniania migrantów z Ukrainy w każdym dziale wskazywało najwięcej badanych (od 44,1% do 54,3%) (wyk.26). Nieco mniej badanych przedsiębiorców wskazywało zarówno na niedobór, jak i na inne przyczyny ekonomiczne (od 30,7% do 35,6%). Przedsiębiorców, dla których przyczyną zatrudniania migrantów z Ukrainy nie było uzupełnianie niedoborów, a wyłącznie inne przyczyny ekonomiczne (obniżenie kosztów pracy, poprawa wydajności pracy, jakości pracy itp.) było znacznie mniej (od 12,1% do 17,9%).
Wykres 27. Przyczyny zatrudniania migrantów z Ukrainy w ocenie przedsiębiorców według
wielkości firmy mierzonej liczbą zatrudnionych (N=516) Źródło: opracowanie własne.
49,2% 54,3% 44,1% 45,6% 31,8% 30,7% 35,6% 32,9% 17,9% 12,1% 16,1% 16,5% 1,1% 2,9% 4,2% 5,1%
Rolnictwo Budownictwo Usługi Przemysł
Przyczyny związane wyłącznie z niedoborem pracowników
Przyczyny związane zarówno z niedoborem pracowników jak i zamiarem osiągania innych korzyści ekonomicznych
Przyczyny związane wyłącznie z zamiarem osiągania innych korzyści ekonomicznych Inne przyczyny 47,8% 48,2% 51,3% 55,6% 32,8% 32,6% 32,5% 29,6% 16,8% 15,6% 13,8% 11,1% 2,6% 3,5% 2,5% 3,7%
Do 9 osób 10-49 osób 50-249 osób Powyżej 250 osób
Przyczyny związane wyłącznie z niedoborem pracowników
Przyczyny związane zarówno z niedoborem pracowników jak i zamiarem osiągania innych korzyści ekonomicznych
Przyczyny związane wyłącznie z zamiarem osiągania innych korzyści ekonomicznych
Przyczyny zatrudniania migrantów z Ukrainy związane wyłącznie z niedoborem pracowników miały dominującą pozycję wśród innych przyczyn, w szczególności wobec przyczyn związanych z korzyściami ekonomicznymi, niezależnie od wielkości przedsiębiorców (wyk.27). Na przyczyny tego rodzaju wskazywali najczęściej najwięksi przedsiębiorcy, zatrudniający 250 i więcej osób – 55,6%, a odsetek takich ocen zwiększał się wraz ze wzrostem wielkości firmy.
Wykres 28. Przyczyny zatrudniania migrantów z Ukrainy w ocenie przedsiębiorców według
siedziby wieś – miasto i jego wielkości (N=516) Źródło: opracowanie własne.
Niedobór pracowników był najważniejszą przyczyną zatrudniania migrantów z Ukrainy niezależnie od klasy miejscowości, w której miał siedzibę przedsiębiorca (wieś – miasto). Najwięcej tego typu wskazań wystąpiło u przedsiębiorców mających siedzibę na wsi, najczęściej prowadzących działalność w zakresie rolnictwa (51,0%) i w dużych miastach (49,7%). Na wsi i w mniejszych miastach przedsiębiorcy częściej wskazywali na przyczyny zatrudniania migrantów związane wyłącznie z zamiarem osiągania innych korzyści ekonomicznych, aniżeli w miastach największych (pow.100 tys.) (wyk.28).
Chcąc sprawdzić, czy występuje związek korelacyjny między przyczynami zatrudniania migrantów z Ukrainy a trzema wyodrębnionymi zmiennymi, (tj. działami gospodarki, wielkością przedsiębiorców, mierzoną liczbą zatrudnionych oraz klasą miejscowości, w której znajdowały się siedziby przedsiębiorców) obliczony został współczynnik zbieżności Czuprowa. Otrzymane wartości miernika świadczą, iż przyczyny zatrudnienia w najmniejszym stopniu korelują z działem gospodarki (wartość współczynnika zbieżności Czuprowa T=0,07). Nieco silniejszy związek korelacyjny wystąpił między
51,0% 45,3% 46,4% 49,7% 25,5% 31,3% 31,8% 38,9% 20,8% 20,3% 18,2% 8,8% 2,7% 3,1% 3,6% 2,6%
Wieś Miasto do 20 tys. Miasto 20 - 100 tys. Miasto powyżej 100 tys.
Przyczyny związane wyłącznie z niedoborem pracowników
Przyczyny związane zarówno z niedoborem pracowników jak i zamiarem osiągania innych korzyści ekonomicznych
Przyczyny związane wyłącznie z zamiarem osiągania innych korzyści ekonomicznych Inne przyczyny
wielkością przedsiębiorców a przyczynami zatrudniania migrantów z Ukrainy (T=0,14). Z wyodrębnionych kryteriów podziału przedsiębiorców najsilniejsza zależność wystąpiła między przyczynami zatrudniania migrantów z Ukrainy a klasą miejscowości, w której znajdowały się siedziby przedsiębiorców (T=0,35).
Przyczyny zatrudniania migrantów były analizowane także według innych kryteriów podziału badanych przedsiębiorców, tj. województwa, przychodów ze sprzedaży (za 2010r.) oraz średniego poziomu wynagrodzeń (za 2010r.) (zał. 1):
1) Na przyczyny związane wyłącznie z niedoborem pracowników wskazywali najczęściej przedsiębiorcy prowadzący działalność w województwach: mazowieckim (60,3%), wielkopolskim (56,1%), śląskim (54,9%) i pomorskim (51,4%); na przyczyny zatrudniania migrantów z Ukrainy związane wyłącznie z zamiarem osiągania innych korzyści ekonomicznych wskazywano najczęściej w województwach: podlaskim (22,2%), warmińsko-mazurskim (22,2%), mazowieckim (21,9%) i łódzkim (20,0%). Województwo mazowieckie odróżnia się od innych województw tym,
że występuje w nim duży poziom polaryzacji odpowiedzi – dużo przedsiębiorców zatrudnia migrantów wyłącznie z przyczyn niedoborów pracowników, ale również dużo zatrudnia migrantów wyłącznie z innych przyczyn ekonomicznych. Można sądzić, że wynika to z braku pracowników na lokalnym rynku pracy (stosunkowo niski poziom bezrobocia), ale i rodzaju wykonywanych prac – duża liczba pracodawców z terenów ogrodniczych w rejonie Grójca;
2) Wyniki badań wskazują również, że w miarę wzrostu poziomu przychodów ze sprzedaży wzrastał odsetek przedsiębiorców wskazujących przede wszystkim na niedobory pracowników na lokalnym rynku pracy jako podstawową przyczynę zatrudniania migrantów oraz zmniejszał się odsetek tych, dla których ważne były przede wszystkim takie względy ekonomiczne jak obniżanie kosztów pracy, poprawa wydajności pracy itp.;
3) Podobnie – w miarę wzrostu poziomu średnich wynagrodzeń – wzrastał odsetek przedsiębiorców wskazujących przede wszystkim na niedobory pracowników na lokalnym rynku pracy jako podstawową przyczynę zatrudniania migrantów oraz zmniejszał się odsetek przedsiębiorców zatrudniających migrantów z Ukrainy wyłącznie z innych powodów ekonomicznych aniżeli uzupełnianie braków w zatrudnieniu.
Na podstawie wyników badań 516 przedsiębiorców można określić typowych przedsiębiorców zatrudniających migrantów z Ukrainy. Są to dwa profile, jeden zatrudniający wyłącznie z powodu niedoboru pracowników oraz drugi – wyłącznie z powodu innych przyczyn ekonomicznych.
Profil przedsiębiorcy zatrudniającego migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych wyłącznie z powodu niedoboru pracowników wygląda następująco. Jest to przedsiębiorca:
- duży, zatrudniający 250 i więcej osób (55,6 % udzielonych odpowiedzi w tej grupie przedsiębiorców),
- prowadzący działalność gospodarczą w budownictwie (54,3 %),
- mający siedzibę na wsi (51,0%) lub w dużym mieście (49,7%) i na obszarze województwa mazowieckiego (60,3%),
- osiągający przychody roczne ze sprzedaży (za 2010r.) powyżej 10,0 mln zł (71,7%)298,
- oferujący pracownikom wynagrodzenie brutto (za 2010r.) na poziomie powyżej 3,0 tys. zł (54,8%)299.
Profil przedsiębiorcy zatrudniającego migrantów z Ukrainy na stanowiskach robotniczych wyłącznie z innych powodów ekonomicznych jest krańcowo odmienny. Jest to przedsiębiorca:
- mikro, zatrudniający do 9 osób (16,8 % udzielonych odpowiedzi w tej grupie przedsiębiorców),
- prowadzący działalność gospodarczą w rolnictwie (17,9 %),
- mający siedzibę na wsi (20,8 %) i najczęściej zlokalizowany na obszarze województwa podlaskiego (22,2%), warmińsko-mazurskiego (22,2%) lub mazowieckiego (21,9%),
- osiągający niewysokie przychody roczne ze sprzedaży (za 2010r.) na poziomie do 0,5 mln zł (21,2 %),
- oferujący pracownikom niskie wynagrodzenie brutto (za 2010r.) na poziomie do 2,0 tys. zł (23,8 %).
298 Poziom najwyższy w grupie badanych przedsiębiorców. Kwestionariusz zawierał przedziały: 1) do 0,5 mln zł; 2) 0,6 – 1,0 mln zł; 3) 1,1 – 10,0 mln zł; 4) powyżej 10,0 mln zł.
299
Poziom najwyższy w grupie badanych przedsiębiorców. Kwestionariusz zawierał przedziały: 1) do 2 tys. zł; 2) 2 – 3 mln zł; 3) powyżej 3,0 tys. zł
Jak widać z przedstawionej powyżej charakterystyki występują różnice w profilach przedsiębiorców zatrudniających migrantów z Ukrainy wyłącznie w celu uzupełniania niedoborów pracowników lub w celu uzyskania innych korzyści ekonomicznych300.
Na podstawie analizowanych do tej pory wyników badania można wskazać że:
1) Zatrudnianie migrantów u badanych przedsiębiorców w większym stopniu wynikało z potrzeby uzupełniania niedoborów pracowników aniżeli chęci uzyskiwania innych efektów ekonomicznych;
2) Stosunkowo często badani przedsiębiorcy poprzez zatrudnianie migrantów z Ukrainy próbowali osiągnąć jednocześnie dwa cele tzn. uzupełnić niedobory zatrudnienia i jednocześnie osiągać inne korzyści ekonomiczne, np. w postaci obniżania kosztów pracy;
3) Przyczyny zatrudnienia migrantów z Ukrainy związane z niedoborem pracowników wynikały w większym stopniu z okresowych, a nie stałych trudności w zatrudnieniu pracowników z lokalnego rynku pracy;
4) Przyczyny związane z osiąganiem innych korzyści ekonomicznych wynikały przede wszystkim z możliwości obniżania kosztów pracy z powodu niższych wynagrodzeń migrantów w stosunku do tych, które otrzymywali polscy pracownicy;
5) Wymienione motywy zatrudniania migrantów z Ukrainy mogłyby sugerować,
że w większym stopniu decydowano się na zatrudnienie migrantów na stanowiskach mających komplementarny charakter, niż substytucyjny w stosunku do zatrudnienia polskich pracowników. Jednak wyniki badania przedstawione w kolejnym podrozdziale (odnoszone bezpośrednio do problematyki substytucyjnego i komplementarnego zatrudnienia migrantów z Ukrainy) wskazują na nieco inne podejście do tej kwestii. Powoduje to, że branie pod uwagę wyłącznie motywów zatrudniania migrantów jako podstawy do określenia substytucyjnego albo komplementarnego charakteru ich zatrudnienia jest zbytnim uproszczeniem.
300 Duże znaczenie dla wyników badania miała grupa przedsiębiorców prowadzących gospodarstwa rolne. Gospodarstwa te zatrudniały z reguły do dziewięciu osób i były zlokalizowane na wsi. Ta właściwość powodowała, że jeśli grupa przedsiębiorców prowadzących działalność rolniczą wyrażała w zdecydowany sposób określone poglądy (duży odsetek odpowiedzi), znajdowało to bezpośrednie odzwierciedlenie (duży odsetek ocen) w odpowiedziach przedsiębiorców klasyfikowanych według wielkości, mierzonej liczbą zatrudnionych (duży odsetek ocen w grupie mikroprzedsiębiorców) oraz klasy miejscowości (duży odsetek ocen w grupie przedsiębiorców prowadzących działalność na wsi). Właściwość ta jest widoczne także w dalszej części rozprawy w wynikach badań dotyczących innych aspektów migracji.