l >
■Rozdział ten obejmuje, w przybliżeniu, dwa stulecia - XVI i XVII w. W tym czasie dokonała się w Europie rewolucja cen, wywołana importem kruszców, głównie srebra, z kolonii hiszpańskich w Nowym Świecie. W dziedzinie pienią dza była to epoka srebrnych monet talarowych, ale też wielkich, wywołanych Przewrotem cen, inflacji. Reformacja doprowadziła do zmniejszenia zakresu in gerencji Kościoła w sprawy nie związane bezpośrednio z wiarą, w tym również
zaniechania walki z lichwą. Etyka protestancka, z kultem pracy i solidności, sPrzyjała rozwojowi stosunków kapitalistycznych. Pojawił się merkantylizm - P'erwsza całkowicie świecka doktryna ekonomiczna. Rytm koniunktury euro pejskiej wyznaczały, w dużym stopniu, kolejne bankructwa Hiszpanii. Powstały g'ełdy i rynek papierów wartościowych. W bankowości po epokach Fuggerów • Genueńczyków przyszedł czas na banki publiczne, a centrum finansowe osta- tecznie przeniosło się znad Morza Śródziemnego nad Morze Północne. Kryzys Polowy XVII w., związany z wyczerpaniem możliwości tkwiących w nowym układzie gospodarczym, doprowadził do upadku dotychczasowych potęg: Hisz panii na Zachodzie, Turcji i Rzeczypospolitej na Wschodzie.
Pieniądz
Odkrycia geograficzne spowodowały napływ kruszców do Europy. Histo- ^ gospodarczy różnie szacują rozmiary tego zjawiska1, nie ulega jednak wątpli wości, że wzrost zasobów kruszców w ciągu następnego stulecia był kilkunasto-
rotny. Początkowo napływało zarówno srebro, jak i złoto, od połowy XVI w. Przywóz złota malał, za to srebra rósł nadal. Dlatego relacja wartości złota do ^rebra, u progu czasów nowożytnych wynosząca ok. 1:11, w XVII w. doszła do •14-15. Na tym poziomie utrzymała się następnie aż do XIX w., dalszej de- Precjacji srebra zapobiegły bowiem odkrycia nowych złóż złota, zwłaszcza w Bra- Zwiększenie podaży kruszców musiało prowadzić do spadku wartości Pler*iądza i wzrostu cen. Proces ten trochę inaczej wyglądał w relacji do złota,
5 8 Rozdział 3. H iszp ań sk ie srebro
inaczej do srebra. Na przykład ceny zboża, które w XVI w. gwałtownie wzrosły, powodując przestawienie gospodarki Europy Wschodniej na eksport rolny, w na stępnym stuleciu załamały się. W relacji do złota zjawisko to ujawniło się już na przełomie XVI i XVII w., w relaq'i do srebra - pół wieku później. W 1536 r. rozpo częto wydobycie srebra w Meksyku. W 1545 r. odkryto jeszcze większe złoża srebra w Potosí, dziś na terenie Boliwii. Mennice Ameryki Hiszpańskiej biły niezbyt poradne, ale za to solidne peso, które było przywożone do Hiszpanii. Stamtąd srebro rozchodziło się na cały Stary Świat.
Potanienie dotychczasowych monet wymagało wprowadzenia nowej jed nostki, która byłaby wielokrotnością grosza - srebrnym odpowiednikiem złotego dukata lub guldena. Takie były przesłanki reformy talarowej. Nowy pieniądz, nie zależnie od lokalnych nazw, nadawanych mu w poszczególnych krajach, okreś lany był mianem talara. Reforma talarowa miała zasięg i znaczenie podobne do średniowiecznej reformy groszowej. Już w XV w. pojawiły się pierwsze pieniądze tego typu. Podobne były ciężkie, srebrne bizanty, liry weneckie, emitowane od 1472 r.2, późniejsze o sześć lat testony mediolańskie czy srebrne guldeny z Tyrolu, bite od 1485 r. W 1500 r. w Saksonii zaczęto bić grube grosze guldenowe. W szyst kie te monety uchodzą za pierwowzory nowożytnego talara. Nazwa talar po jawiła się w Czechach. W 1519 r. podjęto tam emisję srebrnych guldenów, opar tych na złożach srebra w Jachymowie (Joachimsthal). Bite tam monety nazywano joachimsthalerami, co z czasem skrócono do thalara. Od nazwy tej pochodzi współczesny dolar.
W roku 1497 przeprowadzono reformę monetarną w Hiszpanii. Reforma wieńczyła dzieło zjednoczenia kraju w 1492 r. Unieważniono średniowieczne em i sje, wprowadzając srebrne maravedí, w których prowadzono rachunki królew skie. Zrównano też złote monety: dukata kastylijskiego, excelente z Walencji i prin- cipata z Katalonii, z tym że regiony te nadal zachowały prawo emisji swoich monet. 1 dukat odpowiadał 375 maravedí. W czasach Karola V (1516-1558) m a ravedí zredukowane zostało do roli bilonu, podstawową jednostką stało się peso
de a'ocho, będące hiszpańskim odpowiednikiem talara. Peso dzieliło się na 8 reali,
z których każdy zawierał 36 maravedí. 2 srebrne peso odpowiadały 1 złotemu escudo. Escudo odpowiadało 576 maravedí. Peso, w koloniach angielskich i fran cuskich w A m eryce Północnej zwane hiszpańskim dolarem , w Europie colo nem, w Lewancie piastrem, stało się jedną z podstawowych monet. Peso miało na rewersie herb Hiszpanii (Słupy Heraklesa) oraz cyfrę 8, oznaczającą 8 reali. Właśnie ze Słupów Heraklesa i ósemki powstał współczesny symbol dolara - $■ W XVII w. znaczny prestiż zdobyły złote, dwueskudowe dublony, zwane pisto lami. Z uwagi na szczególną rolę Hiszpanii w gospodarce światowej, do dalszych losów pieniądza hiszpańskiego przyjdzie nam jeszcze wrócić. Zasygnalizujmy
2 Od tego czasu Wenecjanie, dla odróżnienia złotego dukata od srebrnego, zloty nazywali cekinem
(zecchino). Niezależnie od mód na monetę m iędzynarodową przestrzegali też zasady, by handel
lewantyński obsługiwać własnym pieniądzem. Złoty dukat wenecki był jednak dwukrotnie dew a luowany: w 1526 i 1566 r.
Pieniądz 59
tylko, że w późniejszym okresie pieniądz ten zachowywał wysoki prestiż mię dzynarodowy, w Hiszpanii natomiast podlegał deprecjacji.
W Anglii jednostki talarowe wprowadził Henryk VIII w 1526 r. pod nazwą korony (crown). Były to jednak tylko jednostki rozrachunkowe. Realną srebrną koronę wypuszczono dopiero po śmierci Henryka VIII w 1547 r. Zaczęła się wówczas inflacja. Zakończyła ją Elżbieta I w 1560 r., nakazując oszacow anie Wszystkich monet w obiegu według rzeczywistej zawartości kruszcu, a rok póź- nie) przywracając dawną stopę menniczą. Po 1601 r., kiedy to na tron wstąpił Jakub I i doszło do unii angielsko-szkockiej, Szkocja utrzymała własne mennic- tvv° / ale wprowadzono wspólnego złotego funta pod nazwą „unitę". W tym czasie pojawiły się prywatne, miedziane monety, tzw. tokeny, które pozostały w obiegu aż do XIX w. Rewolucja angielska nie doprowadziła do inflacji. Podczas Wojny domowej obie strony emitowały dość solidny pieniądz. W okresie re stauracji Stuartów w obiegu pojawiły się monety miedziane niskich nominałów, a'ü też nowy, złoty funt, zwany gwineą. Nazwa nawiązywała do miejsca, z któ rego przywożono złoto. Po newtonowskiej stabilizacji funta w 1717 r. gwinea, ° Wadze 8,385 g złota, odpowiadała 21 szylingom4. Aż do XX w. zachował się snobistyczny zwyczaj liczenia w gwineach, nawet wówczas, gdy monet takich dawno już nie było, a funt przestał być wymienialny na złoto. Wreszcie w 1694 r. Powstał Bank Anglii, którym jednak zajmiemy się już w następnym rozdziale.
We Francji testony, wzorowane na mediolańskich, wprowadzono w 1513 r. 0jny religijne drugiej połowy XVI w. przyniosły inflację5. Próbował ją powstrzy mać Henryk III Walezy w 1575 r., zastępując testona srebrnym frankiem, ale nowa
ala wojen przekreśliła szanse tej reformy. Na początku XVII w. powrócono do lwra jako jednostki rozrachunkowej. W 1641 r. Ludwik XIII przeprowadził refor mę Walutową. Przeliczono wartość monet w obiegu według zawartości kruszcu.
Prowadzono srebrne talary pod nazwą ecu blanc, ecu d'argent lub Louis d'argent.
yb ija no również złote monety zwane Louis d'or, za granicą znane pod nazwą P'stoli, równe bowiem były monecie hiszpańskiej. Dzieło stabilizacji gospodarczej _ rancji zwieńczyły reformy Jeana-Baptiste'a Colberta w latach pięćdziesiątych A w. Odtąd waluta francuska była stabilna aż do spekulacji Johna Lawa w latach 1719-1720.
k Portugalia po odzyskaniu niepodległości w 1640 r., w oparciu o zasoby złota azylijskiego, wprowadziła złotą moneda da ouro, potocznie zwaną moidorem, wartości 4 tys. milreisów, która w drugiej połowie XVII w. na pewien czas (po üPadku peso, a przed epoką gwinei) zyskała rangę monety międzynarodowej.
Monety szkockie pojawiły się za króla Dawida I (1124-1153). Przez dłuższy czas były odpowied- nu angielskich, ale pod koniec XIV w . zaczęły ulegać znacznie szybszej deprecjacji. W momencie arcia unii monety szkockie odpowiadały '/1 2 w artości monet angielskich, tzn. szkocki szyling ki ,j°Wlac*a* angielskiemu pensowi. Sytuacja taka utrzym ała się aż do zaw arcia unii realnej w 1707 r., pQr y o z^kwidowano odrębne m onety szkockie. Ponownie pojawiły się w obiegu dopiero w 1937 r. r- Z. Żabiński, Rozwój systemów pieniężnych w Europie Zachodniej i Północnej, W rocław 1989, s. 122-123.
Ibidem, s. 125.
6 0 Rozdział 3. H iszp ań sk ie srebro
We Włoszech srebrne talary również zostały wszędzie przyjęte. W spomnie liśmy już o ciężkich groszach weneckich i testonach mediolańskich. W Sabaudii i mniejszych państwach północnowłoskich monety takie bito na wzór niemiecki i nazywano talleri. W 1525 r. wprowadzono w Królestwie Neapolu srebrne scudo.
W Niderlandach po wybuchu powstania posługiwano się stopniowo psutą monetą srebrną. W 1573 r. unieważniono pieniądze hiszpańskie, w 1584 r. wpro wadzono talary. Wobec zdecentralizowania mennictwa w Zjednoczonych Pro wincjach nazwa ta oznaczała niekiedy dość różne jednostki, szczególną sławę zdobyły jednak srebrne dukatony, zwane, z raq'i rysunku na monecie, srebrnymi jeźdźcami (zilveren rijder). Dukaton dzielił się na 3 guldeny i 60 stuiverów6. W po łudniowych Niderlandach, które pozostały w rękach Habsburgów, w 1612 r. prze prowadzono reformę, wprowadzając dwa rodzaje talarów: cięższe dukatony i lżej sze patagony.
Rzesza została w 1515 r. podzielona na dziesięć okręgów menniczych. Po dział ten utrzymał się, w zasadniczych zarysach, do końca XVIII w. Były to okręgi: burgundzki, dolnoreński, kurreński, gómoreński, dolnosaski, górnosaski, fran koński, szwabski, bawarski i austriacki. Ordynaq'a augsburska z 1559 r. ujedno licała parytet srebrnych (24,62 g) i złotych (2,503 g) guldenów, pozostawiając poszczególnym okręgom monetarnym swobodę w zakresie mniejszych jednostek pieniężnych. Stąd później problemem był kurs lokalnych pieniędzy wobec gul denów (talarów) ogólnoniemieckich.
Spośród walut lokalnych najwyższy nominał miała srebrna marka Wendyj- skiego Związku Monetarnego o wadze 19,6 g. W 1619 r., po powstaniu hamburskie- go Girobanku, marka ta nabrała nowego znaczenia, stała się bowiem podstawą prowadzonych tam rachunków. Ale już np. marka akwizgrańska zawierała zaled wie ok. 1 g srebra. System lokalnych walut był bardzo skomplikowany i nie należy, jak widać, dać się zwieść podobieństwu nazw7. Niemiecki system waluto wy uległ dezorganizacji podczas wojny trzydziestoletniej, a zwłaszcza w pierw szym jej okresie, podczas kryzysu kipper-wipper. Poszczególni władcy psuli własny pieniądz, po czym próbowali wymieniać go po kursie oficjalnym na inne, mniej zepsute. Spekulacja ta, określana mianem kipper-wipper „w ielki" (w od różnieniu od „m ałego" kipper-wipper, który miał miejsce w 1680 r.), osiągnęła szczytowy punkt w 1622 r. Potem nastąpiła panika. Sytuację opanowano w grud niu 1623 r. poprzez przywrócenie dawnej wartości talara. Jednocześnie monety z okresu kipper-wipper zostały drastycznie zdewaluowane. Deflacja, która na stąpiła po kryzysie, pogłębiła negatywne skutki wojny.
Porządkowanie stosunków monetarnych po wojnie zaczęło się od porozu mienia elektorów nadreńskich w 1663 r. W 1667 r. zawarli oni wraz z Saksonią, Brandenburgią i Brunszwikiem układ w klasztorze Zinna. Ustalono wówczas
6 Z. Żabiński, op. cit., s. 90; por też: A. Mikołajczyk, Geneza i rozwój nowożytnej numizmatyki polskiej
na tle europejskim (X V I-p o i. XVIII w.), Kraków 1987.
Pieniądz 61
parytet speziestalera na 105 krajcarów, a dukata na 1,71 speziestalera, co ozna czało ustanowienie bimetalizmu w relacji wartości złota do srebra jak 1:12,9. Wobec spadku ceny srebra i jeszcze szybszej deprecjacji monet drobnych w 1690 r. zawarto kolejny układ w Lipsku, ustalający kurs speziestalera na 120 krajcarów, a dukata na 2 speziestalery. Stopa lipska została w 1738 r. uznana za państwową stopę Rzeszy.
Dania w 1496 r. podjęła emisję złotych nobli. W 1544 r. wprowadzono do obiegu talary (rigsdalery), które pozostały podstawową jednostką pieniężną aż ^o 1873 r. Początkowo talar dzielił się na 3 marki, 48 szyningów lub 144 witeny. ^ 1554 r. zaczęło się stopniowe obniżanie zawartości srebra w markach i innych drobnych monetach, co obniżało ich kurs wobec talara. W 1575 r. oficjalnie zde- waluowano markę. Odtąd kurs wynosił 4 marki za talara. Pod koniec XVI w. Pojawiło się wiele monet złotych8. Odkrycie bogatych złóż srebra w norweskim Telemarku pozwoliło Danii na przeprowadzenie reformy monetarnej w 1625 r. Zgodnie z jej zasadami złota korona odpowiadała 1,33 rigsdalera i 2 koronom Srebrnym. System taki utrzymał się aż do 1813 r., mimo gnębiących Danię w XVIII 1 r>a początku XIX w. inflacji. W Norwegii panował system podobny do duń- skiego, tylko „drobne" norweskie były nieco tańsze od duńskich, dlatego więcej lęh składało się na talara.
Ciekawe i brzem ienne w skutki były dośw iadczenia m onetarne Szw ecji. ^ 1523 r., kiedy to Szwecja pod wodzą Gustawa Wazy zerwała unię kalmarską 1 odzyskała niepodległość, zaczęto bić srebrne guldeny. W 1534 r. zastąpiono je flaram i (dalerami). Liczne wojny i ubóstwo kraju sprzyjały jednak psuciu mo- nety i waluta szwedzka nie miała opinii solidnej. Odkrycie złóż miedzi w Falun 1 otwarcie w 1624 r. mennicy w Saeter otworzyły jednak przed Szwecją nowe ^ożliw ości. Szwedzi postanowili włączyć miedź do systemu waluty kruszcowej, całej Europie w XVII w. wchodziły do obiegu monety miedziane. W innych rajach działo się to w ten sposób, że miedź stopniowo zastępowała srebro w m o c a c h , które teoretycznie nadal były „srebrne". Doszło wreszcie do tego, że Sfebro znikło z nich całkowicie. Takie monety miedziane utrzymywały wartość n.a Zasadzie przymusu państwowego. To, co zrobili Szwedzi, było przedsięwzię- Clem zupełnie innego rodzaju. W łączenie miedzi do systemu pieniądza kruszco- Wego oznaczało, że zawartość miedzi w monetach odpowiadać będzie cenie takiego samego kawałka miedzi jako surowca.
Teoretycznie był to pomysł znakomity, zwłaszcza wobec obfitości miedzi ^ Szwecji. Praktycznie jednak szybko ujawnił on swoje wady. Ponieważ miedź
y a, w porównaniu z kruszcami szlachetnymi, tania, pieniądze z miedzi, jeśli
aty spełniać warunki stawiane monecie kruszcowej, musiały mieć ogromne r°zmiary. Już w 1633 r. pojawiły się w obiegu platmynty, miedziane płyty no- ^nowane w talarach. Miedziana 10-talarówka ważyła jednak ok. 20 kg. Takim P'eniądzem nie można się było w praktyce posługiwać. Dlatego początkowo
6 2 Rozdział 3. H iszp ań sk ie srebro
Szwedzi puścili w obieg miedziane żetony, potwierdzające posiadanie platmyn- tu. W 1657 r. powstał z inicjatywy inflanckiego bankiera Johna Palmstrucha pry watny Stockholms Banco, który w 1661 r. podjął emisję papierowych pieniędzy. Pieniądze te były kwitami na okaziciela, potwierdzającymi, że ich posiadacz ma w banku określoną liczbę platmyntów. W 1668 r., po bankructwie Stockholms Banco, powstał państwowy Sveriges Riksbank, który emitował na podobnej za sadzie pieniądze papierowe (transportsedlar)9. W ten sposób powstał najstarszy bank emisyjny w Europie, a Szwecja uchodzi za europejską kolebkę pieniądza papierowego.
Związana ze Szwecją Finlandia oraz Inflanty nie miały odrębnego systemu monetarnego. Potrzeby monetarne wschodnich prowincji zaspokajała, w oparciu o szwedzki system monetarny, mennica w Rewlu (Tallinie).
W Polsce system talarowy10 wprowadzały dwie reformy: w latach 1526-1528 Zygmunta Starego i 1578-1580 Stefana Batorego. W latach dwudziestych XVI w. Polska była zalewana przez monetę świdnicką ze Śląska, co wymusiło reformę. Zygmunt Stary wprowadził złotego polskiego, równego 30 srebrnym groszom, jako monetę rozrachunkową. Jednocześnie dokonano integracji z polskim syste mem walutowym Prus Książęcych i Królewskich11. Stopniowy spadek wartości monet polskich doprowadził do tego, że w 1564 r. Zygmunt August zaczął bić półkopki, czyli odpowiedniki złotego, dotąd jedynie obrachunkowego. Realny złoty zawierał jednak mniej srebra niż jednostka z 1528 r. Deprecjację tę usankcjo nowała reforma monetarna Stefana Batorego, która oficjalnie dewaluowała pol skie monety. Realne talary stały się trwałym elementem systemu monetarnego. Reform ie tow arzyszyła integracja polskiego i litew skiego system u monetar nego. W pierwszej połowie XVII w. Rzeczpospolita była krajem inflacji, która przybrała znaczne rozmiary po „potopie". W 1659 r. Włoch Tytus Boratini uzys kał prawo emitowania małych, miedzianych szelągów, zwanych boratynkami. W 1663 r. Andrzej Tymf zaczął bić złote, zwane tymfami. Miały one przymusowy kurs 30 groszy, faktycznie jednak zawierały srebra jedynie za kilkanaście groszy. Tymfy i boratynki stały się synonimami złego pieniądza. Umieszczony na tym- fach monogram królewski - ICR (loannes Casimirus Rex) opinia publiczna roz szyfrowywała potem jako Inutium Calamiłatis Regni - początek nieszczęść kró lestwa. Nie wzbudzał zaufania również napis z drugiej strony tymfa: Dał Pretium
Servata Salus: Potiorque M ełallo Est (Wartość daje ocalenie ojczyzny cenniejsze od
kruszcu). Efektem inflacji u schyłku panowania Jana Kazimierza były napięcia społeczne, objawiające się m.in. rokoszem Lubomirskiego (1665-1666). Pod ko niec XVII w. przy poważniejszych transakcjach odwoływano się do dobrej m o nety, przeliczając współczesne pieniądze na dawne emisje.
9 E.F. Heckscher, N.L. Rasmusson, The Monelary History oj Sweden, Stockholm 1964, s. 37. 10 J.A . Szwagrzyk, Pieniądz na ziemiach polskich X - X X w., W rocław 1990, s. 104 i n.
11 Właśnie z tej okazji Mikołaj Kopernik napisał traktat o monecie, w którym sformułował praw o, zw ane później praw em Greshama, a po raz pierwszy sformułowane, jak już wiem y, przez
Orezmiusza-Pieniądz 6 3
Węgry były krajem zasobnym w kruszce, ale od czasu katastrofy 1526 r. Podzielonym między Turcję, Habsburgów i względnie samodzielny Siedmio gród. W 1553 r. w habsburskiej części Węgier, w mennicy w Krzemienicy (obec n e na Słowacji) zaczęto bić talary węgierskie. Emisję własnych monet srebrnych 1 złotych podjęli też władcy Siedmiogrodu, wykorzystując rodzime złoża krusz ców. W latach 1619-1625 pieniądz węgierski uległ deprecjacji, co było związane 2 Wojną trzydziestoletnią i kryzysem kipper-wipper w Rzeszy. W 1659 r. cesarz Leopold I wprowadził w Krzemienicy system krajcarowy, likwidując odrębność monetarną Węgier. Później odzyskanie takiej odrębności było jednym z celów narodowych Węgrów, np. podczas powstania Rakoczego (1703-1711) władze Powstańcze wybijały, nawiązujący do wzorów narodowych, srebrny malkon- tentengulden.
Do pierwszej połowy XVI w. w państwie moskiewskim były w obiegu różne Monety, bite w Nowogrodzie, Pskowie, Moskwie i mniejszych ośrodkach. Diengi emitowane w Moskwie były o połowę lżejsze od nowogrodzkich. W 1534 r. prze prowadzono reformę unifikacyjną12, wprowadzając nowe diengi moskiewskie. Miały wagę dotychczasowych pieniędzy nowogrodzkich. Przedstawiony był na nich rycerz z kopią, w odróżnieniu od dawnych pieniędzy moskiewskich, na 0rych był rycerz z mieczem. Stąd pochodzi nazwa kopiejki. Podstawą nowego systemu był rozrachunkowy rubel, równy 100 kopiejkom. Realnie najwyższą Monetą będącą w obiegu był przestemplowany zachodnioeuropejski talar - je- lrnka, odpowiadający 50 kopiejkom. W 1655 r. car Aleksy Michajłowicz w obli czu ruiny skarbu po kilku dziesięcioleciach wojen przeprowadził reformę, po-
ga13cą na wprowadzeniu srebrnego rubla, nominalnie równego 100 kopiejkom, a*e o wadze jefimki. Jednocześnie zaczęto bić miedziane kopiejki, nominalnie równe srebrnym. W tej sytuacji srebrne zaczęły znikać z obiegu. W 1662 r. dopro wadziło to do tzw. miedzianego buntu w Moskwie, po którym zaprzestano emisji miedzianych kopiejek13. Reforma w 1655 r., przykład typowego dla epoki psucia Monety, zdestabilizowała system pieniężny na następne kilkadziesiąt lat. Dopiero reformy Piotra Wielkiego w 1704 r. położyły kres chaosowi14,
p Podstawową turecką jednostką pieniężną15 był od XIV w. srebrny asper (akce). ° czątkowo zawierał 1,2 g srebra, potem stopniowo coraz mniej. Wybijano też e sułtani, które było odpowiednikiem dukata weneckiego i w ślad za nim egło dewaluacji w 1526 i 1566 r. Turq'a w czasach nowożytnych była krajem sc wysokiej inflacji. W 1585 r. do obiegu weszło nowe, zdewaluowane o 44% Ce- Jednocześnie zaczął się załamywać bimetalizm, sułtani bowiem znikały z obiegu, W XVI w. 1 sułtani odpowiadało 55-60 akce, w 1690 r. już 270. Od XV w.
J-A. Szwagrzyk, op. cii., s. 134 i nn.
H. Cywiński, Pieniądz. Przegląd encyklopedyczny, Warszawa 1992, s. 102. A. Banach, Zbieramy pieniądze, Kraków 1970, s. 252 i n.
Hi ^ ^ amuk, Money in the Ottoman Empire 1326-1914, [w:] H. Inalcik (red.), An Economic and Social
ory ° f the Ottoman Empire 1300-1914, Cambridge 1994; K. Kajetanowicz, Historia finansów Jordanii,
6 4 Rozdział 3. H iszp ań sk ie srebro
podobną do akce monetę bił Chanat Krymski. Stamtąd zaczerpnięty został wzór jednej z rosyjskich jednostek monetarnych - ałtynu. W drugiej połowie XVII w. coraz większą rolę w tureckim systemie pieniężnym odgrywały monety zagra niczne, w tym polskie złote. Doszło do tego, że kupcy angielscy i holenderscy fałszowali złote po to, by posługiwać się nimi w Turcji16. W 1690 r. w Turcji prze prowadzono reformę monetarną, wprowadzając srebrnego piastra (kurus) o wa dze 19,24 g jako odpowiednik europejskiego talara. Piastr odpowiadał 120 akce i dzielił się na 40 para. Zrezygnowano z pozorów bimetalizmu, wprowadzając monometalizm srebrny. Reforma uporządkowała turecki system monetarny, ale nie zapobiegła dalszej inflacji.
Kredyt - epoka Fuggerów
Do pierwszego bankructwa Hiszpanii w 1557 r. trwała dominacja Fuggerów w finansach europejskich. Kluczową rolę odgrywał w tym czasie import krusz ców z Ameryki. Hiszpania sprowadzała do Europy wielkie ich ilości. Import kruszców z Ameryki uczynił Hiszpanię ich eksporterem w Europie. Peso hisz pańskie stało się pieniądzem międzynarodowym. Obfitość kruszców doprowa dziła do wzrostu cen, określanego niekiedy mianem „rewolucji cen". Jednym z paradoksów tego procesu było to, że Hiszpania wyszła z niego zrujnowana. Wzrost cen i łatwość importu doprowadziły do upadku gospodarkę hiszpańską, która nie była w stanie sprostać konkurencji zagranicznej17. Wielkie możliwości finansowe popychały Hiszpanię w stronę mocarstwowej polityki zagranicznej. Liczne wojny były jednak kosztowne, a zależność Hiszpanii od dowozu srebra całkowita. Corocznie przekraczające Atlantyk hiszpańskie Srebrne Floty (i, trud niej dostępny, galeon manilski przemierzający Pacyfik z M anilli do Acapulco) były łakomym kąskiem dla angielskich, francuskich, a później również holen derskich korsarzy. Zobowiązania zaciągane przez Hiszpanię przekraczały jej moż liwości płatnicze. W ciągu XVI i XVII w. kilkakrotnie dochodziło do ogłoszenia przez H iszpanię częściow ej niew ypłacalności. Z uwagi na rangę tego kraju w Europie kolejne bankructwa Hiszpanii wyznaczały (przynajmniej do pierwszej