IC ry z y s energetyczny lat siedemdziesiątych, będący efektem upadku systemu z Bretton Woods, okazał się niemożliwy do przezwyciężenia tradycyjnymi, keyne- sowskimi metodami. Dlatego nastąpił zwrot monetarystyczny w polityce gos podarczej. W latach osiemdziesiątych głównym problemem finansowym świata był kryzys zadłużeniowy. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesią tych nastąpił upadek komunizmu. W krajach postkomunistycznych oraz w kra jach Ameryki Łacińskiej, które wcześniej doznały wielkich inflacji, doszło d° reform stabilizacyjnych. Lata dziewięćdziesiąte przyniosły liberalizację stosun ków finansowych w skali światowej na niespotykaną wcześniej skalę. Poza ko rzyściami niosło to ze sobą również zagrożenia, których świadomość stopniowo się upowszechniała. Stopniowo budowano europejską unię walutową. Proce som tym towarzyszyła seria kryzysów finansowych w krajach „peryferyjnych' • Pod koniec dekady pogorszenie koniunktury objęło jednak również Stany Zjed noczone.
Kryzysy naftow e lat siedem dziesiątych Destabilizacja systemu z Bretton Woods i kryzys naftowy doprowadziły nasilenia tendenq'i inflacyjnych. Nie ominęły one również krajów najwyżej roz winiętych. Dynamikę tych procesów, a zwłaszcza przyspieszenie inflacji w latach siedemdziesiątych, w porównaniu z dwiema poprzednimi dekadami, ilustruje tabela 21.
O ile kryzys naftowy postawił w kłopotliwym położeniu kraje rozwinięte/ o tyle dla krajów Trzeciego Świata (oczywiście z wyjątkiem tych, które miały ropę) okazał się prawdziwą katastrofą. W obliczu załamania gospodarczego zredu kowana została pomoc udzielana dotychczas przez kraje rozwinięte. Przerwana została tzw. zielona rewolucja1, podjęta pod auspicjami ONZ. Kraje naftowe
1 Mianem tym określano wprowadzanie nowych odmian roślin uprawnych, co miało doprow a dzić do likwidacji głodu. Zielona rewolucja rzeczywiście doprowadziła do likwidacji głodu w Indiach i w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej, nie zdążyła jednak objąć Afryki. W 1970 r. twórca zielone) rewolucji, N orm an E. Borlaug, otrzymał pokojową N agrodę Nobla.
K ,» * y V naftow e lat sied em d ziesiątych 1 9 7 tabela 2 1. Inflacje w najbardziej rozwiniętych krajach w latach 1950-1980. Indeksy cen detalicznych (1950 r. = 1 0 0) - Kraj 1955 1960 1965 1970 1975 1980 Australia 153 178 195 227 370 609 Austria 148 164 199 234 332 431 B elgia^ 1 1 1 1 2 1 137 163 243 332 Dania 123 134 174 238 375 615 i^lan dia 124 171 222 279 485 807 Francja 130 174 209 258 393 647 jjolandia 116 135 158 200 302 405 Japonia 136 147 199 259 447 615 Kanada 113 124 134 162 231 349 ¿jprwegią 136 156 191 243 364 547 RFN 110 1 2 1 138 157 2 12 260 Zjednoczone 1 1 1 123 131 161 224 335 ®2^jcaria 109 115 135 160 232 260 Szweqa 132 158 189 235 345 568 ^filk a Brytania 131 149 177 222 408 791 1^ 2 2 % 123 135 172 198 339 731 Źródło: A. Maddison, Phases of Capitalist Development, Oxford 1982, s. 240-241.
P°czuwały się do pewnej solidarności z resztą Trzeciego Świata i wykonywały 8esty mające to potwierdzać2.
Kraje eksportujące ropę w krótkim czasie osiągnęły dochody, których nie była ^ stanie zaabsorbować ani ich gospodarka, ani system bankowy. Ważną oko- ^zność stanowił fakt, że w większości były to kraje islamskie. Bankowość islam- a stanowiła jedno z bardziej oryginalnych zjawisk w historii finansów drugiej Połowy XX w. Przyczyną jej odrębności jest ciągle przestrzegany w świecie isla- rr*u Zakaz lichwy (riba). Istotą bankowości islamskiej jest zatem traktowanie po- 2Vczki jako formy nakazanej przez religię jałm użny (zaka). Pożyczki mogą być ^dzielane wyłącznie bezprocentowo (qarz al-hassana). W przypadku kredytu udzie- nego osobom prywatnym musi to oznaczać jego ścisłe reglamentowanie we- kryteriów ubóstwa. W zasadzie niemożliwe są inne pożyczki niż konsump- ^ jn e , udzielane najuboższym. Z punktu widzenia kredytu inwestycyjnego moż- e są dwie sytuacje, obie opierające się na udziale w zyskach. Albo bank składa Wraz z inwestorem na kapitał, następnie zaś dzielone są odpowiednio zyski straty (system ten zwany jest musharaka), albo bank dostarcza cały kapitał, okładem inwestora jest jego praca. Podział zysków lub strat odbywa się wów- C2as Podobnie. Ten drugi system zwanym jest muzaraba. W łaściciele depozytów
a , przykład utworzenie w 1974 r. speq'alnego arabskiego funduszu dla Afryki. Biedniejsze kraje sMe już w 1968 r. zostały objęte działalnością Arabskiego Funduszu Rozwoju Soqalnego i Gospo- czego.
1 9 8 Rozdział 9. M onetaryzm i g lob alizacja
zachęcani są do ich składania w ten sposób, że trzeba być posiadaczem depozytu, żeby móc starać się o pożyczkę. Dodatkową zachętą mogą być, dopuszczalne przez religię, bilety loterii3.
Pierwsze próby tworzenia banków zgodnie z wymogami islamu miały miej' see w Pakistanie w latach pięćdziesiątych4. W 1963 r. w Egipcie otwarto oparty na tych zasadach M itr Ghams Savings Bank. Później bankowość islamska roz winęła się w krajach Zatoki Perskiej. Zawsze jednak polegało to na objęciu tym systemem tylko części aparatu kredytowego. Przez bogatszą część społeczeństwa zasilanie tego sektora traktowane było jako realizacja wymogów religii. Do ro bienia „prawdziwych" interesów służyły inne banki, nie objęte zasadami islamu (religia pozwala brać procent od niewiernych). Zupełnie nowa sytuacja powstała dopiero w Iranie w 1984 r., kiedy to zislamizowano cały aparat bankowy, me pozostawiając furtek dla „normalnych" interesów. Powstało wówczas wiele pro blemów, z którymi myśl islamska musi się uporać. Zmieniła się np. rola banku centralnego. Utrzymywany jest on nadal głównie ze względu na kontakty z za granicą oraz dla nadzorowania funkcjonowania banków z punktu widzenia orto doksji religijnej. Nie może natomiast posługiwać się wieloma normalnymi w i*1' nych warunkach instrumentami.
Bariery religijne uniemożliwiły jednak rozwój bankowości komercyjnej i d o
p ro w a d z iły do tego, że zyski ze sprzedaży ropy zostały zainwestowane w ban
kach zachodnich. Banki te, w obliczu wielkiego napływu depozytów, szukały kredytobiorców. W śród tych kredytobiorców znaczącą grupą stały się rządy państw Trzeciego Świata lub Europy Wschodniej, które liczyły na spadek real nego oprocentowania w wyniku tendencji inflacyjnych. W ten sposób zaczął działać mechanizm, który doprowadził w latach osiemdziesiątych do wybuchu kryzysu zadłużeniowego.
Zm iany doktryny ekonom icznej
jednoczesne wystąpienie w latach siedemdziesiątych inflacji i kryzysu ujaw niło ograniczony zakres skuteczności polityki gospodarczej, opartej na teorii Key' nesa. Stało się przyczyną zwrotu w polityce gospodarczej i wzrostu znaczem3 monetaryzmu. Nowej szkole, skupionej wokół uniwersytetu w Chicago, przewo dził Milton Friedman (ur. w 1912, w 1976 zdobył Nagrodę Nobla5). W 1956 *• wydał pracę Studies in the Quantity Theory o f Money, w której rehabilitował dawno« jak się zdawało, zapomniane wątki myśli ekonomicznej. Rok później opublikował
A Theory o f the Consumption Function. W przeciwieństwie do dawniejszych kryty'
ków Keynesa nie negował on związku między dochodem a konsumpcją, wprO'
3 F. Nomani, A. Rahnema, Islamie Economic System, London 1994, s. 99-101.
4 R. Wilson, Islamie Banking and Finance, [w:] The Middle East and North Africa 1989, London 1 9 $ 1 s. 177-181.
3 Już w 1974 r. otrzymał N agrodę Nobla Friedrich von Hayek, przedstawiciel szkoły austriacki)' o poglądach zbliżonych do monetarystów. Byl to pierwszy „m onetarystyczny" Nobel.
Zw iany d oktryn y ek o n o m iczn ej 1 9 9
Wadził jednak pojęcie „dochodu stałego" przewidywalnego w dłuższym okresie. W świetle takiego rozróżnienia skuteczność recept na pobudzenie koniunktury sugerowanych przez Keynesa miała być ograniczona. W latach sześćdziesiątych ogłosił, wraz z Anną Schwartz, pracę Monetary History o f the United States 1867-
'1960, w której dowodził słuszności założeń monetaryzmu na podstawie mate
riału historycznego6. Wykazywał m.in., że kryzys 1929 r. był wynikiem błędów w polityce monetarnej. Błędy te sprowadzały się do nadmiernej deflacji. W latach siedemdziesiątych Friedman z entuzjazmem odniósł się do upłynnienia kursów Walut, widząc w tym powrót do regulacji rynkowych, w których pokładał duże nadzieje. Wprowadził pojęcie „naturalnej stopy bezrobocia" jako minimalnego Poziomu bezrobocia, jakie można utrzymać bez powodowania inflacji. Innymi Przedstawicielami monetaryzmu byli Amerykanie: Allan H. Meltzer (ur. 1928), Bennet T. McCallum (ur. 1935), David E. Laidler (ur. 1938) oraz Kanadyjczyk Richard G. Lipsey (ur. 1928) i Szwajcar Karl Brunner (1916-1992).
Ważnym elementem poglądów monetarystów było pojęcie subiektywnych oczekiwań inflacyjnych, które mają wpływ np. na poziom realnych stóp procento wych. Monetaryści byli zwolennikami minimalnego budżetu i niskich podatków. Nadmierne opodatkowanie prowadziło, ich zdaniem, do „wypchnięcia" pienią c a z gospodarki i obniżenia stopy inwestycji. Uzasadnieniem obniżania po datków miała być tzw. krzywa Laffera7, zgodnie z którą istnieje pewien opty malny, z punktu widzenia wpływów do budżetu, poziom opodatkowania. Za równo obniżenie, jak i podwyższenie podatków ponad ten poziom przyniesie spadek wpływów. W przypadku podwyższenia będzie to efekt zmniejszenia aktyw ności lub ucieczki do szarej strefy.
W latach siedemdziesiątych popularność szkoły chicagowskiej8 systematycz nie rosła. Uczniowie Friedmana poproszeni zostali, m.in. przez generała Agostino Pinocheta, o wyprowadzenie gospodarki chilijskiej z zapaści po kilku latach rzą dów socjalistów i po przewrocie wojskowym. Chilijski „cud gospodarczy" był Potem uważany za tytuł do chwały szkoły, choć z innych względów współpraca
z Pinochetem wyglądała trochę dwuznacznie. Zwrotowi monetarystycznemu to
warzyszyła deregulacja, czyli wycofywanie się państwa z ingerencji w sprawy gospodarcze.
Popularność monetaryzmu była reakcją na kryzysy lat siedemdziesiątych. Konieczność walki z inflacją widzieli jednak i ci ekonomiści, którzy przyznawali się do rodowodu keynesowskiego. John K. Galbraith (ur. 1908), dawny doradca Prezydenta Kennedy'ego i wykładowca na Uniwersytecie Harvarda, uważał, że
Przedłużeniem tego przedsięwzięcia była praca tej samej pary autorów Monetary Trends in the
n‘ted States and United Kingdom z 1982 r.
P Arthur Laffer (ur. 1937) pracow ał na Uniwersytecie Chicagowskim, potem zaś w administracji 0r>alda Reagana.
. Ze szkołą związani byli też ekonomiści pozornie odlegli od problematyki monetarnej, np. laureat agrody Nobla z 1992 r. G arry S. Becker (ur. 1932), twórca pojęcia „kapitału ludzkiego" i roli edukacji