I wojna światowa i próba powrotu do Gold Standard

I wojna światow a zniszczyła system gospodarczy oparty na złotej walucie, liberalnej polityce gospodarczej i w zględnie niskich barierach celnych. Pod­ czas wojny nagromadziły się przyczyny wielkich inflacji, które wybuchły jawnie wkrótce po jej zakończeniu. Rozwiązania stosowane podczas wojny traktowano jako nadzwyczajne. Dość powszechne było oczekiwanie, że po zakończeniu woj­ ny wszystko, zatem i stosunki monetarne, wróci do normy. W latach dwudzie­ stych można obserwować próby powrotu do stanu sprzed roku 1914. Okazało się to jednak nierealne, a jednym z efektów tych prób była deflacja, która w na­ stępnej dekadzie doprowadziła do największego w historii kryzysu gospodar­ czego.

I wojna światowa była cezurą oddzielającą wiek XIX od XX. Załamał się wówczas liberalny system wartości, załamał się tak charakterystyczny dla XIX W -

optymizm i wiara w postęp. Wojna podważyła podstawy ładu społecznego po­ przez kompromitację dawnych elit oraz niwelującą wiele barier „demokrację okopów". Istotną rolę odegrała tu rewolucja rosyjska i pojawienie się alternatyw­ nego systemu wartości oraz alternatywnego wobec rynkowego modelu gospo­ darczego. Weryfikacja jego skuteczności była kwestią przyszłości. W tej sytuaqi po zakończeniu wojny gotowość klas niższych do akceptowania nierówności społecznych była zdecydowanie mniejsza niż przed 1914 r. Wyzwolone aspiracje egalitarne dotyczyły zarówno udziału w życiu politycznym, jak i uczestnictwa w konsumpcji. Aspiracje konsumpcyjne zmieniały oblicze gospodarki światowej, przyczyniając się do poszerzenia rynków, umasowienia i standaryzacji wzorów konsumpcyjnych sterowanych w coraz większym stopniu przez reklamę. Uma- sowienie konsumpcji dotyczyło nie tylko dóbr materialnych, ale również takich sfer, jak kultura czy edukacja. Umasowieniu towarzyszył zazwyczaj co najmniej przejściowy spadek jakości oraz społecznego prestiżu określonych form kon­ sumpcji. To z kolei wywoływało frustracje tych, którzy osiągnąwszy dawno uprag­ nione dobro, spostrzegali, że nie jest już ono tym, do czego dążyli. Polityczny nacisk na umasowienie konsumpcji i podnoszenie poziomu życia wymuszał wzrost gospodarczy, który w XX w. stał się podstawowym kryterium oceny po­ szczególnych rządów czy systemów.

F‘nansow e asp ek ty I w o jny św iato w ej 1 3 1

I wojna światowa przyniosła zawieszenie wymienialności pieniądza na złoto w większości krajów walczących oraz w większości europejskich krajów neutral­ nych. W niektórych krajach, np. w Rosji, towarzyszyło temu moratorium banko­ we. Podczas wojny, która okazała się dłuższa, niż ktokolwiek oczekiwał, wszyst-

państwa walczące zwiększyły emisję pieniądza w celu pokrycia wydatków budżetowych. Ponieważ liczono się z koniecznością przywrócenia po wojnie wy­ mienialności na kruszec, starano się zwiększać emisję nie tyle banknotów banków Centralnych, ile biletów gwarantowanych przez rząd. W Wielkiej Brytanii obok banknotów Banku Anglii pojawiły się w obiegu rządowe currency notes o niskich nominałach (1 i 0,5 funta). W Niemczech puszczono w obieg reichskassenscheiny, w Stanach Zjednoczonych używano w tym celu zachowanych z czasów bime- talizmu srebrnych certyfikatów. W Rosji pojawiły się w obiegu bilety kasowe, Przy czym najniższe nominały były zrobione ze znaczków pocztowych. W wielu °niach rok 1914 był momentem pojawienia się w obiegu biletów skarbowych emitowanych przez władze. W Niemczech, potem w inrtych państwach, upo­ wszechniły się pieniądze emitowane przez władze miejskie, tzw. notgeldy. Nie miały one jednolitej szaty graficznej, każde miasto nadawało im własną, orygi- ^a'ną formę. Notgeldy emitowały nawet bardzo małe miasteczka, była ich zatem Uza rozmaitość. Mniejsze znaczenie miały podobne emisje bonów miejskich na terytoriach Austro-Węgier, Rosji i Francji.

W państwach walczących zawieszenie wymienialności na złoto podyktowane y

0

utkami nadmiaru kruszcu.

W w iększości krajów wojna finansow ana była inflacyjną em isją pienią- a- Podczas trwania wojny była to jednak inflacja utajona. Blokada cen powo- Wała, że objawiała się ona nie tyle wzrostem cen, co znikaniem towarów rynku. Inflacyjne skutki wojny ujawniły się w pełni dopiero po jej zakończeniu Uwolnieniu cen, kiedy inflacja stała się jawna. Podczas wojny próbowano za- Pewnić podstawowe artykuły poprzez system kartkowy. Nie wszędzie go wpro- ^ adzono i różny był jego zasięg. W Niemczech i w Rosji kartki pojawiły się 1916 r., Wielka Brytania zdołała uniknąć ich wprowadzenia. Z reguły system k°w y wprowadzany był nie przez władze państwowe, tylko przez władze Ujejskie. W zasięgu jego funkcjonowania znalazła się tylko ludność większych miast.

W wielu krajach starano się zdobyć środki na prowadzenie wojny i jedno- ^ eśn ie ograniczyć popyt na rynku poprzez pożyczki wewnętrzne, początkowo rowolne, później w coraz większym stopniu przymusowe. W Stanach Zjed- n° cz°nych w kwietniu 1917 r. Kongres uchwalił ustawę o pożyczkach wolności

1 32 Rozdział 6 . 1 w o jn a św iatow a i p róba pow rotu do G old Standard

(Liberty Loans Act). Cztery kolejne emisje przyniosły 16 mld dolarów. Po za­ kończeniu wojny rozpisano jeszcze jedną tzw. pożyczkę zwycięstwa, która dała 4,5 mld dolarów. Znaczna część zdobytych w ten sposób środków została prze­ znaczona na pomoc dla sojuszników.

Odrębnym problemem była sprawa emisji pieniądza na terenach okupo­ wanych1. Konwencja haska z 1907 r. zobowiązywała państwo okupujące do za­ chowania tam, w miarę możliwości, poprzedniego systemu pieniężnego. Nie zawsze było to jednak możliwe. Banque Nationale de Belgique ewakuował si? do Hawru. Niemcy udzielili przywileju emisyjnego Société Générale de Belgique. Oficjalny kurs ustalono na 1,15 franka za markę. Podobnie było w Rumunii, gdzie bank emisyjny, ewakuowany do Rosji, został zastąpiony w roli banku emisyjnego przez Banca Generale Romana. Oficjalny kurs ustalono na 0,8 marki za 1 leja- Bank Serbii ewakuował się do Marsylii, co zmusiło władze okupacyjne do pod­ jęcia własnej emisji. Korzystając z powiązań Serbii z Łacińską Unią Monetarną/ państwa centralne próbowały wymienić w Szwajcarii zdobyte dinary na franki/ ale Szwajcarzy nie zgodzili się na taką transakcję. Na okupowanych terenach rosyjskich Niemcy wprowadzili do obiegu tzw. ostruble, emitowane przez po­ znański Ostbank für Handel und Gewerbe, pod koniec wojny przeniesiony do Kowna. Oficjalny kurs ustalono na 100 rubli za 200 marek, co odbiegało od przedwojennej relacji 100 rubli za 216 marek2. W 1917 r. na terenie Królestwa Polskiego podjęła emisję Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. Emitowała marki polskie, gwarantowane przez rząd Rzeszy. Wybuch wojny domowej w Rosji po­ głębił tam chaos walutowy. Obok rubli carskich, rubli z okresu rządu tymczaso­ wego (zwanych kierenkami - od nazwiska premiera lub dumkami - od wi­ zerunku Dumy Państwowej) i radzieckich sowznaków, w obiegu pojawiło się mnóstwo pieniędzy emitowanych przez lokalnych białych generałów lub władze państw, takich jak Ukraina czy państwa kaukaskie, które próbowały wybić się na niepodległość.

Finansowe skutki wojny. Problem zobow iązań i reparacji

Istotną przeszkodą na drodze do przywrócenia stabilnych stosunków waluto­ wych były zobowiązania państw uczestniczących w I wojnie światowej. Zobo­ wiązania te przekraczały możliwości wielu z nich. Składały się na to: długi we­ wnętrzne, długi zagraniczne oraz reparacje nałożone na państwa pokonane. Wza­ jemne relacje tych zobowiązań ilustrują tabele 8-9.

1 Por. K. Skubiszewski, Pieniądz na terytorium okupowanym. Studium praumomiędzynarodoioe ze

szczególnym uwzględnieniem praktyki niemieckiej, Poznań 1960.

2 Nie było, oczywiście, żadnych związków między ostrublem a em itowanym po drugiej stronie frontu rublem rosyjskim, choć wydarzenia w Rosji w pływały na zaufanie, jakim ludność obdarzała ostruble.

^'nansow e sk u tk i w ojny . P rob lem zo bow iązań i rep aracji 133 Tabela 8. Zadłużenie głównych państw uczestniczących w I wojnie światowej (w mld USD)

_____Rok W ielka Brytania Francja Niem cy W łochy 1914 _{3,4 6,5 1,2 3,0} 1918 _{28,8 24,0 17,2 11,6} 1921 _{37,2 57,4 19,7 17,9} Źródło: Ch.P. Kindleberger, A Financial History of Western Europe, London 1984, s. 296.

Tabela 9. W zajem ne zobowiązania państw Ententy po I wojnie światowej (w mld USD)

- Kraj Wobec kogo Zobowiązania N ależności Francja _{Stanów Zjednoczonych 4,0}

-Wielkiej Brytanii 3,0

-._______ innych - 3 3

Wielka Brytania Stanów Zjednoczonych 4,7

-Francji - 3,0

---

Stany Zjednoczone Wielkiej Brytanii - 4,7 Francji - 4,0

---

Inni _{Stanów Zjednoczonych 3,2} -Wielkiej Brytanii 3,5

---

-^ ó d ło : Ch.P. Kindleberger, The World in Depression 1929-1939, Harm ondsworth 1973, s. 24.

Dane zamieszczone w tabelach 8 i 9 należy uzupełnić o sumę rosyjskich dłu­

gów, głównie wobec Francji, szacowanych na ok. 5 mld dolarów, których rząd radziecki nie uznał i nie spłacił.

Państwa Ententy, w m niejszym lub większym stopniu, finansow ały woj- zadłużając się w Stanach Zjednoczonych. Państwa centralne zadłużały się U Svvoich własnych obywateli we własnej walucie. Paradoksalnie, w momen- e*e zakończenia wojny, sytuacja finansow a państw centralnych była lepsza.

Wycięska Ententa uważała za słuszne, by kosztami wojny obarczyć pokona- ^ c h . Stąd w ziął się projekt reparacji. Podczas obrad konferencji pokojow ej any Zjednoczone zrezygnow ały z udziału w reparacjach, czym nie ułatw i- Zadania swoim sojusznikom. W tej sytuacji w traktacie wersalskim uzgod- j^ono jedynie podział odszkodowań: 52% dla Francji, 22% dla Wielkiej Bry- anii, 10% dla Włoch, 8% dla Belgii, 5% dla Królestwa SHS (Srba, Hrvata i Slo- Venaca, czyli późniejszej Jugosławii) oraz 3% dla innych państw Ententy. Nie Uzgodniono natom iast w ysokości reparacji. O szacow ano straty, które m ogłyby Stać podstawą roszczeń, na 125 mld dolarów, co jednak uznano za sumę nie­ możliwą do ściągnięcia. U stalenie ogólnej w ysokości reparacji odłożono na Później.

Wysokość reparacji niemieckich określono w 1921 r. na 31,5 mld dolarów. Poczet tych zobowiązań zaliczono Niemcom ok. 1,4 mld dolarów w dosta- VVach towarowych, wyegzekwowanych przez zwycięzców w latach poprzednich.

134

W styczniu 1923 r., wobec zwłoki w spłatach reparacji, Francja i Belgia zbrojnie zajęły Zagłębie Ruhry w celu pobrania reparacji w naturze. Odpowiedzią nie­ miecką stał się bierny opór ludności na terenach okupowanych. Zmiana taktyki niemieckiej i rezygnacja z biernego oporu były możliwe dopiero w obliczu hiper- inflacji, we wrześniu 1923 r.

Po stabilizacji walutowej w Niemczech doszło do próby uregulowania rów­ nież kwestii reparacji. W końcu 1923 r. z inicjatywy Stanów Zjednoczonych po­ wołano międzynarodowy komitet ekspertów pod przewodnictwem amerykań­ skiego bankiera Charlesa G. Dawesa. Dojście do władzy laburzystów w Wielkiej Brytanii i Kartelu Lewicy we Francji stworzyło sytuację sprzyjającą kompromiso­ wi. Latem 1924 r. plan Dawesa został przyjęty podczas obrad konferencji lon­ dyńskiej. Określał on raty, które Niemcy miały spłacać przez następne 5 lat w taki sposób, że wzrastały one stopniowo od 0,2 do 0,6 mld dolarów rocznie. Całość zobowiązań niemieckich powinna być spłacona w czterdziestu kilku ratach rocz­ nych. Finanse niemieckie miały być poddane międzynarodowej kontroli, a spłaty reparacji zabezpieczone zostały m.in. dochodami z kolei. Jednocześnie Niemcy otrzymały dostęp do kredytów, a stabilizacja walutowa została wsparta pożyczką w wysokości 0,2 mld dolarów. Francja i Belgia wycofały się z Zagłębia Ruhry oraz ewakuowały jedną z trzech okupowanych dotychczas stref w Nadrenii. Zwień­ czeniem politycznej normalizacji sytuacji Niemiec był zawarty w 1925 r. układ w Locarno.

W 1929 r., wobec wygaśnięcia planu Dawesa, opracowano kolejny plan do­ tyczący reparacji. Tym razem jego autorem był prezes General Motors, Owen V- Young. Plan Younga zm niejszał ogólną sumę zobow iązań niem ieckich, roz­ kładając je jednocześnie na większą liczbę rat (59). Zniesiono międzynarodo­ wą kontrolę nad niemieckimi finansami, przywracając pełną suwerenność Nie­ miec w tej dziedzinie. Plan przewidywał utworzenie międzynarodowego Banku Reparacyjnego, który to projekt został zrealizowany w postaci istniejącego do dziś Banku Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei (Bank of Internatio­ nal Settlement - BIS). W 1931 r. w obliczu kryzysu gospodarczego doszło, z ini­ cjatywy prezydenta Stanów Zjednoczonych Herberta Hoovera, do ogłoszenia moratorium na spłaty reparacji i długów wojennych. Moratorium Hoovera za­ warte było na rok. W 1932 r. do sprawy reparacji powrócono podczas konferen­ cji w Lozannie. Ostateczny kres kwestii reparacji nastąpił w 1934 r., kiedy Niem­ cy ogłosiły jednostronne m oratorium . Faktycznym zakończeniem spłat b y ł° już moratorium Hoovera. Rozmiary kolejnych etapów spłat ilustruje tabela 10> Spłaty reparacji przez pozostałe państwa pokonane miały dużo mniejsze zna­ czenie.

Równolegle rozgrywała się kwestia rozliczenia długów wojennych Ententy- W 1918 r. Brytyjczycy zaproponowali anulowanie długów wojennych, ale Stany Zjednoczone odrzuciły tę propozycję. W 1922 r. Kongres powołał World War Debt Commission, która miała rozwiązać problem. Komisja uznała długi w wy­ sokości 12 mld dolarów, proponując rozłożenie ich na 62 raty roczne i

gwaran-Inflacje i stabilizacje powojenne 1 3 5

Tabela 10. Spłaty reparacji przez Niemcy po I wojnie światowej (za 1 0 0% przyjęto sumę ustaloną przez Ententę w 1921 r.)

W yszczególnienie ^Suma

(w mld USD) ^Procent i^ffu n ek strat Ententy z 1919 r. 124,8 397,0

reparacji ustalona w 1921 r. 31,5 100,0 ¿ l ic z o n e dostaw y towarowe z lat 1918-1921 1,4 4,4 w latach 1921-1924 1,0 3,2 iE lf ty w latach 1925-1929 (plan Dawesa) 1,7 5,4 iE lf ty w latach 1929-1931 (plan Younga) 1,0 3,2 '-’Sółem spłacono do 1931 r. (m oratorium Hoovera) 5,1 16,2 źródło: zestawienie autora.

tuHc niskie (2,135% ) oprocentowanie. Później Amerykanie musieli jednak anulo­ wać znaczną część zobowiązań wojennych. Dotyczyło to 30% długu brytyjskiego,

60% francuskiego i 80% włoskiego. W 1931 r. zobowiązania wojenne objęte zo­

stały moratorium Hoovera, ale w 1934 r. Kongres przyjął ustawę Johnsona o nie spłaconych długach wojennych, która miała być środkiem nacisku na byłych sojuszników. Zakazyw ała ona firm om i obyw atelom am erykańskim udziela­ n a pożyczek rządom, które nie spłaciły długów. Tylko jeden kraj europejski W Pełni rozliczył się z długów wobec Stanów Zjednoczonych. Była to Finlandia, ałe rozmiary jej długów były dość symboliczne. W momencie wybuchu II wojny tatowej ustawa Johnsona, form alnie nadal obow iązująca, poszła w zapo­ mnienie.

Inflacje i stabilizacje pow ojenne

W 1920 r. odbyła się międzynarodowa konferencja ekonomiczna w Brukseli, zwołana z inicjatywy Ligi Narodów. Patronat Ligi przesądzał o nieobecności Sta- n° w Zjednoczonych, Niemiec i Rosji Radzieckiej. Konferencja zaleciła powrót do Waluty złotej. Wśród szczegółowych zaleceń znalazły się postulaty deflacji mo­ netarnej i kredytowej oraz równoważenie budżetów państwowych. Celem de- j. C)1 miało być zmniejszenie obiegu pieniężnego i poziomu cen na tyle, by moż- Kwy był powrót do wymienialności walut na złoto według zasad sprzed 1914 r. ncepcja powszechnego powrotu do waluty złotej okazała się jednak nierealna, soby kruszcu nie wystarczały do pokrycia obiegu dostatecznego z punktu Wldzenia potrzeb życia gospodarczego. Trudności pogłębiał spadek światowej 480^ i Z*ota z ton roczn*e w ostatnich latach przed I wojną światową do ton w 1922 r.3 Konferenq'a uznała konieczność pomocy międzynarodowej dla Państw stabilizujących swe waluty. Zgłoszono wiele utopijnych pomysłów usta- ■zowania finansów międzynarodowych, ciekawych wyłącznie z punktu widzenia

1 3 6 Rozdział 6 . 1 w o jna św iatow a i próba pow rotu do G old Standard

historii myśli ekonomicznej4. W wielu krajach zalecenia konferencji brukselskiej zlekceważono lub potraktowano jako wizję odległej przyszłości. Tam, gdzie rze­ czywiście próbowano je realizować, doszło do drastycznego spadku popytu i kry­ zysu nadprodukcji, skutki deflacji nałożyły się bowiem na recesję wywołaną konwersją produkcji na potrzeby pokojowe i problemami upłynnienia

demobilu-Początek lat dwudziestych przyniósł charakterystyczne rozdwojenie cyklu koniunkturalnego. Kraje ogarnięte inflacjami miały dobrą koniunkturę, podczas gdy inne przeżywały krótki, ale ostry kryzys nadprodukcji. W Stanach Zjedno­ czonych, które miały dobrą koniunkturę podczas wojny i liczyły na jej prze­ dłużenie w okresie powojennej odbudowy, doszło do kryzysu. Okazało się, że Europa zamknęła się na import amerykański. Kraje Ententy postąpiły tak, gdyż były bardzo zadłużone i nie chciały zadłużać się dalej. W państwach pokonanych to inflacje zamknęły rynki na import. Społeczne skutki załamania pogłębiła de­ mobilizacja armii. Dla powracających z frontu żołnierzy nie było pracy. Zrodziło to nastroje głębokiej i uzasadnionej frustracji. Powstało pojęcie „straconego po­ kolenia". Trwałym skutkiem kryzysu było pojawienie się w 1921 r., po raz pierw­ szy w historii Stanów Zjednoczonych, ograniczeń imigracyjnych wobec Euro­ pejczyków5. Doświadczenia Amerykanów z tego okresu miały decydujący wpływ na ich politykę podczas i po II wojnie światowej. We Włoszech kryzys powojenny wyniósł do władzy faszystów w 1922 r.

Reakcją na niepowodzenia deflacyjnych koncepcji wypracowanych w Bruk­ seli była kolejna konferencja, zorganizowana w 1922 r. w Genui. W odróżnieniu od konferencji brukselskiej, zwołanej z inicjatywy Ligi Narodów, genueńska od­ bywała się z inicjatywy Wielkiej Brytanii i Francji, bez użycia szyldu Ligi. Umoż­ liwiło to zaproszenie państw nie należących do Ligi: Stanów Zjednoczonych, Niemiec i Rosji Radzieckiej. Stany Zjednoczone odmówiły udziału, obawiając się żądania unieważnienia długów wojennych. Podczas konferencji ponownie uzna­ no walutę kruszcową za optymalny system pieniężny, rozluźniono jednak je) rygory. Pojawiła się koncepcja ograniczenia wewnętrznej wymienialności na kru­ szec zgodnie z systemem Gold Bullion Standard, wypracowaną w ubiegłym stu­ leciu przez Dawida Ricardo. System ten powinny przyjąć raczej państwa bo­ gatsze, biedniejsze natomiast powinny zdecydować się na Gold Exchange Stan­ dard, traktując waluty krajów bogatszych jako segment własnego pokrycia. Zale­ cono tworzenie banków centralnych w formie spółek akcyjnych, co miało zapew­ nić im niezależność od rządów.

Podczas konferencji zastanawiano się, czy tworzony system jest jeszcze na tyle walutą złotą, że będą działały samoczynne mechanizmy regulujące, czy tez

4 Delegacja belgijska zaproponowała utworzenie banku m iędzynarodowego, delegacja szwajcar­ ska - m iędzynarodowego związku w alutow ego i „pieniądza społecznego". Rozważano projekt errusj1 międzynarodowej „pożyczki pokoju" (plan Vanderlipa) czy monopolu finansowego Ligi N a ro d ó w '

(plan Hofmana) - ibidem, s. 102.

5 Ograniczenia wobec Azjatów pojawiły się już w XIX w . W San Francisco nikt nie stawiał Statuy Wolności, z tam tego kierunku Stany Zjednoczone nigdy nie były otw arte dla imigracji.

Inflacje i sta b iliz a cje p o w o je n n e 13 7

niezbędne będzie utworzenie ponadnarodowej organizacji finansowej. Nie utwo­ rzono takiej organizacji m.in. dlatego, że nie zdołano wypracować kompromisu rniędzy jej strukturą finansową, w której liczba głosów powinna zależeć od wnie­ sionego kapitału, a zasadą formalnej równości suwerennych państw. Odpowie­ dzialność za losy światowego systemu walutowego złożono na barki prezesów czołowych banków centralnych, którzy mieli ze sobą współpracować w ramach częstych, cyklicznych spotkań.

Konferencja przyniosła kilka niezamierzonych skutków. Obarczenie preze­ sów banków centralnych odpowiedzialnością o zasięgu ponadnarodowym nało­ żyło się na ich zobowiązania wewnątrzkrajowe. W tej sytuacji mogło dojść do konfliktu interesów. Z punktu widzenia kondycji własnego, narodowego syste­ mu kredytowego pożądane mogło być działanie, które z punktu widzenia systemu 3vviatowego byłoby szkodliwe. Zauważmy przy tym, że tylko jedna odpowie­ dzialność (ta wewnętrzna) była nałożona na prezesów formalnie. Drugą obarczo­ no ich faktycznie, ale nie formalnie. Miało to w latach dwudziestych określone konsekwencje. Sugerowany podczas konferencji podział krajów na dwie kate­ gorie: z Gold Bullion Standard i z Gold Exchange Standard doprowadził do tego, 2e żaden kraj nie chciał trwale pozostawać w drugiej kategorii. W zmocniło to tendencję do prestiżowego traktowania spraw walutowych. System Gold Bullion Standard przyjęło znacznie więcej krajów, niż zakładali twórcy tego pomysłu.

rezultacie stworzono system znacznie bardziej deflacyjny, niż zamierzano, odział na kraje wiodące (z Gold Bullion Standard) i pozostałe zaowocował, w następnej dekadzie, powstaniem bloków walutowych. Niezamierzonym skut- ern konferencji było też zbliżenie niemiecko-radzieckie, które przybrało kształt układu w Rapallo.

Kraje, które w latach dwudziestych przeprowadzały reformy stabilizacyjne, można podzielić na trzy grupy:

1) kraje, w których inflacja doszła do fazy hiperinflacji i reforma musiała P°legać na stworzeniu zupełnie nowego systemu pieniężnego, czyli Polska oraz Państwa pokonane - Niemcy, Austria i Węgry; odrębną kategorię stanowiła Rosja Radziecka;

2) kraje, które ustabilizowały swe dawne waluty na niższym poziomie, tzn. Większość państw dawnej Łacińskiej Unii Monetarnej oraz Czechosłowacja;

3) kraje, które drogą polityki deflacyjnej zdołały przywrócić dawny kurs swej Waluty i wznowiły wymienialność na złoto według parytetu z 1914 r., czyli

Wiel-a BrytWiel-aniWiel-a i krWiel-aje SkWiel-andynWiel-awskiej Unii MonetWiel-arnej,

k Państwa centralne prowadziły wojnę, jak już wspomnieliśmy, przede wszyst- m w oparciu o pożyczki wewnętrzne. Wyszły z wojny zadłużone we własnej Walucie u swych własnych obywateli. W tej sytuacji inflacja była sposobem po- ycia się długów. Istotną przyczyną inflacji były też reparacje, które stanowiły P0Vvażne obciążenie dla gospodarek państw pokonanych i uniemożliwiały osiąg­