^ ^ r u g a połowa wieku XVII i wiek XVIII przyniosły pierwsze europejskie do świadczenia z pieniądzem papierowym. W poprzednim rozdziale wspomniano już o powstaniu Sveriges Riksbank i o początkach pieniądza papierowego w Szw e cji. W 1690 r. papierowe pieniądze zaczęły emitować władze kolonii M assachu setts. O wiele większe znaczenie miało jednak utworzenie Banku Anglii, stano wiącego potem dla innych krajów wzór banku centralnego. Miały też miejsce pierwsze wielkie inflacje wynikające z emisji pieniądza papierowego. Okazał się on dogodnym instrumentem obsługi długu publicznego, ale również środkiem finansowania wojen i rewolucji. W ekonomii pojawiły się nowe kierunki: fizjo- kratyzm oraz szkoła klasyczna, które przyniosły nowe poglądy na pieniądz. W bankowości XVIII w. był stuleciem dominacji domów bankowych. Ukorono waniem tego kierunku było powstanie w okresie wojen napoleońskich najpo tężniejszej w dziejach firmy tego rodzaju - Rothschildów. Ramy chronologiczne rozdziału wyznaczają: z jednej strony powstanie Sveriges Riksbank i Banku Ang lii, z drugiej — zakończenie wojen napoleońskich.
Pierw sze em isje pieniądza papierowego. Powstanie Banku Anglii
W pierwszej połowie XVII w. Anglicy mieli zwyczaj deponowania, ze w zglę' dów bezpieczeństwa, swoich zapasów kruszcu w mennicy królewskiej. W 1640 r- Karol I skonfiskował złoto złożone w mennicy, czym skutecznie odzwyczaił swych poddanych od powierzania kruszców instytucjom państwowym. W drugiej po łowie XVII w. deponowano, jak już wspominaliśmy, złoto u złotników londyń skich, którzy wydawali w zamian kwity depozytowe na okaziciela, funkcjonujące na podobieństwo późniejszych banknotów. Złotnicy dość szybko zorientowali się, że rozmiary emisji mogą być większe od posiadanych przez nich zasobów złota, jest bowiem mało prawdopodobne, żeby wszyscy posiadacze kwitów przy szli po swoje złoto jednocześnie. Założenie to sprawdzało się jednak tylko w spo kojnych czasach.
P'ervvsze e m isje p ien iąd za p ap iero w eg o. Pow stanie Banku A nglii 7 9
W 1672 r. Europa doświadczyła kryzysu finansowego, którego ośrodkiem był zagrożony przez wojska Ludwika XIV Amsterdam. Kryzys podkopał pozycję tego miasta jako centrum finansowego Europy. W Anglii kryzysowi towarzyszyło zawieszenie spłaty długów państwowych i upadek wielu złotników w Londynie. Rozpoczął się, trwający do końca wojny siedmioletniej, okres, w którym o taką pozycję rywalizowały Londyn i Hamburg. Wydarzenia te wywołały1 dyskusję na temat potrzeby utworzenia banku publicznego. Czasy restauracji Stuartów nie sPrzyjały takim rozważaniom, ale po Chwalebnej Rewolucji w 1688 r. powrócono do tematu.
Pomysł utworzenia banku publicznego miał wielu przeciwników. Wigowie obawiali się, że bank umożliwi ukrycie finansów państwa przed kontrolą parla mentu i w ten sposób wzmocni władzę królewską. Torysi podkreślali, że banki Publiczne w Europie były raczej związane z ustrojem republikańskim, i obawiali Sl? osłabienia monarchii. Zwolennicy banku mówili o konieczności uregulowania długu publicznego, zwiększenia bezpieczeństwa działalności gospodarczej, po szerzenia obiegu pieniężnego i obniżenia oprocentowania kredytu. Właściwym twórcą banku był Szkot, William Patterson. W tym czasie rząd, potrzebujący Pieniędzy na prowadzenie wojny, zamierzał nałożyć nowy podatek od ładun ków przewożonych drugą wodną. Podatek miał być wydzierżawiony spółce pry watnych akcjonariuszy w zamian za udzielenie rządowi pożyczki w wysokości 1-5 min funtów. Patterson zaproponow ał, by przy okazji tej operacji założyć bank2. W 1694 r. uchwalono „Ustawę o przekazaniu do rozporządzenia JKM róż-
nych opłat od okrętów i łodzi", znaną w historii jako Tonnage Act. Pod tą złudną nazwą ukrywał się akt prawny, powołujący do życia Bank Anglii (Bank of Eng land). Bank był spółką akcyjną, całkowicie niezależną od rządu. Aż do 1946 r. Uchodził za wzór niezależności banku centralnego.
Walne Zebranie Akcjonariuszy (General Court) wybierało 26-osobową Radę dyrektorów (Court of Directors), którzy co roku wybierali spośród siebie gu bernatora i wicegubem atora. Gubernator wywodził się zawsze spoza grona pra w n ik ó w Banku, wicegubem ator - przeciwnie - miał za sobą karierę w Banku. Rozwiązanie takie, typowe dla biurokracji brytyjskiej, miało zmniejszać prawdo podobieństwo powstawania klik. Ani rząd, ani Korona nie miały wpływu na obsadę obu stanowisk. Gubernator był wybierany tylko na rok, nie była jednak ograniczona liczba kolejnych kadencji. W praktyce zatem wybitni gubernatorzy
Lub raczej doprow adziły do wznowienia takiej dyskusji. Już w 1571 r. próbow ano utw orzyć system siedmiu banków publicznych (w Londynie, Yorku, Norwich, Coventry, West Chester, Bristolu
W dzialaj4cych na zasadzie podobnej do katolickich monies pietatis, tzn. zaopatrujących ubogich I>e Cdyt bezprocentowy lub nisko oprocentowany. Podczas rewolucji angielskiej purytanin Hugh ers proponował utworzenie w każdym mieście publicznego banku komunalnego, który łączyłby kcje instytucji kredytowej i ubezpieczeniowej. Por.: Ch.P. Kindleberger, A Financial History of
s,e^ n Europe, London 1984, s. 52.
J- Kuliszer, Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych, W arszaw a 1961, 2# s. 356,
8 0 Rozdział 4. Pierw sze stu lecie p ieniąd za papierow ego
mogli pełnić swe funkcje przez całe dziesięciolecia3. Bank uzyskał przywilej emisji banknotów na 12 lat, później przedłużany. W 1707 r. zakazano emisji banknotów spółkom zrzeszającym powyżej sześciu osób. Prawo to powstrzymało powsta wanie banków akcyjnych w Anglii na ponad 100 lat4. Bank mógł ponadto pro wadzić wszystkie normalne czynności bankowe. Emitowane banknoty nie mogły mieć wartości nominalnej niższej niż 5 funtów, co było sumą dość znaczną. Uważano bowiem, że banknoty są przeznaczone dla warstw wyższych. Lud powinien mieć do czynienia raczej z monetami5.
Bank rzeczywiście poszerzył możliwości obsługi długu publicznego. Poza tym przyczynił się do stabilizacji walutowej. W 1717 r. Izaak Newton, pełniący funkcję dyrektora mennicy królewskiej, ustalił parytet funta na 7,322385 g złota. Ten newtonowski parytet przetrwał, z przerwami, aż do 1931 r. W XVIII w. funt był walutą bimetalistyczną. Złote pokrycie stanowiły monety zwane gwineami, o wartości 21 szylingów (czyli 1 funta i 1 szylinga). Stopniowo wycofywano się natomiast ze srebra. W 1774 r. postanowiono, że srebrem można regulować zo bowiązania jedynie do sumy 25 funtów.
Rok później niż Bank Anglii (1695) powstał Bank of Scotland. Nie miał on jed nak równie monopolistycznej pozycji, jak jego angielski odpowiednik. W 1727 r. powstał Royal Bank of Scotland, w 1774 r. - British Linen Company Bank. Wszystkie banki akcyjne w Szkocji miały w tym czasie prawo emisji banknotów. W 1783 r. powstał Bank of Ireland. Obsługa długu państwowego za pomocą pieniądza papierowego znalazła wkrótce naśladowców w innych krajach. W 1706 r. emisję biletów skarbowych podjęło hrabstwo Stolberg w Saksonii. Z większych krajów w 1713 r. zrobiła to Dania. Skarbowa emisja w Danii wyprzedziła o kilka lat najsłynniejsze doświadczenie monetarne XVIII w. - eksperyment Johna Lawa we Francji.
System Johna Lawa
John Law (1671-1729) urodził się w Edynburgu jako syn złotnika. Po zabiciu przeciwnika w pojedynku musiał opuścić Wielką Brytanię. Przez pewien czas przebywał w Amsterdamie i Wenecji, studiując doświadczenia tamtejszych ban ków publicznych. W 1700 r. powrócił do Wielkiej Brytanii, gdzie zaproponował skupienie całego kruszcu w rękach państwa i emisję pieniądza papierowego. Law twierdził, że rozmiary emisji pieniądza papierowego mogłyby nawet dzie sięciokrotnie przewyższać zapasy kruszcu, a niebezpieczeństwo zwrotu
bank-3 Na przykład M ontagu N orm an, który był gubernatorem w latach 1920-1944.
4 Banknoty m ogły em itować prywatne dom y bankowe. W Londynie, wobec konkurencji Banku Anglii, nie bardzo to się opłacało, ale na prowincji emisje takich firm stanowiły istotny segment obiegu pieniężnego.
5 W sytuacji dość pow szechnego jeszcze w ów czas analfabetyzmu było to założenie racjonalne. W zasadzie dopiero po I wojnie światowej zmienił się sposób myślenia o tych spraw ach. Uznano w ów czas, że źle w pływ a na nastroje społeczne sytuacja, w której najwyższy nominał banknotu przekracza przeciętną płacę.
System Joh n a Lawa 81
n°tów do emitenta nie istniałoby, gdyż pieniądz, krążąc, pomnażałby bogactwo nar°du. Nie znalazłszy uznarria w ojczyźnie, przeniósł się do Francji, gdzie pro ponował Ludwikowi XIV utworzenie banku emisyjnego. Szanse na realizaqç tego Pomysłu wzrosły bardzo w 1715 r., kiedy po śmierci sędziwego monarchy re- §encję objął znacznie bardziej lekkomyślny książę Filip Orleański. Ogromne za dłużenie Francji po wojnach Ludwika XIV oraz obserwowane w tym kraju z uwa- 83 doświadczenia Bank of England czyniły ofertę Lawa atrakcyjną. W latach 1720 Francja brała też udział w kolejnej wojnie, tym razem z Hiszpanią. Do Wzmocnienia pozycji Lawa przyczyniła się też deflacyjna polityka generalnego ontrolera finansów, księcia Adriene-Maurice de Noailles. Początkowo skupił się °n na ściganiu nadużyć dzierżawców podatków, co nie wzbudziło w Wersalu Wl?kszych emocji. Kiedy jednak wpadł na pomysł ograniczenia wydatków dwo ru, szybko otrzymał dymisję i deflacyjna faza wychodzenia z zadłużenia została zakończona.
Już w 1716 r. Law uzyskał prawo założenia emisyjnego Banque Générale, nk był spółką akcyjną. Początkowo emitował tylko wysokie nominały, później ^decydowano się również na wypuszczanie niższych, dostępnych dla większości sPołeczeństwa. Istotne znaczenie dla budowania zaufania do banknotów miała ^goda rządu na przyjmowanie podatków w pieniądzu papierowym6. W 1717 r.
w założył pierwszą we Francji spółkę akcyjną z akcjami na okaziciela, Com pagnie d'Occident. Celem kompanii miała być eksploatacja bogactw Luizjany.
nienia takich bogactw jedynie się domyślano, jednak poparcie regenta i naras- J3ca gorączka spekulacyjna spowodowały, że cena akcji szybko rosła. W 1718 r. uzyskał od regenta dekret o naqonalizacji Banque Générale, który zmienił nazwę na Banque Royale. Law stał nadal na jego czele, a nacjonalizacja podbudo- Wać rniała zaufanie do firmy.
Wiosną 1719 r. Compagnie d'Occident połączyła się z Francuską Kompanią ^ cnodnioindyjską, istniejącą od 1664 r. Nowa firma otrzymała monopol na andel z Indiami, Chinami i Morzami Południowymi oraz prawo bicia własnej k ° nety- Fuzja wiązała się z podwyższeniem kapitału akcyjnego. W tej fazie spe- cjr 9 . ^ aw k i t o w a ł nowe banknoty po to, by ludzie mieli pieniądze na zakup zejących gwałtownie akcji jego kompanii. Stojąc na czele banku emisyjnego f i t T ^ 'e j sP ^ ^ i akcyjnej, domagał się jeszcze stanowiska generalnego kontrolera ansów, które dawałoby mu prawo dewaluowania monet w stosunku do pie r d z ą papierowego i tym samym wzmacniało ten ostatni.
W roku 1719 doszło do pierwszego przesilenia. Z Anglii zażądano wymiany Większej ilości banknotów na kruszec. Law, fałszując bilans Kompanii i zapo- ając ogromną dywidendę, zdołał zażegnać kryzys. W styczniu następnego Wzmocnił jeszcze swą władzę, zostając generalnym kontrolerem finansów, ulacja osiągnęła szczyt. Przed siedzibą Kompanii i Banku przy ulicy
Quincam-kow J 3 rzy pomnij my, że w XVIII w. nie było to wcale oczywiste. Jeszcze podczas powstania kościusz- d0 5oo/° 8 ° w Polsce rząd, emitując pieniądz papierowy, godził się przyjm ować w nich podatki tylko
8 2 Rozdział 4. Pierw sze stu lecie p ieniąd za papierow ego
poix kłębił się tłum. Wielką karierę robił pewien garbus, zwany Bombario. Utarło się przekonanie, że transakcje podpisane na jego garbie są szczególnie korzystne. Kłopoty zaczęły się jednak mnożyć. W lutym 1720 r. książę Conti wymienił cały posiadany zapas banknotów na złoto. Regentowi, który robił mu z tego powodu wymówki, odpowiedział: „Ale ja tak lubię złote m onety". Kolejni posiadacze banknotów zgłaszali się po wymianę na kruszec. W maju Law wykonywał jesz cze gesty mające podtrzymać optymizm7, latem 1720 r. wybuchła jednak praw dziwa panika. Do banknotów, których wymienialność na kruszec zawieszono, stracono całkowicie zaufanie. Pod koniec 1720 r. zlikwidowano Banque Royale i Compagnie d'Occident. Law uciekł za granicę i zmarł w nędzy. Z czasem bank noty zamienione zostały, na bardzo niekorzystnych warunkach, na rentę pań stwową. Stabilizacja waluty nastąpiła dopiero w 1726 r. Związana była z dewa luacją liwra, który dotychczas stanowił V u część funta brytyjskiego, a obecnie stał się V 24 częścią. Jednym ze skutków kryzysu 1720 r. było powstanie państwo wej giełdy w Paryżu w 1724 r.8
Francja znajdowała się w centrum spekulacji, nie ominęła ona jednak również innych krajów. W Wielkiej Brytanii doszło do spekulacji akcjami Kompanii Mórz Południowych (South Sea Bubble9), która zakończyła się krachem. Bank Anglii miał ochotę wziąć w niej udział. Gdyby tak się stało, podzieliłby zapewne losy banku Lawa. Paradoksalnie, przed popełnieniem takiego błędu ustrzegli Bank wrodzy mu torysi w obawie, że znienawidzona instytucja zbytnio się wzmocni. Źródłem ekspansji monetarnej stał się spekulacyjny Sword Blade Bank. Panika wybuchła również w Amsterdamie. Holendrzy mieli już jednak doświadczenia z podobnymi kryzysami, dlatego wydarzenia w Amsterdamie nie były tak dra matyczne jak w Londynie i Paryżu.
Doświadczenia 1720 r. były najbardziej spektakularnymi, ale nie jedynymi tego typu w XVIII w. Rozwój nowych instrumentów ułatwiał narastanie „bąbli" spekulacyjnych, które w pewnym momencie pękały. Detonatorem kryzysu często były wydarzenia polityczne. Szczególnie groźne były momenty, kiedy kończyła się dobra, wojenna koniunktura, a pozostawał ciężar zaciągniętych w trakcie zmagań długów.
Późniejsze kryzysy finansow e X V III w.
Do kolejnego kryzysu finansowego doszło w 1745 r. Tym razem jego centrum znajdowało się w Londynie, a zagrożony był Bank Anglii. W Szkocji wylądował syn pretendenta do tronu, Karol Edward Stuart. Stanął na czele powstania szkoc kiego, po czym na czele wojsk szkockich podjął marsz na Londyn. Bank Anglii
7 Ogłosił, że z pow odu pomyślnej sytuacji finansowej państwa studia uniwersyteckie będą darmowe.
8 Istniała ona jako prywatna od 1702 r. Wcześniej, jak wiemy, centrum finansowym Francji był Lyon.
Późniejsze kryzysy fin an so w e X V III w. 8 3
Powstał, jak już wspominaliśmy, po Chwalebnej Rewolucji. Był serdecznie znie nawidzony przez zwolenników Stuartów, restauracja tej dynastii doprowadzi łaby zapewne do likwidacji Banku. Dlatego w miarę zbliżania się wojsk szkockich do Londynu narastała panika. Opanowało ją, poza zwycięstwem militarnym Wojsk królewskich, solidarne zachowanie kupców londyńskich. Zdążyli oni już docenić zalety istnienia Banku i dlatego w najbardziej dramatycznym momencie Wydali wspólne oświadczenie, że - niezależnie od rozwoju wydarzeń - oni nadal będą uznawać i przyjmować banknoty.
Kryzys 1763 r. związany był z zakończeniem wojny siedmioletniej (1756- -1763). ]e g0 centrum znajdowało się w Amsterdamie i Hamburgu. Kryzys ogar nął Wielką Brytanię, Skandynawię, Rosję i Prusy. Złożyło się na niego kilka przy czyn. Podczas wojny Amsterdam obsługiwał pożyczki, których Wielka Brytania udzielała sojusznikom. Holendrzy rozwinęli w związku z tym spekulację obli gacjami państwowymi oraz tzw. Wisselruitij (łańcuchami weksli grzecznościo
wych). Szczególnie zaangażowany w spekulację był dom bankowy braci DeNeuf- ville. Jednocześnie Fryderyk II, który podczas wojny popsuł monetę pruską, Postanowił teraz wycofać ją z obiegu i wybić nową, solidniejszą. Wycofanie mo- przed puszczeniem nowych wywołało jednak efekt deflacyjny. Upadł dom aci DeNeufville10, co pociągnęło za sobą upadłość wielu banków hamburskich. ^ o endrzy, by się ratować, sprzedawali obligaq'e brytyjskie, co przeniosło kryzys o Londynu11. W końcu jednak to Bank Anglii okazał się ostatecznym źródłem a ytu. Kryzys wzmocnił pozycję Londynu jako centrum finansów światowych, Podkopując rywalizujący z nim Hamburg12.
W roku 1772 kryzys finansowy zaczął się w Szkocji i w Londynie, po czym rozszerzył się na Amsterdam. Źródłem spekulacji, która w Wielkiej Brytanii obję ta domy mieszkalne i akcje towarzystw budujących kanały, był szkocki Ayr Bank. ryzys zbiegł się z pierwszym rozbiorem Polski i przewrotem absolutystycznym
w Szwecji.
Kilkanaście lat później (1783) doszło do kryzysu związanego z zakończeniem Wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych i tzw. wojny kartoflanej w Niem czech. W Amsterdamie po raz kolejny spekulowano akcjami VOC. Upadło wów- t^ as ponad 90 domów bankowych w Rzeszy, głównie w Hamburgu13. Podcięło
ostatecznie pozycję tego miasta jako centrum finansowego.
^ Pierwszy z wielu kryzysów w brytyjskim przemyśle włókienniczym wybuchł 1^88 r. Po jego zakończeniu w roku następnym Wielką Brytanię ogarnęła go r z k a spekulacji akcjami towarzystw budujących kanały.
Zobo ,^J,Pac^ek skończy! się ugodą z wierzycielami. Bracia DeNeufville mieli spłacić 60% swych ^Jązań , ale np. bankierzy hamburscy na spłatę czekali aż do 1799 r.
s. 2l7 Kindleberger, Szaleństwo, panika, krach. Historia kryzysów finansowych, W arszawa 1999, sistóvv ■; Porażce H am burga zadecydował też bardziej konserwatywny stosunek tamtejszych finan- W jr 0 dyskonta. O ile w Londynie dyskonto weksli już dawno stało się normalną operacją, o tyle
u Urgu kupiec, który dyskontował weksel, uważany był za zagrożonego. W awrykowa, Dzieje Niemiec 1648-1789, W arszawa 1976, s. 190.
8 4 Rozdział 4. Pierw sze stu lecie p ieniąd za papierow ego
W roku 1793 wybuchł kryzys przede wszystkim w Londynie i w Warsza wie. W Wielkiej Brytanii załamały się akcje towarzystw budujących kanały. Waż ną przyczyną kryzysu była, jak się wydaje, utrata wiarygodności kredytowej przez emigrantów francuskich po bitwie pod Valmy. Dotychczas, licząc na szyb ki powrót do Francji, zadłużali się oni pod zastaw majątków pozostawionych we Francji. Po Valmy stało się jasne, że nieprędko pow rócą oni do swoich dóbr i natychmiast powstał problem „złych długów ". Kryzys zbiegł się w cza sie ze ścięciem Ludwika XVI i wybuchem wojny brytyjsko-francuskiej. W Pol sce dodatkową przyczyną była przegrana rok wcześniej wojna z Rosją i katastro fa państwa. Ofiarą kryzysu padli wielcy bankierzy osiemnastowiecznej War szawy14.
Kryzys zw iązany z rozpadem pierwszej koalicji antyfrancuskiej wybuchł w 1797 r. Po podpisaniu pokoju przez Austrię w Campo Formio Wielka Brytania pozostała sama. Na domiar złego wybuchły groźne bunty we flocie. W pierwszej fazie rewolucji we Francji panowała inflacja i kruszce uciekały do Wielkiej Bry tanii. W tym samym roku Dyrektoriatowi udało się jednak ustabilizować walutę francuską i kierunek przepływu kruszców został odwrócony. Wielka Brytania była zmuszona zawiesić wymienialność funta na kruszce.
Kolejne kryzysy miały miejsce w okresie wojen napoleońskich. Ciekawa była łatwość, z jaką wahania koniunktury przenikały na drugą stronę szczelnego, jakby się wydawało, frontu. W 1799 r., po początkowych porażkach Francji w woj nie z drugą koalicją, nastąpiło otwarcie znacznej części Europy dla handlu brytyj skiego. Efektem były kryzysy w Hamburgu i Liverpoolu. W 1801 r. nastąpiło ożywienie gospodarcze. Francja przeżyła panikę finansową jesienią 1805 r., w okre sie między wiadomościami o klęsce pod Trafalgarem (21 października) i o zwy cięstwie pod Austerlitz (2 grudnia). Panika ta zapoczątkowała okres złej ko niunktury, trwający do 1807 r. W tym załamaniu Wielka Brytania nie brała udzia łu, ale następny kryzys (1810) wybuchł zdumiewająco synchronicznie, mimo blokady kontynentalnej. W Anglii spowodowany był nadmiernymi nadziejami na eksport do Ameryki Południowej oraz wyraźnym uszczelnieniem blokady po aneksji Holandii i wielkich portów niemieckich przez Francję. Źródłem ekspansji monetarnej w okresie poprzedzającym kryzys spekulacji były małe, prowincjo nalne banki, głównie szkockie.
Dalsze doświadczenia m onetarne
Afera Lawa opóźniła o kilkadziesiąt lat powstanie banku centralnego we Francji i rzutowała na słabość francuskiego kredytu jeszcze w pierwszej połowie XIX w. Niektórzy historycy widzą w nieudanych doświadczeniach francuskich i udanych brytyjskich w dziedzinie kredytu publicznego obsługiwanego za
po-14 W . Kornatowski, Kryzys bankowy w Polsce 1793 roku. Upadek Teppera, Szulca, Kabryła, Prota
d alsze dośw iadczen ia m onetarne 8 5
m°cą pieniądza papierowego przyczynę porażki Francji we wzajemnej rywali- 2aqi. Francuzom pozostał na dłuższy czas uraz do pieniądza papierowego. Nie 2rnieniła tego stanu rzeczy nieudana próba utw orzenia C aisse d'Escom pte w 1776 r. Dopiero rewolucja francuska przyniosła nowe doświadczenia w tej dzie dzinie. W tym czasie wiele innych krajów eksperymentowało z pieniądzem pa-Parowym.
W Szwecji, począwszy od XVII w., były w obiegu pieniądze papierowe. W la- tach 1661-1667 emitował je Stockholms Banco Kreditiv-Sedlar, po 1668 r. Sveriges Riksbank, ale również: Komisja Wojskowa Skarbu (1716-1729), Koniglische TZ Ständers Wexel-Banco (1701-1719), Riksens Ständers Wexel-Banco (od 1719) i Rik- Sens Ständers Riksgälds Contoir (od 1790). Po 1745 r. emisja pieniądza papiero wego uległa intensyfikacji, co osłabiało walutę szwedzką. Doprowadziło to do dewaluacji w 1776 r. i ponownie w 1798 r.
Duńskie noty skarbowe zostały w 1736 r. zastąpione przez asygnaty, emito wane przez Kiöbenhavnske Assignation-, Vexel- og Laane-Bank (tzw. Kurant-
ar,k). W 1757 r. zawieszono wymienialność banknotów na kruszec. W okresie Wojen napoleońskich Dania była krajem wysokiej inflacji. Od 1791 r. emisją zaj- m°w ał się Danske og Norske Species Bank i Kiöbenhavn, a od 1809 r. również Wojskowa Königlische Danska Fält-Commisariatet. Stabilizacja w 1813 r. ozna- czała wymianę pieniądza w relacji 6:1. W roku 1787 pod wpływem duńskim emisję podjął również Schleswig-Holsteinische Species Bank w Altonie.
W N iem czech, jak wspom niano w poprzednim rozdziale, w 1738 r. ce- Sarz Karol VI uznał stopę lipską za obowiązującą w całej Rzeszy15, w 1747 r. Austria zdew aluow ała jednak własny srebrny pieniądz. Na podstaw ie no wego kursu talara austriackiego powstał tzw. talar konwencjonalny, zawiera-
lący 23,387 g srebra. Podstawowa jednostka będąca w obiegu, gulden (w Gali- C11 zwany złotym reńskim ), stanow iła połow ę talara. Podobny parytet przy- 7 Saksonia, Brunszw ik, Hanower, H am burg i inne państw a północnonie- ^ e c k ie . W 1770 r. Bank Ham burski przeszedł na prow adzenie ksiąg w tala c h konwencjonalnych i markach, które stanowiły V 3 część talara. Prusy w 1750 r. przyjęły dla swego talara nieco niższą stopę. Wyższą natomiast przy