kryzys lat trzydziestych1 był wydarzeniem przełomowym w historii gospodarczej. Jego wyjątkowość polegała nie tyle na szerokim zasięgu geogra ficznym czy też na tym, że objął wszystkie gałęzie gospodarki. Od połowy XIX W- kryzysy miały podobne cechy. Wyjątkowa była głębokość załamania gospodar czego. Kryzysy wcześniejsze przynosiły spadek produkcji rzędu 8-12% . Wiel ki kryzys spowodował spadek ok. 40%. Jeszcze bardziej wyjątkowe było jednak to, że wystąpiły zjawiska, z którymi nie mógł sobie poradzić mechanizm ryn kowy. W efekcie nastąpiło odejście od liberalnej polityki gospodarczej. W wie lu krajach zaczęto stosować politykę interwencjonizmu państwowego, dokony wała się też etatyzacja poszczególnych gospodarek narodowych. Zarówno handel międzynarodowy, jak i inwestycje kapitałowe poza granicami państw macie rzystych zmniejszyły się. Nasiliły się tendencje autarkiczne. Pieniądz przestał być wymienialny na kruszec, wymienialność na inne waluty również miała ogra niczony zasięg. Tendencje te nasiliły się jeszcze bardziej podczas II wojny świa towej.
W ielki kryzys i początki interw encjonizm u - u jęcie problem owe
Bezpośrednio przed wybuchem kryzysu głoszone były poglądy, że kryzysy nadprodukcji należą już do przeszłości. Nadzieje takie wiązano z monopolizacją- M onopoliści we własnym interesie powinni przewidzieć groźbę nadprodukcji i zawczasu ograniczyć wytwarzanie, nie dopuszczając do spadku cen. Błąd ta kiego rozumowania polegał na tym, że eliminowano w ten sposób tylko jeden z objawów kryzysu - spadek cen. Działo się to jednak kosztem nasilenia innych objawów: spadku produkcji i wzrostu bezrobocia. Monopoliści rzeczywiście tak się zachowali - zmniejszyli produkcję zawczasu i „na zapas" w stopniu więk szym, niżby tego dokonał mechanizm rynkowy. M iędzy innymi z tego powodu spadek produkcji był tak duży.
1 Patrz szerzej: Ch.P. Kindleberger, The World in Depression 1929-1939, H arm ondsworth 1973, L. Landau, Gospodarka światowa. Produkcja i dochód społeczny w liczbach, W arszaw a 1939.
^ ‘elki kryzys i początki in terw en cjon izm u - u ję cie p roblem ow e 1 5 3
Niecała gospodarka była zmonopolizowana. Istniał również potężny sektor drobnotowarowy, w którym żaden pojedynczy producent nie miał wpływu na r°zmiary podaży. Klasycznym i najważniejszym przykładem takiej gałęzi gospo darki było rolnictwo. Rolnicy mieli pewne zobowiązania finansowe, takie jak P°datki czy spłata kredytów. Kryzys nadprodukcji doprowadził do aprecjacji Pieniądza, dlatego względny ciężar tych długów wzrósł. Doszło do nadprodukcji Vv r°lnictw ie, ceny rolne spadły. Rolnicy musieli zwiększać produkcję i sprzedaż sWoich wyrobów. Rolnictwo reagowało na spadek cen zwiększeniem podaży.
W tym właśnie punkcie zawiódł mechanizm rynkowy. To, co robili monopo- iści, było brutalne, ale zgodne z logiką rynku. W obawie przed spadkiem cen zmniejszali podaż. Z makroekonomicznego punktu widzenia było to racjonalne 1 Przybliżało wyjście z kryzysu. Rolnicy, zwiększając podaż w miarę spadku cen, ler°w ali się swoją indywidualną racjonalnością. Z punktu widzenia makroeko nomicznego było to jednak działanie samobójcze, oddalające perspektywę wyj- ^c'a 2 kryzysu. W łaśnie dlatego wielki kryzys przyniósł kres liberalnej wierze w niezawodność mechanizmu rynkowego. Zwyciężył pogląd, że państwo ma Pewne obowiązki w sferze gospodarczej. Aktywna polityka państwa mająca na Celu nakręcanie koniunktury, zwana interwenq'onizmem, pojawiła się już pod p a ś I wojny światowej. Wówczas uważano jednak, że było to rozwiązanie nad- 2vvyczajne, związane z toczącą się wojną, i powrót do „normalności" po wojnie Polegać będzie na wycofaniu się z takiej polityki. Wielki kryzys przekonał po
łyków gospodarczych, że interwencjonizm może być potrzebny również w czasach Pokoju.
Interwencjonizm, którego teoretyczne podstawy stworzył John M. Keynes2, Zakładał kreowanie popytu poprzez wydatki publiczne, takie jak roboty pub- ^ z n e , zasiłki soq'alne, zbrojenia, płacenie rolnikom za ograniczenie produkcji itp.
sPólną cechą tych przedsięwzięć było to, że nie dawały one produkcji na rynek ' c° za tym idzie, nie zwiększały podaży. Oznaczało to jednak również, że rząd ^le odzyska wydawanych w ten sposób pieniędzy. W tej sytuacji problem źródeł ansowania interwencjonizmu zyskiwał kluczowe znaczenie. Finansowanie po- PrZez jakąkolwiek formę kredytu komercyjnego nie mogło być brane pod uwagę, n'e byłoby bowiem możliwości zwrotu. Nie miało też większego sensu pod wyższanie w tym celu podatków, zabieg taki zmniejszałby popyt3. Interwencjo- nizm wymagał zaakceptowania deficytu budżetowego jako zjawiskia trwałego.
J°hn Maynard Keynes (1883-1946) byl synem Johna Neville'a Keynesa, profesora ekonomii Sk , r'dge.S am też byl związany z tą uczelnią. Pracował w India Office, następnie w Ministerstwie p u ' W 1919 r. byl członkiem brytyjskiej delegacji na konferencję pokojową. Ostrzegał w ów czas p ne8 atywnymi skutkami reparacji wojennych, opublikował pracę Economic Consequences of the
Re f C ^ batach dwudziestych ogłosił dwie prace poświęcone teorii pieniądza: A Tractat on Monetary
0 'n 1 ^ Treatise on Money. Podstawow e dzieło General Theory of Employment, Interest and Money
C2 “ *°w a l w 1936 r. Podczas wojny byl doradcą ekonomicznym rządu brytyjskiego. Napisał w ów-p0 , io Pay for the War. W 1944 r. negocjował w imieniu Wielkiej Brytanii układ z Bretton W oods. Mes , ynesa na temat pieniądza ulegały ewolucji - por.: S. Rączkowski, Teoria pieniądza J.M. Key-
1 5 4 Rozdział 7. W ielk i k ry zy s i zw rot w spraw ach m onetarnych
Polityka taka była nie do pogodzenia z systemem waluty kruszcowej, w któ rym rozmiary obiegu pieniądza związane były z zasobami kruszcu. Właśnie dlatego lata trzydzieste przyniosły kres waluty kruszcowej i oparcie emisji na nowych zasadach. Odtąd pokryciem emisji stawał się dług publiczny, czyli za dłużenie rządu w banku centralnym. Rząd rozliczał się z pożyczek w banku centralnym poprzez kolejne, większe od poprzednich emisje obligacji. Dzięki takiemu systemowi każda pożyczka była, z punktu widzenia księgowego, roz liczona, ale dług publiczny rósł z roku na rok. Bank centralny w ograniczonym zakresie mógł używać obligacji rządowych do prowadzenia operacji otwartego rynku, większość zobowiązany był trzymać jednak we własnym skarbcu, stano wiły one bowiem legalne pokrycie emisji.
Po wybuchu wielkiego kryzysu powszechne były obawy przed nawrotem inflacji podobnej do tej, która miała miejsce w wielu krajach w latach dwudzie stych. Obawy te nie były uzasadnione ekonomicznie - kryzys nadprodukq'i nie przekłada się automatycznie na inflację. Wręcz przeciwnie, poprzez spadek cen działa raczej deflacyjnie. Mimo to obawy te były faktem społecznym i wpływały na sposób myślenia polityków gospodarczych. Z reguły im dotkliwiej jakiś kraj doświadczył inflaqi w poprzedniej dekadzie, tym trudniej było mu się teraz pogodzić z odejściem od tradycyjnego systemu pieniężnego. Z tego punktu wi dzenia predestynowane do roli pionierskiej były takie kraje, jak Wielka Brytania czy państwa skandynawskie, które z lat dwudziestych wyniosły doświadczenie nie inflaq'i, lecz deflacji i nadwartościowego pieniądza. W latach trzydziestych można było wyodrębnić cztery metody odchodzenia od ortodoksji monetarnej: zawieszenie wymienialności na złoto, zawieszenie wymienialności na inne wa luty (reglamentacja dewizowa), dewaluację oraz wprowadzenie systemu wielu kursów. Poszczególne kraje stosowały rozmaite zestawy tych metod, nigdzie jednak system pieniężny po kryzysie nie pozostał taki jak przed nim.
W bankowości kryzys ujawnił wady modelu niemieckiego. W niektórych krajach dał się zauważyć zwrot (nietrwały, jak się miało okazać) ku modelowi angielskiemu. W zmocnione zostały funkcje kontrolne banku centralnego, którego instrumenty działania wzbogaciły się o rezerwy obowiązkowe. Pojawiła się idea ubezpieczenia depozytów bankowych. Kryzysowi towarzyszyło zjawisko repa triacji kapitałów, dlatego szczególnie dotknął on kraje, w których bankowość była kontrolowana przez kapitał zagraniczny. Bankowość prywatna doświadczył3 kryzysu zazwyczaj w stopniu większym niż państwowa, czego efektem była etatyzaqa aparatu kredytowego. Oczywiście, wymienione zjawiska nie we wszyst kich krajach wystąpiły w takim samym natężeniu.
3 Choć byli ekonomiści, którzy uważali, że odpowiednio skonstruowany system podatkowy służyłby redystrybucji dochodów i, dzięki korzystniejszym mnożnikom, mim o wszystko nakręca* koniunkturę. Pogląd taki reprezentował norweski ekonomista Trygve Haavelm o, laureat Nagrody Nobla w 1989 r.
Wielki kryzys i początki in terw en cjo n izm u - p rzeb ieg w ydarzeń 1 5 5
W ielki kryzys i początki interw encjonizm u - przebieg wydarzeń
Wielki kryzys rozpoczął się w październiku 1929 r. od paniki na giełdzie n°Wojorskiej. Prezydent Stanów Zjednoczonych Herbert Hoover próbował wal- czyć z kryzysem metodami deflacyjnymi. Formą ochrony gospodarki amerykań skiej było podwyższenie ceł o 40% i zaostrzenie przepisów ¿migracyjnych. Próby 'ngerowania w gospodarkę czynione były nieśm iało w obaw ie o równowagę udżetową. Utworzona w 1930 r. Grain Stabilization Corporation prowadziła skup zboża. Podjęto na niewielką skalę roboty publiczne, w ramach których b u d ow an o m.in. słynną Hoover Dam na rzece Kolorado. Administracja federal- na wolała jednak przerzucać koszty robót publicznych na władze stanowe, czego Wyrazem były liczne i niezbyt skuteczne apele rządu do gubernatorów w tej sprawie. W lipcu 1931 r. podjęto próbę ratowania sektora bankowego w ramach ec°nstruction Finance Corporation, przeznaczając na ten cel 4 mld dolarów, inno to kolejne banki ogłaszały upadłość. W latach 1929-1932 upadło 5,5 tys. amerykańskich banków (ok. 25% ogólnej ich liczby). W 1932 r. rząd zaostrzył metody deflacyjne. Revenue Act podw yższał podatki o 40% . Konflikt z w ete
ranam i na tle tzw. bonusów 4 doprow adził do krw aw ych zajść w W aszyngtonie. rzełom w am erykańskiej polityce gospodarczej zw iązany był jednak dopiero z U jęciem władzy przez Franklina D. Roosevelta w marcu 1933 r.
W 1930 r koniunktura w Europie była już wyraźnie gorsza niż w roku po- Przednim, ale na dobre kryzys dotarł do Europy w 1931 r. W maju wybuchł yzys finansowy w Austrii. Kulminacyjnym momentem kryzysu był upadek Największego banku Austrii, Österreichische Credit Anstalt. Z powodu licznych, Wywodzących się jeszcze z czasów Austro-Węgier, powiązań problemy austriac-
e Zachwiały finansami w Europie Wschodniej.
^ W lipcu kryzys ogarnął Niemcy, gdzie upadł jeden z wielkich D-banków: anatbank. Rząd kanclerza Heinricha Brüninga wprowadził reglamentaq'ę de- *Vlz°w ą i próbował walczyć z kryzysem metodami deflacyjnymi5. W grudniu 1 r- ustawowo obniżono ceny, płace i czynsze o 10%. W maju 1932 r. kolej- ny rz3d, z Franzem von Papenem na czele, przeszedł na inflacyjne metody walki z kryzysem, inicjując program robót publicznych. Jesienią 1932 r. ostatni gabinet ePubliki Weimarskiej, rząd Kurta von Schleichera, wyciągnął wnioski z regla mentacji dewizowej i zaczął prowadzić politykę umów clearingowych w handlu 2agranicznym6. Metody interwencjonistyczne zdominowały niemiecką politykę 8° spodarczą dopiero w okresie III Rzeszy.
1(3^ . rnocy Bonus Act z 1924 r. weteranom miały być wypłacone bonusy w wysokości 1 dolara za Za yd2ień s'użby- Miało się to odbywać stopniowo, w ratach, do 1945 r. Podczas kryzysu weterani Yy ¡edn ak dom agać w ypłaty natychmiastowej, na co rząd nie chciał przystać. Ostatecznie
ystkie zaległe z I wojny światowej bonusy zostały wypłacone w 1936 r.
PoH , Jcdnym 2 instrumentów deflacji była, podjęta jeszcze w 1930 r., akcja pożyczek wewnętrznych nasłem pom ocy dla wschodnich prowincji Niemiec - Osthilfe.
p Umowy clearingowe przew idywały handel na zasadzie zerow ego salda bilansu płatniczego.
1 5 6 Rozdział 7. W ielk i k ry zy s i zw rot w spraw ach m onetarnych
We wrześniu 1931 r. kryzys dotarł na Wyspy Brytyjskie. 20 września Wielka Brytania zawiesiła wymienialność funta na złoto i zdewaluowała swą walutę. Nie zawieszono natomiast wymienialności funta na inne waluty. Utrzymywaniem stabilnego kursu tej wymiany zajmować się miał utworzony w 1932 r. Exchange Equalisation Fund. W ślad za Wielką Brytanią uczyniło to wiele innych państw, zwanych odtąd blokiem szterlingowym. Ugrupowanie to częściowo pokrywało się z Commonwealthem, ale obejmowało też Portugalię, państwa skandynaw skie, Egipt, Irak, Iran, Tajlandię. Kraje bloku ujednoliciły wzajemne kursy swych walut oraz przepisy dewizowe. W obrębie bloku nie było ograniczeń dewizo wych. Członkowie bloku utrzymywali wkłady w złocie i salda szterlingowe w Bank of England. Powodowało to stopniowe zadłużanie się Wielkiej Brytanii u part nerów. Wady rozwiązań przyjętych w bloku szterlingowym ujawniły się jednak w pełni dopiero po II wojnie światowej. W latach trzydziestych kraje bloku zna lazły się w uprzywilejowanej sytuacji, dzięki dewaluacji poprawiła się bowiem ich konkurencyjność w handlu zagranicznym7. Wyłamanie się bloku z systemu złotej waluty traktowane było jednak przez inne kraje jako forma nieuczciwej konkurencji i pozostawał on pod silną presją. Chciano, by zadeklarował przy najmniej przejściowy charakter przyjętych rozwiązań i gotowość powrotu do wymienialności na złoto w przyszłości.
Sprawą tą - podobnie jak innym i, w ynikającym i z kryzysu problemami/ np. moratorium Hoovera - miała się zająć międzynarodowa konferencja w Lo zannie w 1932 r., zwołana pod patronatem Ligi Narodów. Szyld Ligi przesądzał o bardzo ważnej rzeczy - o nieobecności Amerykanów. Dlatego konferencja nie rozwiązała zasadniczych problemów, zakończyła się jedynie zapowiedzią zwo łania kolejnej, już z udziałem Stanów Zjednoczonych, w następnym roku w Lon dynie.
Konferencja londyńska obradowała w czerwcu 1933 r. Prezydentem Stanów Zjednoczonych od trzech miesięcy był już Franklin D. Roosevelt, jednak delegację amerykańską na konferencję wyłonił Kongres, a nie administracja. Konferencja zająć się miała stabilizacją międzynarodowego systemu walutowego. Morato
regulowania salda, co w warunkach niewymienialnych w alut było istotne. Atrakcyjność umów pole gała na tym, że w warunkach ogólnego kurczenia się handlu międzynarodowego zapewniały określony poziom eksportu. Eksport ten nie był jednak źródłem dewiz. Była to prym ityw na forma handlowania/ gdyż „każdy z każdym " musiał mieć zrów now ażone saldo. Nie można było np. nadwyżki w handlu z jednym krajem skonsumować większym im portem z innego kraju. W okresie III Rzeszy umowy clearingowe, zawierane przez Niem cy z krajami Europy Południowo-Wschodniej, służyły budowani11 tam niemieckiej strefy w pływów .
7 Mimo to Wielka Brytania poczuła się zmuszona w 1932 r., po 86 latach polityki wolnego handlu* w prow adzić cła importowe. W tym sam ym roku odbyła się imperialna konferencja ekonomiczna w Ottawie, podczas której ustanowiono system imperialnych preferencji celnych. Kraje Common- wealthu stosowały wobec siebie bariery celne, ale niższe niż wobec innych krajów. Było to, wymuszone przez okoliczności, nawiązanie do pom ysłów Josepha Chamberlaina z przełom u wieków. Chamber laina niepokoiło to, że wolny handel w pływ a dezintegrująco na Imperium. Gdyby Wielka Brytania wprowadziła cła, mogłaby swoim dominiom i koloniom udzielić preferencji i w ten sposób integrować Imperium.
^ 'e l k i kryzys i początki in terw en cjo n izm u - p rzebieg w ydarzeń 1 5 7
riUm Hoovera uznano za ostateczne rozwiązanie problemu zobowiązań wyni kających z I wojny światowej. Na wniosek delegacji amerykańskiej zgodzono się, Ze docelowym modelem powinno być powszechne przyjęcie waluty złotej z 25-pro- Centowym pokryciem. Przyjęcie rezolucji było ustępstwem głównie ze strony krajów bloku szterlingowego, które dotychczas wzbraniały się przed złożeniem takiej deklaracji. 22 czerwca, kiedy przyjęto rezolucję opartą na wspomnianych zasadach, wyglądało na to, że kompromis został osiągnięty. Jednak już 3 lipca Prezydent Roosevelt odciął się od postanowień konferencji, zdezawuował dele- §ację amerykańską, mówiąc, że nie reprezentowała ona poglądów jego admini- stracji, konferencję zaś wezwał do zajęcia się raczej przezwyciężaniem kryzysu, a nie stabilnością walutową. Był to grom z jasnego nieba, który oznaczał zerwanie konferencji przez Stany Zjednoczone. Parę dni po zerwaniu konferencji, 8 lipca 1^33 r., kilka krajów zdecydowanych bronić waluty złotej (Francja, Włochy, Bel- §la, Holandia i Polska) zawiązało złoty blok. Zanim jednak poznamy losy tego u8rupowania, przyjrzyjmy się doświadczeniom amerykańskim,
k Dojściu Roosevelta do władzy towarzyszyły objawy paniki, spodziewano się °wiem rozluźnienia reżimu monetarnego i inflacji. Opanowanie paniki banko wej było pierwszym zadaniem nowej administracji. Jedną z pierwszych decyzji
V o ogłoszenie „wakacji bankowych" od 6 marca 1933 r. Po dziewięciu dniach °k- /4 banków wznowiło działalność. Prawo bankowe z 1933 r. dzieliło banki Podległe Rezerwie Federalnej na komercyjne i inwestycyjne oraz powoływało do zycia Federalną Korporację Ubezpieczeń Depozytów (Federal Deposit Insurance k°rporation - FDIC), ubezpieczającą wkłady do 5 tys. dolarów. Kolejne prawo ankowe z 1935 r. wzmacniało władzę gubernatora Rezerwy Federalnej kosztem gubernatorów poszczególnych banków rezerwy.
Roosevelt podjął szeroko zakrojony program interwencjonizmu. Zajmowało tym wiele wyspecjalizowanych agencji rządowych. Agricultural Adjustment ministration (AAA) prowadzić miała działania ograniczające podaż w rol nictwie. National Industrial Recovery Administration (NIRA) zajęła się regulacją f^osunków w przemyśle. Civil Works Administration (CWA) organizowała robo-
y Publiczne. Tennessee Valley Administration (TVA) zajmowała się rozwojem
szczególnie dotąd zaniedbanej Doliny Tennessee. Przeciwnicy interwencjonizmu Partii republikańskiej, zarzucający administracji tendencje socjalistyczne, dys- P°n°Wali większością w Sądzie Najwyższym. W latach 1934-1935 Sąd Najwyż- ^ Podważał zgodność z konstytucją kolejnych ustaw wprowadzających New io ^odstawowym zarzutem było to, że generowały one deficyt budżetowy. Po 5 r. Roosevelt musiał wiele aktów prawnych, nieco poprawionych, raz jeszcze Przedstawiać Kongresowi do uchwalenia (tzw. drugi New Deal). Towarzyszyły emu wysiłki zmierzające do redukcji deficytów (w latach 1937-1938), które do prowadziły do pogorszenia koniunktury i z perspektywy czasu oceniane były
0 błędne8. Kwestia zgodności deficytu budżetowego z konstytucją
1 5 8 Rozdział 7. W ielk i kryzys i zw rot w spraw ach m onetarnych
wała aktualna przez cały okres rządów Roosevelta9, choć oczywiście podczas II wojny światowej przeciwnicy deficytu znaleźli się na słabych pozycjach. Mimo to polityka New Dealu wymagała zasadniczej zmiany systemu monetarnego.
W maju 1933 r. Kongres uchwalił tzw. poprawkę Thom asa10, upoważniającą rząd do dewaluacji dolara do 50%. Rząd rozegrał tę sprawę w taki sposób, by w możliwie największym stopniu nakręcić koniunkturę. Reakcją Amerykanów na poprawkę Thomasa było gorączkowe pozbywanie się dolarów, co nakręciło koniunkturę. Po pewnym czasie Amerykanie uznali jednak, że dewaluacja nie nastąpi, i ponownie zaczęli oszczędzać. W październiku 1933 r. ogłoszono za miar dewaluacji, bez określania rzeczywistych jej rozmiarów. Zaczął się okres kroczącej dewaluaq'i, podczas której cena złota wyznaczana była codziennie przez prezydenta. W takiej sytuacji Amerykanie raz jeszcze zaczęli pozbywać się do larów i ponownie osiągnięto efekt zwiększenia popytu. Ostatecznym zakończe niem dewaluacji była decyzja z 21 stycznia 1934 r. Cenę złota ustalono wówczas na 35 dolarów za uncję11, co oznaczało dewaluację o ok. 41%. Kilka dni później/ 30 stycznia 1934 r. ustawa Gold Reserve Act zawieszała wymienialność dolara na złoto. Wszyscy, zarówno osoby prywatne, jak i banki z Rezerwą Federalną na czele, musieli odsprzedać swe złoto państwu. Restrykcyjne regulacje ograniczały prawo Amerykanów do posiadania złota12. Roosevelt, który chciał odseparować złoto od systemu monetarnego, rozpoczął politykę „sterylizacji złota". Zgro madzone przez państwo zapasy kruszcu miały być przechowywane w przysto sowanym do tego celu w 1936 r. Forcie Knox w stanie Kentucky.
Ceną, jaką Roosevelt zapłacił w Kongresie za poparcie New Dealu przez niektórych kongresmanów13, było ponowne podjęcie skupu srebra. Dawna partia srebra pokonana, jak się zdawało, ostatecznie pod koniec XIX w., nie złożyła broni. W maju 1934 r. uchwalona została ustawa o wykupie srebra, zobowią zująca rząd do zakupu srebra, dopóki jego cena nie dojdzie do 1,29 dolara za uncję lub dopóki zapas srebra nie osiągnie V 3 zapasu złota. Na mocy tej ustawy skupowano srebro aż do początku lat sześćdziesiątych. W Stanach Zjednoczo
H Uregulował to dopiero Employm ent Act 2 1946 r., w którym stwierdzono, że budżet powinie0
być zrów now ażony „przy pełnym zatrudnieniu". W praktyce oznaczało to upoważnienie rządu d° traktowania deficytu jako norm y.
10 Była to poprawka do Agriculture Adjustment Act. Thomas, zwolennik srebra, chciał powroW do bimetalizmu, wznowienia emisji greenbacków oraz zobowiązania rządu do dewaluacji dolara- Rząd zdołał zmienić charakter poprawki, zastępując nakaz upoważnieniem. Por.: J.K. Galbraith, op. Ctt-> s. 275.
11 Cena ta, zw ana następnie „rooseveltow ską", przetrw ała ofiqalnie aż do 1971 r.
12 Regulacje te pozostaw ały w mocy do 1974 r. Głównie z tego pow odu św iatowy rynek złota p° II wojnie światowej odbudował się w Londynie, a nie w N ow ym Jorku.
13 Szczególnie barwną postacią w tej partii byl senator Key Pittman z Nevady, który reprezentował Stany Zjednoczone podczas konferencji londyńskiej i tam namawiał wszystkich do pow rotu d° bimetalizmu. Pewnego dnia przew odniczący delegacji amerykańskiej został w yw ołany z obrad przei służbę hotelową, która nie mogła sobie poradzić z Pittmanem. Pittman, kompletnie pijany i komplett^e nagi siedział w um ywalce, z której w oda wylewała się na cały hotel. Mówił, że jest Neptunem1' J.K. Galbraith, op. cit., s. 278.
Wielki kryzys i początki in terw en cjo n izm u - p rzebieg w ydarzeń 1 5 9
nych program skupu srebra oznaczał sponsorowanie na koszt podatników ko- Palń tego kruszcu. Dzięki programowi utrzymały się w obiegu srebrne certyfi- katy, rodzaj pieniądza równoległego do banknotów FED. Poważniejsze skutki