Debata dotycząca zrównoważonego rozwoju i konieczności wdrażania jego zasad w systemy gospodarowania w skali lokalnej, regionalnej, państwowej,
międzyna-6 Ustawa Prawo ochrony środowiska z 27 kwietnia 2001 r., art. 3, pkt 50 (DzU z 20 czerwca 2001 r.).
7 Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 23 marca 2003 r. Rozdz. 1, art. 1 (DzU z 2003 r. nr 80, poz. 717).
rodowej oraz globalnej dotyczyła i dotyczy także sektora turystycznego gospo-darki, ponieważ od lat 70. XX wieku coraz więcej badań wykazywało ujemne skutki wpływu turystyki na środowisko recepcji ruchu turystycznego, przyrod-nicze, jak i społeczne.
W 1980 roku w Manili odbył się III Międzynarodowy Kongres Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO). Stwierdzono na nim, iż turystyka w ogól-nym rachunku opłacalności przynosi więcej szkód niż korzyści. Zarzut dotyczył przede wszystkim ujemnego wpływu zagranicznych przyjazdów turystycznych do krajów rozwijających się. Uznano, iż dla nich turystyka stanowi nową formę kolonializmu. Miejscowa ludność zostaje wyparta ze swoich prastarych siedzib przez wielkie światowe koncerny turystyczne, wielkie projekty inwestycyjne i tym podobne. Pojawiają się patologiczne skutki konfliktów kulturowych, do-chodzi do degradacji środowiska przyrodniczego i kulturowego. Badacz zjawiska turystyki J. Krippendorf wykazał wiele jej negatywnych konsekwencji, między innymi komercjalizację gościnności, widoczną także w słownictwie, w którym stare słowo „gość” zastąpiono terminami komercyjnymi „klient” lub „turysta”.
Autor ten określił gospodarkę turystyczną „pożeraczem krajobrazu”, podkreśla-jąc ogromne zapotrzebowanie tej branży na coraz to nowe tereny, które poddaje ona nieodwracalnym, antropogenicznym przekształceniom (Krippendorf 1975, za: Jędrzejczyk 2000).
Turystyka ma wielowymiarowy wpływ na środowisko przyrodnicze, zarów-no poprzez zawłaszczanie zasobów służących różnym celom, jak i w wyniku odprowadzania zanieczyszczeń (ryc. 1). Jednocześnie, rozwój turystyki zwią-zany jest nierozerwalnie z zasobami przyrodniczymi. Często tereny o najcen-niejszych walorach przyrodniczych są także bardzo atrakcyjne pod względem turystycznym, co powoduje konieczność respektowania zasad chroniących je przed swobodną gospodarką i penetracją turystyczną. Szkody w środowisku przyrodniczym powoduje nie tylko turystyka masowa, ale także indywidualni turyści-pionierzy odwiedzający tereny nieprzystosowane do obsługi ruchu tu-rystycznego, a źle zaplanowane elementy infrastruktury mogą okazać się uciąż-liwe dla środowiska przyrodniczego (por. Dysarz 1993, Mika 2004, Zajadacz 2005, Zaręba 2006). Nie tylko wielkie centra turystyczne, ale także rozproszo-ne, lecz liczne obiekty stanowią swoiste zagrożenie dla terenów przyrodniczo cennych, mało odpornych na antropopresję. Rozbudowa infrastruktury tury-stycznej, jak też systemu komunikacji stanowi istotne zagrożenie dla jakości środowiska naturalnego (jak np. czystość wód, powietrza, gleb, hałas), krajo-brazu, czy stanu bioróżnorodności8.
8 Zaktualizowana prognoza oddziaływania na środowisko projektu Strategia rozwoju turystyki na lata 2007-2013 Instytutu na Rzecz Ekorozwoju, 2006.
Ryc. 1. Oddziaływanie turystyki na środowisko
Źródło: Household consumption and the environment. EEA No 11/2005, za: Zaktualizowana prognoza od-działywania na środowisko projektu Strategii rozwoju turystyki na lata 2007-2013, Instytutu na Rzecz Eko-rozwoju, 2006
Wprowadzenie zasad zrównoważonego rozwoju na grunt planowania rozwoju turystyki ma na celu minimalizowanie szkód i zagrożeń, jakie powoduje ten rozwój względem sfery przyrodniczej, społecznej, jak i gospodarczej. Turystyka jako sektor gospodarki może być „lokomotywą” zrównoważonego rozwoju kraju (Kamieniecka 1998). Właściwe zarządzanie turystyką może prowadzić do poprawienia wizerunku danego regionu. Relacje między turystyką a miejscem jej rozwoju mogą zachodzić na zasadzie symbiozy (co wykazano m.in. na przykładzie ekoturystyki). Funkcja tu-rystyczna może przyczyniać się do ochrony środowiska przyrodniczego, przysparzać wielu korzyści w sferze społecznej i gospodarczej, jak również być sposobem rewitali-zacji terenów zurbanizowanych i zindustrializowanych (por. Kowalczyk 2005).
Turystyka zrównoważona (sustainable tourism), nazywana także turystyką łagodną (soft tourism), turystyką przyjazną środowisku (environmentally sensible tourism), jest pojmowana jako „każda forma aktywności turystycznej, która odby-wa się z poszanoodby-waniem środowiska; zapewnia długotrodby-wałe zachoodby-wanie odby-walorów przyrodniczych i kulturowych; jest sprawiedliwa i możliwa do zaakceptowania pod względem ekonomicznym i socjalnym”9.
9 Rada Europy. Komitet Ministrów. Rekomendacja No. R(95) 10 Komitetu Ministrów dla państw człon-kowskich w sprawie polityki zrównoważonego rozwoju turystyki na obszarach chronionych (przyjęta przez Komitet Ministrów 11 sierpnia 1995 r. na 543. spotkaniu delegatów)http://www.eko.org.pl/
lkp/prawo_html/recomend_turist_pl.html (16.08.2007).
Zasoby Oddziaływanie
Teren, surowce,
Zgodnie z definicją Federacji Parków Narodowych i Rezerwatów Przyrody Europy, turystyka zrównoważona, to „każda forma rozwoju turystycznego, za-rządzania i aktywności turystycznej, która podtrzymuje ekologiczną, społeczną i ekonomiczną integralność terenów, a także zachowuje w niezmienionym stanie zasoby kulturowe i naturalne tych obszarów”10.
Natomiast, Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) określa zadania tury-styki zrównoważonej następująco: „rozwój turytury-styki zrównoważonej uwzględnia potrzeby, zarówno turystów, jak i regionów ich przyjmujących, dzięki ochronie i staraniu o wzmocnienie przyszłych korzyści. Przewiduje się, że ten typ gospo-darowania zasobami turystycznymi będzie wiodący. Zaspokajać on musi równo-cześnie potrzeby ekonomiczne, społeczne i estetyczne dzięki kulturalnej integral-ności podstawowych procesów ekologicznych, biologicznej różnorodintegral-ności oraz systemów podtrzymujących życie”11.
R. Butler (1993) zwraca uwagę na dwie interpretacje terminu turystyka zrów-noważona:
nawiązującą do określenia
• sustainable, które głosi, by coś podtrzymywać
lub przedłużać; według tego podejścia turystyka zrównoważona oznacza
„turystykę zdolną do utrzymania się na rynku w pewnym obszarze przez niesprecyzowany okres” (kryterium czasu);
odwołującą się do dokumentu
• Our Common Future; w takim aspekcie
tu-rystyka zrównoważona to tutu-rystyka rozwijana i utrzymywana w obszarze (społeczności, środowisku) w taki sposób i na taką skalę, że jest opłacalna w nieokreślonym czasie i nie powoduje degradacji lub zmian środowiska naturalnego (ludzkiego i fizycznego), w którym istnieje do takiego stop-nia, który uniemożliwia pomyślny rozwój i dobro innych przedsięwzięć oraz procesów (kryterium scenerii).
Pojęcia turystyki zrównoważonej nie powinno się utożsamiać z określo-ną formą ruchu turystycznego, lecz należy je odnosić do sposobu organizacji i funkcjonowania gospodarkiturystycznej jako całości (w strukturze gospodarki lub na danym obszarze). Obejmuje ona prowadzoną w ramach gospodarki tu-rystycznej działalność dopuszczalną ekologicznie, uzasadnioną ekonomicznie i pożądaną społecznie zarówno z punktu widzenia turystów, organizatorów tury-styki, jak i lokalnej społeczności (Kiryluk, Borkowska-Niszczota 2005). Plano-wanie rozwoju turystyki na podstawie zasad zrównoważonego rozwoju powinno obejmować wszystkie jej formy. Bardzo istotnym wydarzeniem dla wdrożenia w życie założeń turystyki zrównoważonej w Europie było podpisanie Deklara-cji berlińskiej w czasie konferenDeklara-cji ministrów ochrony środowiska na temat róż-norodności biologicznej i zrównoważonej turystyki w Berlinie w marcu 1997 r.
10 Parks for Life. Action for Protected Areas in Europe, IUCN, Gland 1994, za: Zaręba 2006.
11 Guide for Local Authorities on Developning Sustainable Tourism, WTO, II wyd., Madryt 1998.
Wykaz deklaracji, konwencji i programów europejskich oraz międzynarodowych poruszających zagadnienia turystyki i środowiska oraz założeń turystyki środo-wiskowej zamieszczono w Załączniku do niniejszego rozdziału.