Idea zrównoważonego rozwoju powstała na gruncie krytycznej analizy glo-balnych skutków rozwoju cywilizacji, a w szczególności konsekwencji i nierów-nomiernego (w ujęciu globalnym i regionalnym) wzrostu gospodarczego. Za jej prekursora uznaje się Simona Kuznetsa – laureata Nagrody Nobla w dziedzi-nie ekonomii w 1971 roku, piodziedzi-niera tak zwanego rachunku sozoekonomiczne-go, który już w latach 50. XX wieku wskazywał na wielowymiarowy charakter skutków działalności człowieka. Powstanie w literaturze światowej nowego po-jęcia sustainable development, tłumaczonego w języku polskim pierwotnie jako ekorozwój, natomiast współcześnie jako rozwój zrównoważony, jest wynikiem wielu debat naukowych oraz raportów Klubu Rzymskiego. Do kluczowych wydarzeń i dokumentów kształtujących koncepcję rozwoju zrównoważonego należały:
Raport Klubu Rzymskiego – Studia Meadowsa i współautorów na temat
• „Granic wzrostu” (1972);
Protokół Montrealski (1986);
• Raport Brundtland
• Our Commun Future (Nasza Wspólna Przyszłość) – 1987;
międzynarodowa konferencja w Rio de Janeiro, zwana Szczytem Ziemi
• (1992), i przyjęte w jej ramach dokumenty: Deklaracja z Rio, nazywana Kartą Praw i Obowiązków wobec środowiska lub Kartą Ziemi, precyzują-ca 27 zasad trwałego rozwoju;
Globalny Program Działania „Agenda 21”;
• Światowy Szczyt Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu (2002).
• Pod pojęciem rozwoju rozumie się najczęściej sekwencję logicznie następu-jących po sobie zmian bytów czy struktur prowadzących do osiągnięcia przez nie nowego stanu jakościowego i/lub ilościowego. Jeśli obiektem rozwoju jest gospodarka, w definicjach rozwoju mówi się najczęściej wówczas o wpływie sił wytwórczych pociągających za sobą zmiany w stosunkach i sposobie produkcji.
Rozwój gospodarczy1 przez dziesięciolecia mierzony był wskaźnikami ilościo-wymi wzrostu produkcji wytworzonej, a w miarę rozwoju mierników ekonomicz-nych, choć znacznie później, również wzrostu ilościowego konsumpcji (a więc pro-dukcji sprzedanej). Wskaźniki te obliczono na podstawie takich zmiennych gospo-darczych, jak dochód narodowy, produkt narodowy brutto i tym podobne.
W miarę zmian politycznych i społecznych, rozwoju świadomości społecznej, wreszcie procesu globalizacji, rozwój gospodarczy zaczął być wiązany z rozwojem społecznym. Ciągle jednak w kategoriach tradycyjnego rozwoju gospodarczego społeczeństwo traktowane jest instrumentalnie, jako siła robocza (zatrudnienie) lub siła nabywcza (konsument masowy podatny na manipulację, lecz kształtujący popyt), rzadziej jednak jako decydent lub współdecydent w sprawach wielkości i kierunku rozwoju.
Konkurencja na rynku wymusiła znaczący postęp naukowy i techniczny, wy-rażający się we wzroście efektywności wykorzystania siły roboczej i surowców, w tym energii i jej nośników. Dało to w oczywisty sposób, choć raczej przy okazji, pozytywny efekt dla środowiska, w postaci mniejszego zużycia zasobów natural-nych i zmniejszenia emisji zanieczyszczeń na jednostkę produkcji.
Postęp techniczny, bez świadomości zagrożeń dla środowiska przyrodniczego i zdrowia, musiał jednak zaowocować wzrostem tych zagrożeń poprzez wprowa-dzanie nowych substancji chemicznych, nierozkładalnych w naturalny sposób, niebezpiecznych dla zdrowia i dla środowiska przyrodniczego, wprowadzanie nowych, genetycznie zmodyfikowanych organizmów oraz poprzez gwałtowny, nieskoordynowany ze środowiskiem rozwój infrastruktury i osadnictwa.
Dopiero w latach 70. XX wieku dostrzeżono i zdefiniowano związki pomię-dzy rozwojem gospodarczym, rozwojem stosunków społecznych a środowiskiem i zasobami naturalnymi, czego wyrazem była Deklaracja Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Środowiska Człowieka, przyjęta w Sztokholmie 16 czerwca 1972 roku, w wyniku której podjęto prace nad zdefiniowaniem rozwo-ju zrównoważonego (z ang. Sustainable Development) w kontekście politycznym, ekologicznym, ekonomicznym i społecznym.
Powołana w roku 1983, pod egidą Organizacji Narodów Zjednoczonych Świa-towa Komisja Środowiska i Rozwoju, pod przewodnictwem Gro Harlem Brundt- land, premiera Norwegii, w Raporcie „Nasza wspólna przyszłość” wyznaczyła śro-dowisku funkcję jednej z trzech podstaw dalszego rozwoju cywilizacyjnego świata, obok gospodarki i spraw socjalnych. Raport Brundtland wyznaczył kierunki tego rozwoju, zwanego rozwojem zrównoważonym, przyjęte później, w czerwcu 1992 roku, przez rządy jako zasady tego rozwoju we wspólnej Deklaracji z Rio de Janeiro
1 Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 r. – wytyczne dla resortów opracowujących strate-gie sektorowe. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 1999.
oraz jako rekomendacje w Agendzie 21, stanowiącej załącznik do tej Deklaracji.
Realizując te zasady i rekomendacje, kraje zgrupowane w Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), a także niektóre kraje w okresie transformacji ustrojowej i gospodarczej, przyjęły po konferencji w Rio de Janeiro nową doktry-nę rozwoju, bardzo precyzyjnie wyznaczającą rolę środowiska, jego zasobów oraz konieczności ich ochrony i racjonalnego wykorzystywania w rozwoju. Polega ona na „zarządzaniu procesami gospodarczymi poprzez środowisko” (Environmental Management Systems). W Unii Europejskiej został opracowany i wprowadzony jako podstawa planowania V Program środowiska i zrównoważonego rozwoju oraz Dyrektywa EMAS (Environmental Management and Auditing System). W OECD przyjęto Program transformacji w kierunku zrównoważonego rozwoju (Transition towards the Sustainable Development), natomiast w Polsce 10 maja 1991 roku – Po-litykę ekologiczną państwa2.
Definicja rozwoju zrównoważonego3 (Sustainable Development), zdecydowa-nie różna od czysto ekonomicznej definicji zrównoważonego wzrostu gospodar-czego, po raz pierwszy została podana w Raporcie Brundtland „Nasza wspólna przyszłość” i w ślad za nim w Agendzie 21. W Raporcie tym pojęcie sustainable development zdefiniowano jako prawo do zaspokojenia aspiracji rozwojowych obecnej generacji bez ograniczania praw przyszłych pokoleń do zaspoko-jenia ich potrzeb rozwojowych. Definicja ta wskazuje, że rozwój gospodarczy i cywilizacyjny obecnego pokolenia nie powinien odbywać się kosztem wyczer-pywania zasobów nieodnawialnych i niszczenia środowiska dla dobra przyszłych pokoleń, które też będą miały prawa do swego rozwoju.
Rozwój zrównoważony nie jest więc ochroną środowiska w ujęciu tradycyj-nym, a więc typu „końca rury” (mimo że wielu wciąż jeszcze tak to rozumie). Jest to na pewno i przede wszystkim „rozwój”, ale uwarunkowany przestrzenią ekolo-giczną, a poprzez zakładaną synergię aspektów ekonomicznych, środowiskowych i społecznych, bezpieczny oraz korzystny dla człowieka, środowiska i gospodarki.
Nie jest więc „hamulcem” postępu, a jego „stymulatorem”. Jest to też sposób na życie i pewna forma etyki, dająca możliwość wyboru form konsumpcji i produkcji.
Jest to również „moda”, bo konsument kojarzy produkt ekologiczny z czymś bez-piecznym i zdrowym, z czymś nowoczesnym.
Rozwój zrównoważony (określany także jako trwały, zintegrowany) pojmo-wany jest jako „taki pożądany przypadek rozwoju, w którym cele ekonomicz-ne, ekologiczne i społeczne są równoważne i zintegrowane oraz tempo wzrostu gospodarczego nie jest większe od tempa reprodukcji zasobów przyrodniczych, a podstawowym wyznacznikiem tego rozwoju jest poprawa jakości życia”
(Jędrzejczyk 2000).
2 Tamże.
3 Tamże.
Podsumowując przytoczone definicje, można stwierdzić, iż koncepcja zrów-noważonego rozwoju opiera się na czterech zasadach:
1) całościowego, międzysektorowego planowania i opracowywania strategii rozwoju;
2) zachowania fundamentalnych procesów ekologicznych;
3) ochrony zarówno dziedzictwa człowieka, jak i różnorodności biologicznej życia na Ziemi;
4) rozwoju powodującego niewyczerpanie zasobów naturalnych, z których winny korzystać obecne, jak i przyszłe pokolenia.