W szkołach I-klasow. 3^5 23.5 20.0 17.5 . . . prowincjon. 2 i więcej
klasow. 26.0 23.5 17.5 14.0 7.0 . .
W szkołach m. W a r s z a w y 14.0 12.4 10.7 10.5 6.4 11.0 . r %• niepromowanych :W r. szk. 1919/20 I/II II/III III/IV I V / V V/VI VI/VIl
W szkołach okrę
gu Błońskiego 41.0 33.7 36.0 28.8 41.4
I
W oddziałach niższych, a zwłaszcza w I oddziale, % uczniów, p o w t a r z a j ą c y c h oddział, jak również % uczniów n i e p r o m o w a n y c h , jest, jak w i d z i m y , w^iększy, niż w , o d d z i a ł a c h w y ż szych. W niższych też oddziałach, zwłaszcza w I, najsilniej
• ^
się zarysowuje różnica n a korzyść szkół wielkomiejskich w porów^naniu do prowincjonalnych, n a k o r z y ś ć prowincjo
nalnych wyżej zorganizowanych w p o r ó w n a n i u do prow^in-cjonalnych najniżej zorganizowanych, j e d n o k l a s o w y c h .
W Galicji w r. szk. 1911/12 (por. C. K, R a d a szk. kraj. o stanie w y c h o w a n i a publicznego w r. szk. 1911/12, w e L w o
wie, 1913, .tabl. 3, str. XCII) % uczniów, u z n a n y c h za niezdol n y c h do przejścia do klasy wyższej, był w stosunku do ogółu
uczniów^ t. zw, „klasyfikowanych" n a s t ę p u j ą c y :
% uczniów nieuzdolnionych do przejścia do klas wyższych
w b. Galicji.
W końcu r, ki
szk. 1911/12 1 II i III IV V i VI wydział, P^^z^ciętn.
szk. wiejskie 21.2 14.2 9.2 . 15.4
szk. miejskie 19.0 20.3 18.5 16.3 17.3 19.1
% uczniów n i e p r o m o w a n y c h w okręgu Błońskirń w końcu
r. szk. -1919/20 (średnio 36.9X n a I oddziale 41.0%, i t. p.), jest więc mniejwięcej d w a razy większy od % uczniów uzna
n y c h za nieuzdolnionych do przejścia do klasy wyższej w r, szk. 1911/12 w Galicji (średnio, w szkołach wiejskich
54
15.4%, w miejskich 19.1 %, na I oddziale w szkołach wiejskich 21.2%, w miejskich 19.0%, i t. p.).
Coprawda, porów^nania tego nie można czynić bez p o w a ż n y c h zastrzeżeń. Z a r ó w n o w okręgu Błońskim w^ r. 1919/20 jak i w Galicji w r. 1911/12 p e w n ą grupę uczniów przy pro mocji pomijano. Chodzi tu głównie o tych uczniów, którzy bądź w ciągu foku, bądź tylko przy końcu przestawali
uczęszczać regularnie. Takich „nieklasyfikowanych**" uczniów statystyka galicyjska z r, 1911/12 notuje bardzo w i e l u , , T y m -c z a s e m statystyka p o w . Błońskiego z r. 1919/20 rybrykę t ę uwzględnia tylko c z ę ś c i o w o , niektórzy b o w i e m nauczyciele w grupie niepromowanych łączyli tych uczniów, którzy ku
końcowi roku nie uczęszczali, z temi, którzy choć uczęszczali^ jednak promiocji nie otrzymali.
Ściśle, % uczniów klasyfikowanych lecz uznanych za nieuzdolnionych do przejścia do klasy wyższej, łącznie z ucz
niami nieklasyfikowanemi w^ stosunku do ogółu uczniów za pisanych do szkoły, w y n o s i ł w Galicji:
w
k
^^f"_ I II i III IV V i VI ^^:^ wydział. Przecięt. r . s z k . 1911/12 s z k o ł y wiej skie 30.9 21.4 18.2 23.8 szkoły miejskie 29.6 27.6 26.4 27.5 23.8 27.4 • _ F _^Odpowiednich liczb dla powiatu Błońskiego ustalić, nie stety, nie możemy, gdyż tylko nieliczni nauczyciele w y m i e niają liczbę uczniów, którzy przestawiali uczęszczać do szkoły,
Charakterystyczną niezmiernie dla dzisiejszych nieupo rządkowanych stosunków na terenie 5 w o j e w ó d z t w b. zaboru
r r
rosyjskiego jest olbrzymia różnica % powtarzających oddział i ^ niepromowanych, dzieląca poszczególne okręgi szkolne i p o s z c z e g ó l n e szkoły. D a n e ankiety Ministerstwa W. R. i O. P* pozwoliły np. stwierdzić, że % uczniów^, powtarzających oddział,.
na terenie okręgu warszawskiego jest znacznie wyższy, niż w pięciu pozostałych. Różnice też olbrzymie zachodzą w p o s z c z e g ó l n y c h szkołach tego samego powiatu. Dla ilu
stracji podajemy poniżej tabliczkę, dzielącą poszczególne szkoły powiatu Błońskiego stosownie do % uczniów
55
Liczba szkół z różnym % uczniów niepromowanych w powiecie Błońskim w r. szk. 1919/20:
7o niepromo- poniżej od 10%od207ood30%od40%od50% od600/ood707o ponad wany eh 10 % do 207oMo 307o do 407o do 50% do 607o do70% do 807o 80% liczba szkół
wiejskich 3 7 8 9 4 2 3
miejskich 1 2 1 2 ^ ^ ^ • ^ ^ ^ ^ • ^ ł
Razem szkół 4 9 9 ] ] Ą 2 3
W t y m s a m y m powiecie i roku obok szkół, w k t ó r y c h n i e p r o m o w a n i stanowią 10—20^, są szkoły, w których
niepro-m o w a n i stanowią 70 — 80^. Czw^ąrta część szkół wiejskich w^ykazuje p o n a d 50JU uczniów n i e p r o m o w a n y c h .
I
A n k i e t a Ministerstwa W . R. i^O. P. powołuje nauczycieli do w y p o w i e d z e n i a u w a g o w p ł y w i e na dzieci i o p o w o d a c h drugoroczności. W t y c h u w a g a c h 46 nauczy cieh w y r a ż a przekonanie, że p o z o s t a w i a n i e dzieci n a drugi rok -wywiera na nie w p ł y w ujemny, 35 — że w p ł y w a dodatnio i 80 nauczy
cieli s p r a w ę tę indywidualizuje: dzieci niezdolne, niedorozwi nięte, zwłaszcza najmłodsze, m o g ą nieraz z korzyścią pozo
stać na rok drugi w t y m samiym oddziale; natomiast dzieci zdolniejsze, żywsze, zwłaszcza starsze—demoralizują się,
go-i'zej się sprawują i gorzej uczą, a często, zostawione n a rok drugi, opuszczają szkołę. Z a t r z y m y w a n i e dzieci w tym s a m y m oddziale na rok trzeci lub czwarty p o t ę p i a n e jest jednogłośnie
i bezwzględnie.
Z a p o w ó d najpospolitszy drugoroczności, decydujący w Ys "w^yp^^ków, u w a ż a nauczycielstwo złą frekwencję:
późne, zwłaszcza w szkołach wiejskich, zgłaszanie się, za-w c z e s n e opuszczanie szkoły, częste p r z e r y za-w a n i e lekcyj za-w^ biegu roku. Nieraz zła frekwencja jest, zdaniem nauczycieli, li tylko fatalnym nałogiem: „Dzieci nie chodzą z przyzwyczajenia, nie z istotnej potrzeby..." „Pierwszy śnieg p r z y p ę d z a dzieci
do szkoły, pierwsze zazielenienie t r a w y w^ygania je", i t. d. Wielu nauczycieli skarży się n a s t ę p n i e na różnorodność w^ieku dzieci, uczęszczajiących do tego samego oddziału, n a t ę okoliczność,
Że „obok p r a w d z i w y c h dzieci m a m y p a n n y i k a w a l e r ó w " , co ogromnie p r z e s z k a d z a naturalnemu biegowi lekcyj i pośrednio
\
56
\
P o z a t e m p o d k r e ś l a n e są inne p o w o d y drugoroczności i w s k a z y w a n e najrozmaitsze środki zaradcze. Wielu zwłaszcza nauczycieli utyskuje n a niespółn^ierność w^^ymagań p r o g r a m u z t y m ograniczonym czasem, jakim rozporządza nauczyciel
w szkołach niżej zorganizowanych, w szczególności jednokla-sowych, w k t ó r y c h przy podziale nauki na głośną i cichą
p o ś w i ę c a nauczyciel_każdej grupie dzieci przeciętnie p o ł o w ę czasu, a w przyszłości, przy w p r o w a d z e n i u nauki siedmio letniej, p o ś w i ę c a ć będzie mógł zaledwie Yi- „Gdzież tu wy
pełnić prograna? ileż dzieci można p r o m o w a ć ? " , Stąd d w a r ó ż n e żądania: jedno, -^ dostosowania programu do skróco
n e g o czasu nauki szkolnej, drugie,— przekształcenia zwłaszcza szkół j e d n o k l a s o w y c h na szkoły w^yżej zorganizowane.
Dla obniżenia drugoroczności w naszych szkołach pod jąć należałoby cały szereg środków^, gdyż jest ona w y p a d k o w ą
wielu w a r u n k ó w i okoliczności. Niewątpliwie jednak dla obniżenia jej, zwłaszcza w tych szkołach prowincjonalnych, gdzie jest najw^iększa i najbardziej groźna, u n o r m o w a ć
prze-dewszystkiem n a l e ż y z a r ó w n o frekwencję jak i wiek uczącej
R O Z D Z I A Ł V.
KWALIFIKACJE I R U C H N A U C Z Y C I E L I .
Rozwój szkolnictwa p o w s z e c h n e g o od chwili ustąpienia Rosjan u w a r u n k o w a n y był między innerni odpowiednio licz
n y m n a p ł y w e m sił nauczycielskich. Liczba seminarjów była zbyt drobna i produkcja ich nazbyt nikła, aby sprostać o g r o m n y m p o t r z e b o m szkolnictwa i szybkiemu jego wzro stowi, Stało się więc koniecznością obsadzanie p o s a d nau czycielskich ludźmi bez specjalnego p r z y g o t o w a n i a z a w o d o -^wego. Brak p r a c y w^ wielu gałęziach produkcji był m o m e n t e m sprzyjającym zgłaszaniu się odpowiednio wielkiej liczby
k a n d y d a t ó w , p r z e d e w s z y s t k i e m kobiet, gdyż mężczyzn po ciągano do służby wojskowej. W o b e c t a k dorywczo kom
p l e t o w a n e g o składu nauczycielstwa nasuwają się pytania, w jakim stopniu kwalifikacje tych n o w y c h nauczycieli odpo wiadają p o t r z e b o m zawodu, jaka jest, w związku z e . z n a c z n y m wśród ogółu udziałem elementu n i e z a w o d o w e g o , fluk tuacja nauczycieli, względnie z jakim e w e n t u a l n y m o d p ł y w e m należałoby się liczyć w przyszłości. P e w n e światło na te k w e s t je rzucają dane, zaczerpnięte z materjałów G ł ó w n e g o
I
Urzędu Statystycznego, dotyczące lat szkolnych 1917/18,
1918/19 i 1919/20.
Materiały z r. szk. 1917/18 (Statystyka Polski, t. I) obejmują obszar byłych obu generalnych gubernatorstw
oku-pacyjnych, W a r s z a w s k i e g o i Lubelskiego, materjały z r . 1918/19 (nieopublikowane) dotyczą 80 p o w i a t ó w byłego zaboru rosyj
skiego, zaś d a n e z r. 1919/20 (obliczenia prowizoryczne) objęły w^ chwili o p r a c o w a n i a niniejszego rozdziału zaledwią 31 powiatów. W o b e c więc niespółmierności liczb
bezwzględ-
r--58
Vnych, d o t y c z ą c y c h t r z e c h r ó ż n y c h terytorjów, p o s ł u g i w a ć się b ę d z i e m y poniżej p r z y rozw^ażaniu kwalifikacyj i r u c h u n a u
czycieli p r z e w a ż n i e tylko dającemi się p o r ó w n a ć liczbami w z g l ę d n e m i , K W A L I F I K A C J E N A U C Z Y C I E L I . W e d ł u g d a n y c h z pierw^szych 2 lat s p r a w o z d a w c z y c h n a 100 sił n a u c z y c i e l s k i c h p r z y p a d a ł o : w^ r o k u s z k o l n y m 1917/18 1918/19 1) nauczycieli, mających u k o ń c z o n e
seminarjum lub k u r s 3 — 4 letni, w z g l ę d n i e w y ż s z e studja p e d a g o giczne 31.7 31,9 2) nauczycieli, k t ó r z y u k o ń c z y l i k u r s p e d a g o g i c z n y , t r w a j ą c y 5 m i e s i ę c y do 2 lat . 1 1 . 2 10.9 3) nauczycieli, k t ó r z y u k o ń c z y l i k u r s p e d a g o g i c z n y , t r w a j ą c y mniej niż 5 m i e s i ę c y 18.2 18*6 4) nauczycieli b e z studjów p e d a gogicznych 38.9 38.6 r a z e m 100.0 - 100.0 N i e , u l e g a wątpliwości, że s p e c j a l n e p r z y g o t o w a n i e f a c h o w e wiąże w^ z n a c z n y m s t o p n i u z z a w o d e m , j a k o k a p i t a ł p r a c y , k t ó r y w^ i n n y m z a w o d z i e nie a m o r t y z u j e się należycie, Z t e g o s t a n o w i s k a n a l e ż a ł o b y u w a ż a ć
conajmniej 39,^ ogółu n a u c z y c i e l s t w a (4-ta g r u p a kwalifikacyj) za n i e z w i ą z a n y c h z z a w o d e m ż a d n e m i studjami specjalnemi, a k t ó r y c h p r z y g o t o w a n i e ogólne k w a l i f i k o w a ć m o ż e w w i ę k s z y m lub m n i e j s z y m s t o p n i u do r ó ż n y c h z a w o d ó w . Z ich to s z e r e g ó w p r z e d e w s z y s t k i e m m o ż n a o c z e k i w a ć dezercji, W . n s z t . 1918/19 liczyła t a g r u p a nauczycieli, n i e w y s z k o l o n y c h z a w o d o w o , w 80 p o w i a t a c h b y ł e g o z a b o r u rosyjskiego 4 714 osób. Z p p ś r ó d nich p o s i a d a ł o :
59
W liczbach w % ogólnej
bezwzglę- liczby anycn nauczycieli 1) w y k s z t a ł c e n i e d o m o w e , szkołę
elementarną, w z g l ę d n i e mniej niż
•
4 k l a s y szkoły średniej 424 3.5 2) szkołę średnią nieukończoną,
najmniej 4 k l a s y 1 942 15,9 3) szkołę średnią u k o ń c z o n ą I 194 9^8 4) świadectw^o n a u c z y c i e l a „ d o m o w e g o " lub „ p o c z ą t k o w e g o , , 953 7.8 5) studja w y ź s s z e 201 1.7 ^ b ^ ^ H ^ ^ ^ k ^ h d razem 4 714 38.7%
W ś r ó d nauczycieli b e z specjalnych studjów p e d a g o
gicznych jest z n a c z n a liczba mających ^ ś w i a d e c t w a t. zw. nauczycieli „ d o m o w y c h " lub . „ p o c z ą t k o w y c h " . U z y s k a n i e takiego ś w i a d e c t w a nie b y ł o u w a r u n k o w a n e studjami p e d a
gogicznemi, w y d a w a n o je k a ż d e m u , k t o p o u k o ń c z e n i u szkoły średniej złożył egzamin z j ę z y k a rosyjskiego i p r z e d m i o t u , k t ó r y obrał za swoją specjalność. Ś w i a d e c t w o t a k i e daw^ało p r a w o udzielania lekcyj p r y w a t n i e oraz w niższych k l a s a c h s z k ó l średnich. W r. szk. 1918/19 w y n o s i ł a ogólna liczba nauczycieli, legitymujących się t a k i e m ś w i a d e c t w e m , 2 090,
w tern 1 147 z d o d a t k o w e m i studjarrii p e d a g o g i c z n e m i , 953 b e z t y c h studjów. P r z e p i s y p r z e j ś c i o w e (art. 23 u s t a w y - z 27 maja 1919 r o k u ) w p r z e d m i o c i e u s t a l a n i a i w y n a g r a d z a n i a nauczycieli publicz n y c h szkół p o w s z e c h n y c h określają kwalifikacje n i e z b ę d n e dla u z y s k a n i a p a t e n t u n a n a u c z y c i e l a stałego. N a p o d s t a w i e t y c h norm. kwalifikacji podzielić m o ż e m y nauczycieli n a 4 g r u p y :
G r u p a I: n a u c z y c i e l e wykwalifikowani, t. j . tacy, k t ó r z y posiadają kwalifikacje, u z n a n e p r z e z u s t a w ę za d o s t a t e c z n e , w tej liczbie p o s i a d a j ą c y egzamin do szkół w y d z i a ł o w y c h , a b s o l w e n c i seminarjów n a u c z y c i e l s k i c h polskich, tudzież n i e
polskich z u z u p e ł n i a j ą c y m egzaminemi z j ę z y k a polskiego, histprji i geografji Polski, w r e s z c i e a b s o l w e n c i m i n i m u m 6 klas
szkoły średniej i n a u c z y c i e l e „ d o m o w i " oraz „ p o c z ą t k o w i " , posiadający kursy lub egzamin uzupełniający.
60
rG r u p a II: czasowo kwalifikowani, do których należą w^ychowańcy seminarjów niepolskich oraz nauczyciele „do m o w i " i „początkowi", -nieposiadający egzaminu uzupełnia jącego, złożonego w języku polskim;
G r u p a III: a b s o W e n c i conajmniej 6-ciu klas szkoły
śred-r
niej, k t ó r y m do kwalifikacji brak studjów pedagogicznych, wzgl. egzaminu pedagogicznego;
G r u p a I V : nauczyciele niewykwalifikowani, posiadający niższe, niż 6-cio k l a s o w e wykształcenie,
Na p o d s t a w i e d a n y c h z 31 p o w i a t ó w , w r. szk. 1919/20 skład nauczycielstwa w e d ł u g wymienionych grup kwalifikacji (dane z lat poprzednich nie pozwalają na taki podział) był następujący:
mężczyźni kobiety ogółem liczby b e z w z g l ę d n e grupy I — I V 1987 2867 4854 l i c z b y względne g r u p y I—IV 100.0 - i 00.0 100.0 n » » ł »J »» 5> »ł >ł grupa I 47.5 45.1 46.1 grupa II 29.8 13.0 21.3 T grupa III 6.7 16.3 11.6 I -a • grupa IV 16.0 25.6 21.0
W e d ł u g tego podziału, kwalifikacje d o s t a t e c z n e m a mniej niż p o ł o w a (46.1%), kw^alifikacje w a r u n k o w e (grupa II i III)
Ys ogółu (32.9%), reszta, t. j . 21% posiada kwalifikacje niedosta teczne. Mężczyźni są naogół lepiej przygotowani do z a w o d u niż kobiety, b o w i e m do kategorji najniższych kwalifikacyj należy 16% ogółu mężczyzn, gdy kobiet 25.6%.
W liczbie 4854 nauczycieli szkół p o w s z e c h n y c h w^ 31 p o w i a t a c h było w r. szk, 1919/20 nauczycieli z p r a k t y k ą 5-cio
letnią i dłuższą 1593, z p r a k t y k ą 4-ro letnią i krótszą 3130, b e z podania liczby lat p r a c y 31.
Podział t y c h nauczycieli w e d ł u g grup kwalifikacji (określonych wyżej) p r z e d s t a w i a się w liczbach względnych, jak n a s t ę p u j e :
N
61 nauczyciele którzy pracują w zawodzie
nauczycielskim lat O — 4 5 i więcej \ grupa I 43.1 52.7 n J9 >J II 12.4 _ 32.8 I III 15.9 ^ 5.0 r I IV 28.6 . 9.5 100.0 100,0 W okresie m a s o w e g o n a p ł y w u nauczycieli od r. 1915 do 1919 było z a p e w n e rzeczą nieuniknioną obniżenie skali w y magań przy przyjmowaniu sił nowych, to też w^śród nauczy
cieli, którzy po roku 1915 rozpoczęli p r a k t y k ę z a w o d o w ą jest większy odsetek niższych kwalifikacyj, niż w^śród
star-szych latami pracy,
Gi*upy I i II, t. j . nauczyciele w^ykwalifikowani defihity-wnie i czasowo wykwalifikow^ani, stanowią w liczbie n a u
czycieli starszych latami pracy, czyli nauczycieli pracujących lat 5 i więcej, 85,5^^,—na tę liczbę składają się w y c h o w a ń c y seminarjów niepolskich 41.8,^, nauczyciele „domowi:" \7%y wy^
chowańcy seminarjów polskich: 13.8X nauczyciele z innetni kwalifikacjami: I2.9:^o. W liczbie nauczycieli młodszych o t y c h ż e
I y
kwalifikacjach największy udział mają w y c h o w a ń c y semi narjów polskich: 29.8%, Liczba ich, o ije m o ż n a w n i o s k o w a ć na p o d s t a w i e naaterjału niekompletnego, wzrasta stale od roku 1913 zarówno bezwzględnie jak p r o c e n t o w o , co widzimy
z zestawienia n a s t ę p u j ą c e g o :
nauczycieli, którzy ukończyli seminarja polskie.
1913 1914 1915 1916 1917 1918 1919
\],0l 17.01 18,5.t 29.6% 29.6% 34.9% 31.0%
Jeżeli te liczby względne, obliczone na p o d s t a w i e
ma-terjału z 31 powiatów, przeliczymy n a liczby bezwzględne, i uogólnimy stosunki, zachodzące w tych powiatach, n a cały
obszar 5 woj., o t r z y m a m y następujące liczby p r a w d o p o d o b n e : (p. str. 62).
N a s u w a się pytanie, czy możliwa jest i skąd się bierze tak w y s o k a względnie liczba nauczycieli z maturą seminaryjną, n o wowstępujących do z a w o d u w latach ostatnich. P r z e d e w s z y s t -kiem raz jeszcze trzeba zaznaczyć, że obliczenia wyżej p o d a n e
62
Liczba nauczycieli w r. szk. 1919/20 w e d ł u g roku rozpoczęcia pracy z a w o d o w e j
Rok r o z p o c z ę c i a p r a c y o g ó ł nauczy- w tein w y c h o w a ń c y
w zawodzie cieli seminarjów polskich
1912 i wcześniej. 4573 626 •1913 750 ; 82 1914 661 112 - . 1915 1376 255 1916 2322 687 L 1917 2126 629 1918 2501 873 1919 3555 1102 R a z e m 17864 4366
opierają się n a z a o b s e r w o w a n y m -w 3] p o w i a t a c h w^zroście licz b y w y c h o w a ń c ó w seminarjów^ p o l s k i c h i że w a r u n k i w innych p o w i a t a c h m o g ł y b y ć p o d t y m w z g l ę d e m o d m i e n n e . Spra
w d z e n i e t e g o j e d n a k jest c h w i l o w o j e s z c z e niemożliwe. W . k a ż d y m razie zdaje się nie u l e g a ć wątpliwości, że liczby nauczycieli z m a t u r ą seminaryjną, r o z p o c z y n a j ą c y c h p r a c ę w la
t a c h 1916—1919 są w y ż s z e z n a c z n i e niż liczby osób, kończą cych w tych l a t a c h seminarja n a u c z y c i e l s k i e w. b . dzielnicy rosyjskiej. Z n a c z n y , n a r a z i e bliżej nie z b a d a n y , k o n t y n g e n t p r z y b y w a z seminarjów małopolskich, p o z a t e m w liczbie wy
c h o w a ń c ó w seminarjów są, b y ć m o ż e , z a m i e s z c z e n i często k r o ć s e m i n a r z y ś c i n i e u k o ń c z e n i , k t ó r y c h s p r a w o z d a n i a inspek t o r s k i e n i e z a w s z e ściśle wydzielały. R U C H N A U C Z Y C I E L I . M a t e r j a ł y G ł ó w n e g o U r z ę d u S t a t y s t y c z n e g o , d o t y c z ą c e o s t a t n i c h lat 3-ch (191 7/18, 18/19, 19/20) p o z w o l ą n a m w przy bliżeniu o c e n i ć r u c h nauczycieli. D a n y c h ścisłych, dotyczą c y c h w s t ę p o w a n i a do z a w o d u i o p u s z c z a n i a zaw^odu, nie p o s i a d a m y , m o ż e m y t y l k o z dat s t a t y s t y c z n y c h , uwzględniają
c y c h r o k r o z p o c z ę c i a p r a c y , w n i o s k o w a ć p o ś r e d n i o o fluktuacji. Z p o r ó w n a n i a liczb nauczycieli, k t ó r z y rozpoczęli p r a c ę z a w o d o w ą w r o k u n p . 1914, a r e j e s t r o w a n y c h w l a t a c h szkol
n y c h 1917/18, 1915/19 i 1919/20, o z n a c z y ć m o ż e m y t y l k o różnicę *
63
Niemniej porównanie^ takie daje wskazówki, jakie jest
mini-m u mini-m faktycznego odpływu.
Na p o d s t a w i e więc materjałów s t a t y s t y c z n y c h (wymie nionych n a str, 57) dzielimy nauczycieli w e d ł u g lat p r a c y na grupy, które w y r a ż a m y w % ogółu nauczycieli czynnych:
Liczby te przeliczamy na bezwzględne i szeregujemy w e d ł u g l a t k a l e n d a r z o w y c h wstąpienia do zawodu. R o k s z k o l n y liczba u k o ń c z o n y c h lat pracy