115
Na 100 dzieci w wieku oznaczonym w rubryce 1 -szej przypada uczniów szkół
powszechn. i średnich powszechnych ś r e d n i e h
Polska Anglja Polska Anglja Polska Anglja " >
Wiek - lat
5 9 10
•iSŚ-r.U 12 13 N
3.61)
29.6
46.0
54.0
60.9
57.5
56.2
42.6
45.0=')
8.3
29.5
83.0
91.4
92.7
93.3
96.9
96.7
93.0
69.3
19P)
3.41)
28;9
44.6
51.8
57.6
53.3
51.1
37.2
24.9^)
8.3
29.5
83.0
91.4
92.5
91.9
92.6
95.7
94.5
89.0
63.9
5.9
0.8
0.2 O
0.7
1.4
2.2
3.3
4.2
5.1
5.4
5.4
4.7
I3.8
2.6
1.8
0.8
0.5
0.7
1.2
2.2
4.0
5.4
5.2
3.9
2.2
1.0
0.3
#3 — 4
4
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
18
19
20
5
5 — 6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
17— 18
19
20
21
21 i więcej
\116
W Anglji rozpóćzyria się Wdrażanie dzieci do życia szkolnego już od 3 roku życia, z dzieci 4-o letnich
uczę-szcza do szkoły już ok. 3ÓX t j . tąkiż ^, jak u nas dzieci
• * • - .
7-0 letnich. Dla dzieci 5-o letnich osiąga w Anglji % uczę szczających do szkoły cyfrę 83; jakiej nie wykazuje u nas żadna grupa wieku. Najwyższą w 5 województwach frek wencję widzimy w wieku 10—11 lat: ok 61 % (w. tem 57.6
r •
uczniów szkół powszechnych), gdy w Anglji niemal 97 i dzieci w tym wieku korzysta ze szkoły. Natomiast dzieci
14-0 letnich i starszych zastajemy u nas w szkołach po
wszechnych i średnich przeszło dwakroć, w szkołach tylko powszechnych blisko 4-kroć więcej niż w Anglji. Inna jest rowniez skala W i e ku uczniów^ w szkołach średnich u nas* inna w Anglji. W naszych szkołach średnich są dzieci
• • j - ^ _
6-letnie i młodsze — w Anglji ich niema, na 1000 dzieci w wieku 7—II lat kształci się u nas przeciętnie 14 dzieci w szkołach średnich, w Anglji^6, na 1000 dzieci w wieku od 11 do poniżej 14 lat—u nas 42, w Anglji 24, na 1000 w wieku 17 do poniżej 20 lat—u nas 17, w Anglji 4, starszych ponad lat 20 'jest też u nas jeszcze liczba spora.
Wysoka względnie liczba dzieci młodszych w szkołach średnich polskich (5 województw) jest zabytkiem z czasów panowania rosyjskiego, kiedy szkoła średnia w miastach^
Z braku szkół powszechnych, dawać miała również wy kształcenie wstępne w zakresie elementarnym. Wysoka
na-ń
tomiast liczbą uczniów starszych tłomaczy się poczęści mo mentem powojennym, do którego daty przytoczone
odnoszą. W : związku z wojną, czasową emigracją, służbą wojskową, młodzież była zmuszona do przerwania studjów, Jctóre teraz kbńczy.
, W każdym razie uwypukla się w przytoczonych frag
mentach cała anormalność naszych dzisiejszych stosunków szkolnych.
U W A G I ,
S woj. b. dzielnicy rosyjskiej. Źródła: Miesięcznik sta
tystyczny 1920 tom I str, 14 i dalsze, daty dla szkolnictwa powszechnego uzupełnione dla całego obszaru (por. Rozdział I
str. 3-—8), liczba uczniów i nauczycieli w szkołach średnich uzupełniona w przybliżeniu dla wszystkich 423 szkół
śred-117
n i c h (brak d a n y c h dla 24 s z k ó ł ) . Sęminarja nauczycielskie w e d ł u g t y m c z a s o w y c h obliczeń z materjału za r. szk. 19J9/20*
4 woj. b . z a b o r u austrjackiego. D a t y dotyczą r. szk,
1918/19. kiedy z p r z y c z y n y działań w o j e n n y c h były szkoły w 11 p o w i a t a c h wschodnich chwilowo nieczynne. W o b e c
t e g o zapoźyczótie zostały dla tych 11 p o w i a t ó w liczby z r. szk. 1912/13 w celu przybliżonego uzupełnienia.
Semi-narja nauczycielskie w r. szk. 1919/20 w e d ł u g zestawienia R a d y Szkolnej Krajow^ej w e L w o w i e .
•
2 w o j . b . z a b o r u p r u s k i e g o . D a n e d o t y c z ą c e szkół p o -w^szechnych z r. szk, 1919/20 zaczeirpnięte" są z p r o
wizo-r y c z n e g ó i tylko pwizo-rzybliżonego zestawienia d e p a wizo-r t a m e n t u O ś w i e c e n i a przy Ministerstwie b, dzielnicy pruskiej. Do
seminarjów zaliczone zostały p r e p a r a n d y , niające charak
t e r kursó^w samodzielnych w p r z e c i w i e ń s t w i e ' do d a w n y c h pruskich P r a e p a r a n d e n " A n s t a l t e h , w y c h o w u j ą c y c h k a n d y d a
t ó w do seminarjów^
B. K r ó l e s t w o Polskie. Ź r ó d ł o : P r a c e W a r s z a w s k i e g o
_ \
K o m i t e t u Statystycznego, zeszyt XL* Narodnoje obrazowanje w^ Carstwie P o l s k o m za 1910/11 r. D o szkół p o w s z e c h n y c h
(str. 112 i 141) zaliczone zostały: s z k o ł y w z o r o w e (8 rządo-w y c h i 1 p r y rządo-w a t n a ) , miejskie (749 r z ą d o rządo-w y c h 469 p r y rządo-w a t n y c h ) i gminne (3139 r z ą d o w y c h i 352 p r y w a t n e ) . Do szkół śred nich (str. 30, 42 i 48) szkoły podległe mininisterstwu oświaty
(54 r z ą d o w e i 157 p r y w a t n y c h ) , min. handlu i przemysłu (47),
1 szkoła min. komunikacji i Instytut Maryjski. Seminarjów: 9 r z ą d o w y c h i 2 p r y w a t n e .
•
Austija, Czechy, b. Galicja. Ź r ó d ł o : Statistik d e r
Unter-richtsanstalten in O e s t e r r e i c h 1912/13 Band X I V / 3 Heft.
' - • , • • F
W Austrji, z wyjątkiem Galicji, Dalmacji, Istrji, Krainy i Bukowiny obowiązuje n a u k a 8-letnia, w Galicji w myśl u s t a w y krajowej z r. 1873 t r w a obowiązek szkolny w mia
s t a c h mających szkołę wydziałową lat 7, w innych
miejsco-w^ościach lat 6. Uwolnienia dziecka, które nie pobierało
• •
n a u k i szkolnej conajmniej p r z e z lat 6, u s t a w a nie dopuszcza. O b o w i ą z e k szkolny r o z p o c z y n a się z u k o ń c z o n y m 6-ym ro-k i e m życia (por. J. Buzero-k „ W y c h o w a n i e P u b l i c z n e " str. 148/9 oraz 112 i dalsze).
-118
P r ó c z p o d a n e j w tablicy liczby m a t u r z y s t ó w w
semi-narjach nauczycielskich otrzymało ś w i a d e c t w a dojrzałości w k o ń c u r. 1913
W Austrji całej 475 nauczycielek robót i 536 ochroniarek w Galicji 28 „ ' „ i 68 „
w C z e c h a c h 82 .' . ' i 118 » 7» * • • ^ _ »
v ;
Prusy i b. prowincje pruskie—Poznańska i Zaćhodnio-Pruska. Ź r ó d ł a : „Preussische Statistik Band 231" oraz
„Sta-tistisches Jahrbuch fiir d e n P r e u s s i s c h e n Staat 1914". Nazwą szkoły p o w s z e c h n e j objęte są w^ zestawieniu pruskie szkoły l u d o w e i „średnie" (mittłere Schulen), przez szkoły zaś średnie w zestaw^ieniu należy rozumieć pruskie „hohere**
Lehrąnstalten". O b o k senainarjów zamieszczonych w tablicy było w r. 1911: w P r u s a c h , . , . 236 p r e p a r a n d z liczbą uczniów 21 971 w prowinc. P o z n a ń s k . i Zach.-Pruskiej . 34 » »i »ł
2946
Na p a ń s t w o w y c h k u r s a c h p r z y g o t o w a w c z y c h „ P r a p a -r a n d e n K u -r s ę " uczyło się w^ 1911: w P r u s a c h , . . . . . . . . , . 2 858 uczniów^ w prowinc. Poznańskiej i Zach.-Pruskiej 374 „ 'U s t a w a p r u s k a n a k ł a d a 8-o letni obowiązek szkolny dla dzieci od lat 6 skończonych. W e d ł u g statystyki urzędowej, uczęszczało w P r u s a c h d o szkół p o w s z e c h n y c h w r. 1910/11 na k a ż d e 100 dzieci w wieku obowiązku, t, j . lat 6 — 14:
c h ł o p c ó w 95.62 (3 292877 uczniów) dziewcząt 96.56 (3 279263 uczenie)
W
nieprzyjętych z pow^odu przepełnienia s z k ó ł . . 383 dzieci
ił ł» ułomności fizycznych
lub u m y s ł o w y c h 10577 niezapisanych do szkoły p o m i m o u k o ń c z o n e g o
6-go roku życia 20621 zwolnionych p r z e d u k o ń c z e n i e m 14-go roku życia 50 846
uczniów w klasach w s t ę p n y c h p r z y szkołach
średnich ( Y o r s c h u l e n iń Kóheren Lehranst.) 34442 (Preussische Statistik Bd. 231. Str, 38*).
Sł
j>
»
119
Bawarja. Ź r ó d ł a : „Statistiches Jahrbuch fiir das d e u t s c h e
Reich 1914**, „Statiśtisches Jahrbuch fiir den Freistaat Bayern 1919". W i e k obowiązku szkolnego t r w a w Baw^arji lat 7 i r o z p o c z y n a się z u k o ń c z o n y m 6-yni rokiem życia. •
Szwajcarja. Ź r ó d ł a : „Statistisches Jahrbuch fiir die
Schweiz 1912". W p r z e w a ż n e j części k a n t o n ó w szwajcar skich n a u k a obowiązkowa t r w a lat 8 (w Lucernie dl a
chłopców lat 7, dla dziewcząt lat 6, w Bernie lat 8 — 9).
O b o k s z k ó l / l u d o w y c h istnieją w Szwajcarji szkółki dla m a ł y c h dzieci (rCleinkinderschulen), k t ó r y c h liczba wynosiła w r. 1910 1159 szkół i 51597 dzieci, co s t a n o w i 670 na 10000 dzieci w wieku szkolnym. W o b e c tego wynosi w Szwajcarji ogólna liczba dzieci, korzystających z wychow^ania szkolnego,
545 986, czyli 8 395 na 10000 w wieku szkolnym.
Francja. Ź r ó d ł a : „Arinuaire Statistique de la F r a n c e
1913" tom 33. „ A n n u a i r e G e n e r a l d e la F r a n c e et de FEtranger 1919".
W
szkolny lat 7, W łnauki szkolnej udzielają szkoły p o w s z e c h n e niższe i w^yższe: ecoles n o r m a l e s primaires i ec. norm. superieures.
W y c h o w a n i e p r z e d s z k o l n e p o w i e r z o n e jest szkółkom dla dzieci: ecoles maternelles. Gminy, w k t ó r y c h szkółek takich brak, o b o w i ą z a n e są do zakładania klas dla dzieci
„classes enfantines" przy s z k o ł a c h p o w s z e c h n y c h . Klasy t e przyjmują dzieci od lat 4 — 7, z których do uczęszczania obowiązane są tylko dzieci 7-o letnie. W ł a ś c i w a n a u k a szkolna z a c z y n a się d o p i e r o od 8-go roku życia i t r w a
• - 1
t e m s a m e m tylko lat 6.
W r. szk. 1906/7 wynosiła w e Francji liczba dzieci 6-cio letnich i młodszych, z a p i s a n y c h do szkół pow^szechnych (ec. primaires) . 740018, czyli n a 10000 dzieci w wieku szk.
1117 szkółek dla dzieci
(ec. maternelles) 578 719 f f 5ł Jł » »
858
Z w y c h o w a n i a szkolnego korzysta z a t e m w e Francji na k a ż d e 10000 dzieci w^ wieku szkolnym 9 175 dzieci (por.
Buzek „ W y c h o w a n i e Publiczne str.
j . 34/6
i A n n u a i r eG e n e r a ł de la F r a n c e 1919"). Materjały, z k t ó r y c h zaczerp
)20
1912/13 nie wyszczególniają liczby dzieci, zapisanych do „class,es eniFantines". N a po^dstawie d a n y c h z r. 1906/7 można wnosić, że liczba dzieci młodszych, nieobjętych obowiązkiem szkolnym a uczęszczających do szkół, wynosiła w r, 1912/13 conajmniej tyleż, co 6 lat temu.- . Ogólna liczba uczniów w szkołach p o w s z e c h n y c h wynosiła w r. szk. 1912/13—5 508 534,
w tej liczbie było r a z e m uczniów 7-o letnich i starszych około 4800000.
Względnie w y s o k a liczba szkół w e Francji tłómaczy się (podobnie jak w e W ł o s z e c h ) zasadą rozdziału obu płci. „Szkoła mieszana jest dopuszczalna jako malum necessarium z p o w o d u szczupłości środków finansowych". Gminy, liczące 50Q lub. więcej m i e s z k a ń c ó w , muszą u t r z y m y w a ć przynajmniej jedną osobną szkołę dla dziewcząt jeśli r a d a szkolną d e p a r -t a m e n -t u wyraźnie nie zezwoli, iż niożna dziewczę-ta posyłać
do szkoły dla chłopców.
P r z e c i w n i e „w P r u s a c h p o b i e r a ł o w r. 1901 n a u k ę wspólną na wsi 86.3,^ dzieci", w Anglji oddziały mieszane stanowią n p . w 1902 ok. 75^ wszystkich oddziałów. (J. Buzek
„ W y c h o w a n i e publiczne").
Angija. Ź r ó d ł a : „Statistics of Public Education 191.3/1914
in England and W a l e s " , W Anglji mają gminne zarządy szkolne „Schoolboards" obow^iązek starania się o szkoły dla dzieci od lat 5—-14. W e d ł u g d a n y c h statystyki u r z ę d o w e j , uczęszczają do szkół e l e m e n t a r n y c h dzieci już od 3-go roku życia. O d r. 1880 obejmuje obowiązek szkolny dzieci między 6-yni a 13-ym rokiem życia, u s t a w y z 1900 i 1909 stanowią
14-y rok życia, j a k o granicę obowiązku szkolnego, k t ó r a
^
przesunięta została w r. 1918 do roku 15-go życia (por. J. Buzek W y c h o w a n i e Publi ( ( iczne , óffentliche Unterrićhtsweisen str. 37/6, A . Petersilie: „Das I str. 174, A n n u a i r e General d e la F r a n c e 1919). W p r a k t y c e występuje p o w s z e c h n o ś ć w y c h o w a n i a szkolnego już od 5-go roku życia. W i ę k s z o ś ć
dzieci od lat 5 — 6 , wzgl. do 7 nie p o b i e r a p r a w d o p o d o b n i e jeszcze właściwej nauki szkolnej, lecz p o n i e w a ż niema
w Anglji jednego obowiązującego planu nauki, czy organi
zacji szkoły, a s p r a w o z d a n i a s t a t y s t y c z n e tej strony nie uwzględniają, z a m i e s z c z o n a została w tablicy tylko liczba
121
w Anglii i Walji z wychowania szkolnego w szkołach
I , . i "
p o w s z e c h n y c h 6 0 6 9 0 5 6 dzieci, co stanowi 8433 na 10000
w wieku szkolnym.
Szkolenie k a n d y d a t ó w na nauczycieli szkół
początko-• L
w y c h o d b y w a się w Anglji w sposób następujący:
„Kto chce zostać naUczyćielem,„może b y ć n a p r z ó d prak-tykantern (probationęr). P r a k t y k a n t a m i mogą b y ć za zezwo
leniem inspektora chłopcy lub dziewczęta wyżej lat 13-tu,
a niżej lat 16-tu, jeżeli objawią wolę przyjęcia później po
s a d y nauczyciela t~ ucznia. P r a k t y k a n c i mogą udzielać nauki najwyżej p o d c z a s p o ł o w y czasu szkolnego, resztę czasu zaś powinni poświęcić kształceniu się p o d n a d z o r e m nauczyciela ukwalifikowanego. N a u c z y c i e l e m — uczniem (pupil-teacher) m o ż e być chłopiec lub d z i e w c z y n a wyżej lat I S-tu* jeżeli zda p r z e d i n s p e k t o r e m p r z e p i s a n y egzarnin. Nauczyciele t a c y nie m o g ą uczyć więcej niż 20 godzin t y g o d n i o w o ; resztę
czasu powinni poświęcić dalszemu kształceniu się, a to p o d k i e r o w n i c t w e m nauczyciela xikwalifikowanego, albo też w szko ł a c h wyższych. N a u k a udzielana przez nauczyciela
ukwali-fikowanego nie może t r w a ć krócej niż 5 godzin tygodniowo, ani dłużej niż 3 godziny dziennie. Działalność nauczyciela—• ucznia t r w a 3, a w szkołach wiejskich 4 lata". „Po u p ł y w i e lat 3 (a więc najwcześniej w 19-m roku życia) powinien na
u c z y c i e l — uczeń zdać egzamin, t. zw. Kingś Scholarship Exa-mination. Kto przy egzaminie padł, mógł aż do 31 m a r c a
1904 mimo to zostać n a u c z y c i e l e m p o m o c n i c z y m t y m c z a s o -w y m (provisional assistant). Kto egzamin zdał, może -wstą
pić d o , seminarjum nauczycielskiego, lub o t r z y m a ć p o s a d ę n a u c z y c i e l a pomocniczego (assistant), jeżeli zaś zdał egzamin z p o s t ę p e m celującym, p o s a d ę nauczyciela ukwalifikowanego t y m c z a s o w o (provisionalIy certificated t e a c h e r ) " . (Dr. Józef
Buzek: W y c h o w a n i e Publiczne str. 351/2).
N a u k a w szkołach e l e m e n t a r n y c h o d b y w a się p o d do
z o r e m i kierunkiem nauczyciela głównego ( H e a d - T e a c h e r ) , udzielana częścią p r z e z niego, częścią, a mianowicie w tej :samej sali, przez nauczycieli — uczniów lub nauczycieli p o m o c n i c z y c h (por. Dr. P e t e r s i l i e : „Das óffentliche
Unterrłchts-w e s e n II Band", str. 174).
Belgja, Ź r ó d ł o : „ A n n u a i r e Statistique d e la Belgique
122
Belgja nie zna obowiązku szkolnego, istnieje tylko obo wiązek zakładania szkół przez gminy. W r. 1911 istniało
w Belgji:
3 186 ochron (ecoles gardiennes) z Hćzbą w y c h o w a ń c ó w 275 911
7 590 szkół powszechnych „ „ 934830 Wychowaniem szkplnem objętych było zatem 1210 741,
czyli 8032 dzieci na 10000 w wieku szkolnym. Pozatem istniało 4940 szkół dla dorosłych z liczbą uczących sie