Materjały do projektu realizacji powszechnego nauczania na obszarze 5 województw: warszawskiego, łódzkiego, kieleckiego, lubelskiego i białostockiego oraz m. st. Warszawy

INISTERStWO WYZNAŃ RELIGUNYCH 1 OŚWlECEraA PUm^ICZNEGO • ł - ^ ^ ^ F » _ »

MATERJAŁY

PROJEKTU REALIZACJI

i

POWSZECHNEGO

NAUCZANIA

\ POD REDAKCJi^

DRA MARJANA FALSKIEGO

\

• ^

^'ł

V

WARSZAWA 1921

KŁAD GŁÓWNY W K»|ŹNtCy POLSCSJ T*WA NAUCZyCIEtl

I

\

WyDAWNICTWA MINISTERSTWA wyZNiCŃ

RELIOIJN. I OŚWIECENIA PUBŁICZNECO

PROGRAM

ł

NAUKI W SZKOŁACH POWSZEGHNyCH

SIEDMIOKLASOWyCH;

T - K ^ REUOJA RZyMSKO-KATOLlCKA języK POLSKI J^ZyKi OBCE HISTOR JA. GEOORAFJA RACHUNKI Z CEOMETRJĄ ŚPIEW GRY I GIMNASTYKA

-RySUNKI I ROBOTY RĘCZNE .

ROZKŁAD GODZIN W SZKOŁACH POWSZECHN. SPIS PODRĘCZNIKÓW SZKOLNYCH DLA SZKÓŁ POWSZECHNYCH 7-MIO KLASOWYCH NA ROK SZKOLNY 1930/21

SKŁAD GŁÓWNY W KSIĄŻNICY POLSKIEJ. TOWARZYSTWA N A U C Z Y C I E L I SZKÓŁ WYŻSZYCHi WARSZAWA.

r:.

I. - ' ±^

'•••M^oą'^

i ^ * * • \ .

MINISTERSTWO WYZNAŃ RELIGIJNVCH I OŚWIECENIA PUBLICZNEGO

4 '

^ • _ ' ^

\

J ", , , • -i,;**' Ł^y w - - ^l ^./ (^Y .^,f- ..•^ •

- J j , - r * • H H

MATERJAŁY

A.:. i i - 4

DO PROJEKTU REALIZACJI

/ \

POWSZECHNEGO NAUCZANIA

N • \ V\ 1 '

NA OBSZARZE 5 WOJEWÓDZTW:

1

WARSZAWSKIEGO, ŁÓDZKIEGO, KIELECKIEGO,

' I , } t •• r r ^ ; ^

LUBELSKIEGO I BIAŁOSTOCKIEGO

r

-ORAZ M. ST. WARSZAWy

POD REDAKCJĄ

DRA M A R J A N A

FALSKIEGO

.1". '/'<>.,.

^? ' ^

Dolnośląska Biblioteka Pedagogiczna' we Wrocławiu • ^ F _ j _

• % U

OfĄ

^^>^ • X fc I . • ł

. . WARSZAWA 1921

SKŁAD GŁÓWNY W KSIĄŻNICY POLSKIEJ T-WA NAUCZYCIELI

. SZKÓŁ WYŻSZYCH •• . /

¥ >

f^

Dolnośląska Biblioteka Pedagogiczna \

we Wrocławiu -,

^ t

ZAKŁĄDy GRAFICZNE PRACOWNIKÓW DRUKARSKICH ^ p . z ogr. odp.

i

-Praca ninłejszay wyl^onana przez Ministerstwo Wyznań

Religijnych i Oświecenia Publicznego przy spółudziale

Głów-nego Urzędu StatystyczGłów-nego, stanowi próbę znalezienia .doraź­

nej odpowiedzi na zagadnienie realizacji powszechnego naucza­

nia na obszarze najwcześniej przez administrację polską obję-^

tych ziem h. zaboru rosyjskiego, ' Szkicowy charaf^ter pracy był

nieunikniony z powodu przeważnie niedość ścisłych t częstokroć

niekompletnych materjałów, znajdujących się w posiadaniu

za-równo Ministerstwa WRiOP jak i GŁ Urzędu Statystycznego,

Podjęte obecnie starania o rozszerzenie badań nad stanem

szkol-nictwa i o związanie tych ostatnich z bezpośrednienii

potrzeba-mi pozwolą W najbliższym czasie zastąpić rozdziały szkicu

ni-niejszego dokładnem zobrazowaniem stanu naszego szkolnictwa

powszechnego W całem Państwie i dadzą mocniejszą podstawę

dla rozważań i projektów, dotyczących kształtowania

przysz-łości i rozwoju nowych form. • .

, f '

I. KRAUTLER ' M.FALSKI * . ' - - " '

SPIS RZECZY

Si.

R o z d z i a ł I. Zarys rozwoju szkolnictwa p o w s z e c h n e g o na obszarze

5 w o j e w ó d z t w b. zaboru rosyjskiego 1 R o z d z i a i ł II. Wiek dzieci, uczęszczających d o szkół p o w s z e c h n y c h . 19

R o z d z i a ł III. Rok szkolny i frekw^encja uczniów^ 31 R o z d z i a ł IV. Drugoroczność w szkołach p o w s z e c h n y c h , . . . . . 50

R o z d z i a ł V. Kwalifikacje i ruch nauczycieli D1, R o z d z i a ł VI. Wydajność zakładów, przygotowujących nauczycieli szkpł

• I

p o w s z e c h n y c h 70 R o z d z i a ł VII. Warunki pracy inspektorów szkolnych 79

R o z d z i a ł VIII. Lokale szkolne 9 0

I " '

R o z d z i a ł IX. Zestawienie porównawcze stanu szkolnictwa w byłych

• _

trzech zaborach Polski i w krajach zachodnich. . . 100 R o z d z i a ł X. Statystyka dzieci w wieku obowiązku szkolnego (od

7—14 lat) . . . 123 R o z d z i a ł XI. Zasady projektu realizacji p o w s z e c h n e g o nauczania na

obszarze 5 w o j e w ó d z t w w okresie 1922/3-—1928/9 . 148 R o z d z i a ł XII. Podział dzieci na grupy w stosunku do obowiązku szkol­

n e g o i liczebność tych grup . 160 R o z d z i a ł XIII. Wymagania projektu realizacji w zakresie produkcji

nau-I '

R O Z D Z I A Ł I.

ZARYS ROZWOJU SZKOLNICTWA

POWSZECHNEGO N A OBSZARZE 5 WOJE­

WÓDZTW B. ZABORU ROSYJSKIEGO.

Najistotniejszym wskaźnikiem rozrostu szkolnictwa p b

-w^szechnego jest liczba uczniów i liczba nauczycieli. Liczby. tCj przy uwzględnieniu ogólnej iloścj^ dzieci w v\rieku

obo-wiązku-szkolnego (7—\4 lat), pozwalają n a ustalenie d w u c h najważniejszych ~ norm: Vo dzieci, uczęszczających do szkół i liczby dzieci, przypadających w^ szkóła^ćh przeciętnie -na jednego nauczyciela. Liczba szkół, s a m a przez .się, nie jest jeszcze miarodajnym wskaźnikiem rozrostu szkolnictwa, a to

z pow^odu ogromnych róźiiic, jakie dzielą poszczególne szkoły p o w s z e c h n e zarów^no co dó stadjum rozwoju, w k t ó r y m się

one znajdują, jak i co d o t y p u organizacyjnego (od jednokla-sow^ych do siedmioklajednokla-sow^ych),

. D l a zobrazowania w i ę c rozwoju szkolnictwa p o w s z ę c h

-nego, ustalić przedew^szystkiem należy liczbę nauczycieli i liczbę uczniów dla szeregu lat i dla jednego, określonego terenu. Jako t e r e n najodpowiedniejszy dla dotychczas admini­

stracyjnie zorganizowanych ziem b. zaboru rosyjskiego przyj­ mujemy dzisiejsze 5 województw: W a r s z a w s k i e , Łódzkie,

Kie•

-leckie, Lubelskie i B i a ł o s t o c k i e , - ^ wraz z m i a s t e m W a r s z a w ą . Ustalenie liczby nauczycieli i uczniów szkół p o w s z e c h n y c h n a terenie tych 5 wojew^ódżtw nastręcza j e d n a k znaczne trudności i^moźe b y ć d o k o n a n e tylko w^ przybliżeniu. R o z p o r z ą d z a m y mianowicie materjałem n a s t ę p u j ą c y m :

1) Wiadofmości najbardziej W y c z e r p u j ą c e p o s i a d a m y d l a r . szk. 1918/19. Dotyczą one 80 okręgów szkolnych, czyli całego obszaru 5 w o j e w ó d z t w bez 3 okręgów: Bielskiego, Sejneńskiego i Suwalskiego (por. liczbę nauczycieli i uczniów

2

w „Miesięczniku S t a t y s t y c z n y m " zesz. 1^3,'1920). Uzupełnienie liczb do pełnego obszaru 5 województw^, czyli do 83 okręgów,

m o ż e b y ć d o k o n a n e w przybliżeniu przez pow^iększenie licz­

b y nauczycieli i uczniów w t y m stosunku, w jakim liczba ludności 83 o k r ę g ó w (powiatów)i w y n o s z ą c a w e d ł u g

„Rocz-nika S t a t y s t y c z n e g o " ż roku 1920, — w .miastach 3 356 728, w gminach w i e j s k i c h , — 9 2 7 4 6 6 4 , p r z e w y ż s z a liczbę ludności 80 okręgów, wynoszącą w e d ł u g tegoż „Rocznika" w m i a s t a c h 3 271 766, i w gminach wiejskich 9 015 074. Stosunek t e n wy­

nosi dla ludności m i e j s k i e j 102.597 : 100.000,. dla wiejskiej

102.880 : 100.000. • /

,. . . ' • . y

2) Dla r, szk, 1917/18 d a n e o liczbie nauczycieli i ucz-niów p o s i a d a m y tylko z obu byłych^ generalnych

gubernai •

-torstw okupacyjnych, obejmujących 73 okręgi prowincjonalne i oba miasta wielkie: Warszawkę i Ł ó d ź (por. S t a t y s t y k a Polski,

" • • " •

w ppr. Ministerstwa W*. R.. i O, P., t. 1, W a r s z a w a , 1919). P r z e -r a c h o w a n i a t y c h liczb d o k o n a m y w sposób p-rzybliżony, p-rzyj-

przyj-. ' i • - przyj-.

m.ując, że w roku szk. 1917/18 nieznana; nam; liczba nauczy­

cieli i uczniów n a terenie p e ł n y c h 5 w^oj^wództw będzie v/ t y m s a m y m stopniu p r z e w y ż s z a ł a znaną n a m liczbę

• • I _ ' •

;riauczycieli i uczniów n a terenię 73 okręgów, w jakim je p r z e -wyżśzała w i", szk. 1918/19, dla którego liczby, dotyczące t y c h s a m y c h 73 okręgów, czerpiemy biezpośrednio z mateirjałów

• • ' ' ' • . ' • '

Gł. Urzędu Statystycznego, \

3) Dla r. szk. 1919/20 w d h ^ i l i o p r a c o w y w a n i a nime]-szegó rozdziału był do rozporządzenia s p r a w d z o n y m a t er jał

zaledwie z 22 okręgów, oraz z miast W a r s z a w y i Łodzi. Przez p o r ó w n a n i e tych d a n y c h z d a n e m i z r. 1918/19, dotyczącenii t y c h s a m y c h 22 okręgów, ustalony został Vo przyrostu liczby nauczycieli i uczniów zarówno w m i a s t a c h jak w gminach, a n a s t ę p n i e uogólniony n a cały obszar 5 województw, dla których p e ł n e liczby nauczycieli i u c z n i ó w . z r. szk. 1918/19 posiadamy. Już po dokonaniu t y c h przeliczeń nadeszły nia-terjały z i n n y c h o k r ę g ó w z r. szk, 1919/20. P o r ó w n a n i e peł­ niejszych liczb z 53 o k r ę g ó w z liczbami z 22 okręgów wy­ kazało j e d n a k różnice b a r d z o nieznaczne, wynoszące zaledwie około 27o iii.plus w liczbie z a r ó w n o nauczycieli jak uczniów,

Okoliczność ta pozwoliła p o z o s t a ć przy uogólriieniach, p o -czynionych W tej p r ą c y n a p o d s t a w i e d a n y c h ż 22 okręgów, k t ó r e u w a ż a ć m o ż e m y ża bardzo zbliżone do "rzeczywistych.

\

3

3

• 4) Dla r. szk. 1920/21 p o s i a d a d o t y c h c z a s M i n i s t e r s t w o W . R. i - O . P. j e d y n i e daty, d o t y c z ą c e liczby n a u c z y c i e l i -W d w u c h m i a s t a c h — W a r s z a w i e i Ł o d z i o r a z w 57 o k r ę g a c h p r o w i n c j o n a l n y c h . D a n y c h co d o liczby u c z n i ó w v^cale Jeszcze dla t e g o r o k u nie p o s i a d a m y . ~ *

P o r ó w n a n i e liczby n a u c z y c i e l i w r.-szk. 1920/21 i r. ^żk. ; 19] 9/20, d o k o n a n e dla miast W a r s z a w y i Ł o d z i oraz 41 o k r ę g ó w . p r o w i n c j o n a l n y c h , w y k a z a ł o ]6Vo p r z y r o s t u . Uogólniając t e n ' Vo p r z y r o s t u na cały obszar 5 w o j e w ó d z t w , o t r z y m a ć riiozenay

przybliżoną p e ł n ą liczbę n a u c z y c i e l i w r o k u szk. 1920/21. 5) D l a r . szk. 1916/17 i 1913/14 b a r d z o p r z y b l i ż o n ą liczb^^ ; nauczycieli i u c z n i ó w ustalić n i o ż n a n a p o d s t a w i e z e s t a w i e ń , d o k o n a n y c h p r z e z E. G r a b o w s k i e g o ( „ S t a t y s t y k a P o l s k i " , • t. L, 1919. str:'IIL). ' • " ^ P o d o k o n a n i u t y c h w s z y s t k i c h o b l i c z e ń o t r z y m u j e m y • ' - - ł następujący, p r z y b l i ż o n y o b r a z rozwoju s z k o l n i c t w a p p w s z e c h -. n e g o ria obszarze 5 w o j e w ó d z t w h-. z a b o r u rosyjskiego ( w o ­

b e c b r a k u d a n y c h o liczbie n a u c z y c i e l i i u c z n i ó w szkół p r y

-_ d

. w a t n y c h w W a r s z a w i e i Ł o d z i w r, 4zk, 1919/20, przyjąć m u

-M I

sieliśmy liczby z rolcu 1918/19). v /

r ~ , I I

A. Liczba nauczycieli.

Warsz. i Łódź Miasta prówinc. G m i n y wiejskie 5 wojew. o g ó ł e m

1913/14

1916/17

^ ' - y

9631

12 533

ri H

1917/18 1653 ,2621 8919 13 193

1918/19: . '2222 - 2800 • 10460 - 15482

« " " ™

|9i9/20 • 2 784 . 3 9 3 7 . . 11143 .17 864

1920/21 3079 - ' 17493 " 20572

k ' * - w B. Liczba uczniów. . ^ , . . j - . ' - '

Warsz. i Ł ó d ź Miasta p r o w i n c . G m i n y wiejskie 5 wpjew. o g ó ł e m

1913/14

/

427 335

686788

1916/17 .' . .

1917/18 5885,8 - J09832 574408 ; 763098

1918/19 71320 138 008 660680 . . -870008

1919/20 104132 ' 171560 744966 1020 658

4

Liczby względne dla okresu 1917/18 — 1919/20.

•w

Przyrost liczby nauczycieli,

Warsz. i Łódź Miasta prowinc. Gminy'wiejskie 5 woj ew. ogółem

17/18 , .100.0 ' 100.0 100.0 100.0

18/19 134.0 106.8 117.3 U7.4.

19/20 : 169.6 150.2 124.9 135.4

20/21 186.3 • . " 151.6 J56.0

- • • \

Przyrost liczby uczniów.

Warsz. i Łódź Miasta prowinc. Gminy wiejskie 5 wojew^^. ogółem; - • " , • • • •• • ^

17/18 ' 100.Ó 100.0 100.0 100.0

r • '

-18/1,9 . 121.2: 125.7 115.0 . 114.0

19/20 • 176.9 156.2 . 129.7 133.8

. /

Widzimy, że naogół przyrost liczby nauczycieli jak rów­ nież liczby uczniów jest w szkołach p o w s z e c h n y c h w l a t a c h

1 9 1 7 / 1 8 ^ J919/20 znaczny, wynosi b o w i e m około 157o rocznie. Z a c h o d z ą natomiast b a r d z o widoczne różnice w stopniu tego p r z y r o s t u p o m i ę d z y ośrodkiami miejskiemi a wiejskiemi, miaiio-wicie ogronihie silny jest ten przyrost w m i a s t a c h wielkich,—

i \

-W a r s z a w i e i JLodzi (ok. 20 — 3 0 % rocznie), . nieco mniejszy w miasfach prowincjonalnych i znacznie mniejszy (10-—-ISYo rocznie) w gminach wiejskich. Na wsi w i ę c szkolnictwo p o -stępuje u n a s w^olniej, niż w m i e ś c i e .

• • - 1 I

Przyrost roczny liczby nauczycieli i uczniów jest i m u s i być, conajmniej do chw^ili zrealizowania powszechniego

na-•

uczania, znacznie wyższy u nais, niż w krajach zachodnich, w których przyrost ten, p o objęciu szkołą p r a w i e wszystkich dzieci, związany jest tylko z p r z y r o s t e m ludności oraz że s t o p n i o w e m ulepszaniem.organizacji szkolnej^ i zmniejszaniem obciąż'enia nauczyciela uczniami.

Dla przykładu normalnego przyrostu uczniów i

nauczy-. - - • - • nauczy-. • - • "

cieli, jaki dla n a s m o ż e być miarodajny dopiero w przyszłości, p r z y t a c z a m y dane, dotyczące przyrostu liczby nauczycieli

^ ^ _ _ _ 1 ' _ _ •

i uczniów szkół p o w s z e c h n y c h w P r u s a c h w ciągu lat 25,mia-npwicie od r. J886 dó r. 1.911 (por, P r ę u s s i s c h e Statistik, Bo. 231. Berlin, 1913). : . •

3

U miasta

czniów wies

Liczba nauczycieli i uczniów szkół powszechnych w^ Prusach.

Nauczycieli

miasta wieś ogółem

1886 22419 4Z33] 64 750

1891 26317 45 414 71731

1896 29900 49531 79431

1901 35 977 54231 90208

1906 43 604 59160 102 764

1911 .51 700 65 462. 117162

ogółem

1 503 906 3 334 341 4 838 247

1615455 3301021 4916476

1 773 370 3 463 456 5 236 826

2005 134 3 665 736 5 67Ó 870

2 306 265 3 858.133 6 164 398

2546 753 4025 387 6572140

/ W P r u s a c h w^ięc liczba nauczycieli i uczniów w okresie lat 25-ciu podniosła się zaledwie o taki %» (uczniowie wogóle 100—135.9, uczniowie w miastach 100—169.3, na wsi 100—I20.7X o jaki u nas w ciągu 2 lat 1917/18—1919/20 (uczniowie w o g ó l e :

100—133,8, w miastach 100—163.5. na wsi 100—129.7).

. r . . ł

Póniimo znacznego przyrostu, liczba nauczycieli i uczniów jest u nas w szkołach p o w s z e c h n y c h b a r d z o niedostateczna.

Świadczy o tern zestawienie liczby dzieci, uczących się w szkole

powszechnej, z liczbą ogólną dzieci w wieku obowiązku szkolnego.

Liczbę dzieci w wieku obowiązku szkolnego (7-—14 lat) z a p o ż y c z a m y tutaj z rozdz. X, podziału zaś tej liczby na grupę dzieci wielkomiejskich, grupę miejskich prowincjonalnych i grupę wiejskich d o k o n y w a m y w przybliżeniu w e d ł u g d a n y c h Ministerstwa W, R, i O. P., zgromadzonych do projektu sieci szkolnej, z których \vynika, że w. r. szk. 1918/19 p r z y p a d a ł a •na W a r s z a w ę i Ł ó d ź lO.S^o ogółu dzieci w w i e k u szkolnym,

• • • ^

-n a miasta prowi-ncjo-nal-ne 17% i -n a gmi-ny wiejskie 72.2Vo« : OtrzyniaLmy co następuje: A . Liczby bezwzględne: Warszawa i llódz . dzieci ucz. szk. Miasta prowinc. dzieci ucz. szk. Gminy wiejskie dzieci ucz. szk. 7—141. powsz.^

58 858 343 932

po\y;sz.

100 832

7—141:

1 460 699

pO-WSZ.

574408

17/18 218498

18/19 21^329 71320 343666 138008' 1459569 66Ó'680

19/20 219255 104132 345 123 171 560 1465 760 744966

dzieci 7 • • 5 w^ojew. ogółem -14 1. ucz. szk. powsż,

2 023 129

2021564

2030138

763098

870 008

1 020 658

. /

6

\

B. Liczby względne

na 100 dzieci w wieku 7—14 lat uczęszcza do szkół powszechnych: 1917/18

1918/19 1919/20

Warsz. i Ilódź Miasta prow. Gminy wiejsk. 5 "wojew. ogółem

26.9 31.9' 393 37.7

32.6

47.5-40.1 49.7

45.2

50.8

43.0

50.3

Liczba dzieci, uczęszczający cli do szkół powszechnych^ - t y ł a więc w stosunku do ogółu dzieci w wieku obowiązku

szkolnego w^ r. szk. 1917/18 w miastach, zwłaszcza w War-szawie i Lodzi (3K9%, 26.97o) znaczniemniejsza, niż w gmi­ nach wiejskich (39.3Vo)« Jednak już po upływie 2 lat, mia­ nowicie w r. szk, 1919/20 m i a s t a nasze wyrównały różnicę, w^ykazując prawie ten sam % dzieci, uczęszczających do szkół powszechnych, co i gminy wiejskie (Warszawa i Łódź-—47.57o> m i a s t a prowincjonalne— 49.77o, gniiny wiejskie—- 50.8VoX

Jeżeli przy tern uwzględnimy tę okoliczność, że w miastach dość pokaźna liczba dzieci w w^ieku 7—14 lat kształci się w

szko-r

łach średnich (w Warszawie i Lodzi w r. szk, 1919/20 około 20000 dzieci ludności miejscowej, w miastach prowincjonal-• X

nych, powyżej 25 000), to przyjdziemy do wniosku, źe już w r. szk. 1919/20 uczniowie szkół Warszawskich i Łódzkich stanowili nie m n i e j s z y Vo ogółu dzieci 7—14 letnich, niżeli uczniowie szkół wiejskich (50.8Vo)t w^ miastach zaś

prowincjo-nalnych 7o ten był nawet _{wyższy (ok. 607o). Naogół}

w r. szk. 1919/20 przeszło połowa ogółu dzieci w w i e k u 7 — 1 4 lat uczęszczała u nas w 5 województwach do szkół bądź powszechnych, bądź średnich. Natomiast w^ r> szk. 1920/21, o ile o tenx wnosić m o ż n a z przyrostu liczby nauczycieli, uczęszcza do szkół prafyydopodobnie ni^ mniej niż 60Vo dzieci \

w wie _{ku 7} 14 lat. /

Obciążenie nauczyciela uczniami na zasadzie tych sa-mych, wyżej podanych liczb, przedstawia się u nas

naśtę-Ł * ' • 1 - - - .

pującó:

j I

Uczniów na 1 nauczycifsla •

Warszawa i Łódź Miasta prowinc. Gminy wiejskie 5 woje w, ogółem

1917/18 1918/19 1919/20 35.6 32.1 37.4 41.9 43.9 43.6

64.4

63.1 66.9

57.8

56.2

57.1

7.

*- ^

P o d c z a s więc gdy w większości krajów zachodnich, przodujących w dziedzinie szkolnictwa, p r z y p a d a ł o w szko­

łach p o w s z e c h n y c h w ostatnich latach p r z e d w o j n ą przecie-' tnie po 3 5 — 4 0 uczniów na nauczyciela (Francja,- Anglja, . Austrja, Sżwajcarja i t, d,), jedynie w Niemczech obciążenie ,

to było większe (50~—60 uczniów), u nas wynosi ono w okrę-sie 1917/18—^1919/20 ok. 55 ^ 6 0 uczniów wogóle, w szcze-gólności zaś: w W a r s z a w i e i Lodzi ok. 32 — 37, w miastach prowincjonalnych ok. 42 — 44, w gminach wiejskich ok. .63—67.

Copraw^da tych naszych cyfr wysokich brać nie należy za bezpośrednie wskaźniki trudności zbiorowego nauczania^ w wielu b o w i e m w y p a d k a c h t e n s a m nauczyciel dzieli swój z w y k ł y czas p r a c y n a dwie zmiany, zajmując się w p i e r w

z jedną, riastępnie z inną grupą dzieci, p o z a t ę m często liczba dzieci, rzeczywiście uczęszczających n a lekcj.e, b y w a znacz-' riie mniejsza od. liczby zapisanych i formalnie, do nauki obo­

wiązanych. Tern; niemniej cyfry nasze są wskażnikierri ogro­

m n e g o z a p o t r z e b o w a n i a sił nauczycielskich i ogromnych szkód, ponoszonych przez dzieci w s k u t e k nieuniknionej w tych w a r u n k a c h podzielności nauki, skracającej jej czas do poiowy.

Różnimy się tutaj od Z a c h o d u p o d innym jeszcze wzglę­

dem, / T a m liczba dzieci, przypadających na nauczyciela, zmniejsza się zazwyczaj stopniowo z roku na rok. Np. w

Pru-sach (por. Preussische Statistik, Bd, 231) liczono;

1 w r. szk. 1886 — 75 uczniów^ na I nauczyciela

. „ „ 1 8 9 1 — 6 9 „

1896 — 66 „ « * »

• •

„ „ 1901—63 ~ „

1906 — 60

99 J * ' / - w i ^ w v , *> f » 99

1911 - r 56

» I f • < • • ' - ^ V ff jf jj Podobnie w Anglji w r. szk. 1904/5 w y p a d a ł o 43 uczniów na 1 nauczyciela, w r. s z k . \ J 9 I 3 / l 4 — 38 (Statistics of public Education, Edućational statistics 1913/14. London

1.915),: w e Francji w r, szk. 1901/2 — 52, w r. szk. 1906/7 — 49 (Statistiąue de Tenseignement primaire. T o m e VIII. 1906

8

U nas, wprost przeciwnie, obciążenie nauczyciela ucz­ niami nietyłko się dotychczas nie zmniejsza, lecz raczej wzra­ sta, zwłaszcza wzrosło w p i e r w s z y c h latach wojny, w p o r ó ­ wnaniu do iiorm przedwojennych. W e d ł u g obliczeń E . G r a ­

b o w s k i e g o (Statystyka Polski. T, 1. 1919),, w r. szk. 1913/14 w y p a d a ł o u n a s tylko 45 uczniów n a nauczyciela, ale już w r. szk. 1915/16—56, W . o k r e s i e zaś 1917/18—1919/20 normy . te, jak w i d a ć ż tablicy, podnoszą się dla W a r s z a w y i Ł o d z i

r - - ••

od 35.6 do 37.4, dla naiast prowincjonalnych od 41.9 do 43,6, dla gmin wiejskich od 64.4 do 66.9. Być może, iż również W okresie

Ł • - " i

lat najbliższych z p o w o d u dotkliwego b r a k u sił nauczyciel­ skich, nie b ę d z i e m y jeszcze w stanie zmniejszyć obciążenia nauczyciela uczniami. . -" _ ' ' ^

- Dla liczby szkół i szczególnie dla liqzby szkół różnych Stopni organizacyjnych p o s i a d a m y nieścisłe dane, gdyż p o -jęcie jednostki szkolnej i jej stopnia organizacyjnego często­ kroć- dość dowolnie było rozumiane przy p o d a w a n i u bdpo-wiedzi na formularze statystyczne, które p o n a d t o pojęcia tego należycie nie cle fin jo wały. Dotyczy to zwłaszcza m i a s t a W a r

-szawy. P p z a t e m d a n e t e są n i e k o m p l e t n e , b r a k zwłaszcza w^ielu w i a d o m o ś c i z r. 1919/20. Na p o d s t a w i e takich s a m y c h

obliczeń, jakiemi posługiwaliśmy się przy ustalaniu liczby uczniów^ i nauczycieli, otrzymujemy następujące, c o p r a w d a

mo-że bardzo nieścisłe, d a n e o liczbie szkół n a obszarze 5 woje­ w ó d z t w b. dzielnicy rosyjskiej.

Liczba szkół:

• W miastach (wielkich w gminach

. . -1 1 X . . 1 - 1 o g ó ł e m : oraz prowincjonalnychj wiejskich

• " ' ' ' •

1 9 1 3 / 1 4 ^ ;. •^' '- : ' 6296

1917/18 , 1 176 • 8364 9540

1918/19 1111 9465 10576

1919/20 1019 . • 9496 10515

' L " '

Jak widzimy, ogólna liczba szkół, zwłaszcza szkół wiej-skich, szybko w z r a s t a ł a w latach wojny, dopiero w r, 1919/20 yż porównaniu z r. 1918/19 p r z e s t a ł a w z r a s t a ć i raczej maleje.

po-9

w^strzymanie rozwoju ilości szkół. P o w s t r z y m a n i e to wy\YO-ł a n e gwy\YO-łównie zostawy\YO-ło p l a n o w ą k o m a s a c j ą w i ę k s z e j liczby szkówy\YO-ł

niżej z o r g a n i z o w a n y c h n a niniejszą liczbę w^yżej z o r g a n i z o w a ­ nych, podjętą n a szerszą skalę p r z e z w ł a d z e szkolne z w ł a s z -c z a w drugiej p o ł o w i e o k r e s u 1917/18 —; 1919/20.

G ł ó w n y m b r a k i e m dzisiejszego s t a n u n a s z e g o s z k o l n i c t w a jest nietyle m a ł a liczba szkół, co raczej n i e w ł a ś c i w e ich roz­

m i e s z c z e n i e i niski s t o p i e ń organizacyjny, • Mało j e d n o s t e k

r

^szkolnych m a m y t y l k o w m i a s t a c h . Na w;si j e d n o s t e k szkol­ n y c h m a m y s t o s u n k o w o d o ś ć dużo. . Pow^ierzchnia gmin

wiej-s k i c h w 5 w o j e w ó d z t w a c h w y n o wiej-s i 126517 klm^ a wiej-skoro na t y m t e r e n i e z n a j d o w a ł o się w r. sżk. 1919/20 — 9 4 9 6 szkół,

p r z e t o 1 szkoła p r z y p a d a ł a p r z e c i ę t n i e n a 13.3klm^ p o w i e r z c h n i .

• • ^

G d y b y więc t e w s z y s t k i e szkoły u m i e s z c z o n e b y ł y ' i d e a l n i e . r ó w n o m i e r n i e , najdłuższa d r o g a dziecka do szkoły w y n o s i

-" -" • ' - • \ . '

-J a b y zaledw^ie 2—2V2 kim. P o n i e w a ż j e d n a k szkoły, jak o t e m ś w i a d c z ą materjały sieci szkolnej, o p r a c o w y w a n e j p r z e z Mi-i Mi-i Mi-i s t e r s t w o W , R. Mi-i O. P., r o z m Mi-i e s z c z o n e są o g r o m n Mi-i e n Mi-i e r ó w ­ n o m i e r n i e , m a m y z jednej s t r o n y okolice, w y m a g a j ą c e k o m a ­ sacji szkół, — przynajmniej w celu p o d n i e s i e n i a ich t y p u orga-niżacyjnego,^—z drugiej t a ś s t r o n y z n a c z n a jest ilość t a k i c h

- - • '

okolia, nieraz dość rozległych, w k t ó r y c h dzieci nie mają szkoły w^ odległości 2^/2 —: 3 kim.,'są więc w ł a ś c i w i e d o s t ę p u do szkół zgoła p o z b a w i o n e .

,Dla p o r ó w n a n i a Wzrostu liczby szkół ze w^zrostem liczby nauczycieli i u c z n i ó w posłużą z e s t a w i e n i a n a s t ę p u j ą c e :

o I

/o p r z y r o s t u liczby szkól, nauczycieli i uczniów:

w m i a s t a c h w i e l k i c h i p r o w i n c j o n a l n y c h -w g m i n a c h w i e j s k i c h w 5 w o j e w . o g ó ł e m _ • .' s z k ó ł n a u c z , ' u c z n . s z k ó ł , n a u c z . u c z n . s z k ó ł n a u c z . u c z n . 1917/18 100.0 100.0 100.0 fOO.O 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 1918/19 94.5 ]]73-i24A 113.2 117.3 II5.0 110.9 117.4 114.0 1919/20 86.7 157.2 163.4 113.5 124.9 129.7 110.2 135.4 133.8 1 - - * r w

Przeciętnie nauczycieli na jedną szkołę: ^

* m i a s t a w i e l k i e ^ jgThiny 5 w o j e w .

i p r o w i n c j o n a m e w i e j s k i e o g ó ł e m

1917/18 3.7 :/ 1.07 • - ' 1.4 .

1918/19 • 4.5 , . . 1.11 1.4 1.919/20 6.6 1.1-7 '. •" • 1.7

10

Przeciętnie uczniów nai jędńą szkołę:

• ^ • • —

miasta wielkie gminy 5 "wojewóaztw

• F i prowincjonalne wiejskie o g ó ł e m .

1917/18 143.5. 68.6 - 80.0

1918/19: 188.4 " 69.8 82.2

1919/20 '273.2 7 8 ; 5 ; 97.0

• I ' •" " " - I

Największy w;ięc przyrost w okresie 1917/1'8— 1919/20 dotyczy liczby nauczycieli, która w ciągu 2 ląi wzrosła o 35.4Vo» nieco mniejszy

liczby

uczniów (o 33.8Vo)» znacznie natomiast

mniejszy, liczby szkół (o l0.27o)' W o ś r o d k a c h m i e j s k i c h , t a m więc, gdzie liczba nauczycieli i uczniów wzrosła najin­ tensywniej, liczba szkół malała, zmniejszyła się po^2 J a t a c h

ó 13.37o (1007o ~~" 86.77o). Jedynie w gminach wiejskich

-w p i e r w s z y m roku (1917/18—- 1918/19) przyrost liczby szkół

f _ — -^ " ' szedł w p a r z e z p r z y r o s t e m liczby nauczycieli i uczniów,

w s z a k ż e w drugim roku (1918/19—1919/20) i w tych gmi-n a c h przyrost w, liczbie szkół p r a w i e zagmi-nika, p o d c z a s gdy liczba nauczycieli i uczniów w d a l s z y m ciągu wzrasta. .

.^

w

zmienia

^

^

1

się z roku na rok p r z e c i ę t n a liczba nauczycieli i uczniów, przypadających na jedną szkołę. W gminach wiejskich W r, szk. 1917/18 . p r z y p a d a ł o 1.07 nauczycieli i 68.6 dzieci

n a szkołę, w roku feaś 1919/20 — 1.17 nauczycieli i 78.5 dzieci; stosunki mało się więc zmieniły, zwłaszcza gdy chodzi o na-uczycieli, W m i a s t a c h natomiast nastąpiły w tak krótkim

c z a s i e , - ^ o ile n a s dane, któremi rozpórządzarny, zbytnio nie mylą,—- zmiany olbrzymie: liczba nauczycieli z 3.7

przecie-• przecie-• " ' przecie-•przecie-• " '

tnie wzrosła do 6.6, liczba uczniów w szkole ze 143.5 d o 273.2. Istniejące szkoły miejskie p o d w z g l ę d e m zasobu n a u ­ czycieli i uczniów rozwinęły się więc ogromnie.

T e m u wzrostowi przeciętnej liczby nauczycieli i uczniów, przypadających na jedną szkołę, t o w a r z y s z y p e w i e n ruch,

c o p r a w d a nie tak znaczny, na p o l u przekształcania ' s z k ó ł niżei zorganizowanych ira wyżej zorganizowane. O rozmia­ rach tego ruchu m o ż e m y wnosić na p o d s t a w i e liczb niżej p o d a n y c h , niestety niebardzo ścisłych i n i e k o m p l e t n y c h (nie p o s i a d a m y d o s t a t e c z n y c h d a n y c h dla W a r s z a w y , Ilodzi oraz

dla wszystkich szkół p r y w a t n y c h ) . P o d a j e m y poniżej dla

11

ł

szkół publicznych tylko względne liczby, dla wszystkich zaś

szkół — publicznych i prywatnych •— podajemy przybliżone

liczby bezwzględne, wyprowadzone na podstaw^ie tych norm

względnych; . . ^

• i

r

I. S Z K O Ł Y PUBLICZNE — LICZBY W Z G L Ę D N E .

A. Miasta prowincjonalne:

na , 100 szkół publicznych przypada szkół jednoklasowych,

dwuklasówych, trzyklasowych i t, d.

- j

\

^--I ki. 2 ki. 3 ki. 4 ki. 5 ki. 6 ki. 7 ki. Ogół.

1917/18 29.6 15,4 18.0 26.0 5.9 4.5 0.6

1918/19. 17.5 14.8 ,13.8 .37.0 10.6 5.5 0.8

1919/20 , 1 1 . 2 ' 12.9 , 1 1 . 8 22.5 28.7 5.6 7.3

.100.0

100;0

lOO.Ó

* - ' - w

B. Gminy wiejskie;

ha 100 szkół publicznych przypada szkół jednoklasowych,

dwuklasowycK trzyklasowych i t. d.:

. ' I k L 2 k l . 3 k l . 4 ki. 5 ki. 6 kL 7 ki. Ogół.

1917/18 93.9 '4.5 0.9

_^

0.6

1918/19 93.1

5.3

0.9 0.6

0.1

0.1

1919/20 88.0 a.8

1.7

0.6 - 0.7

0.1.

0.1

100.0

M _

100.0

• F

100.0

II. WSZYSTKIE S Z K O Ł Y — PUBLICZNE I P R Y W A T N E

LICZBY BEZWZGLĘDNE.

• r

1917/18

1918/19

1919/20

^ • k

A. Miasta prowincjonalne:

i ki. 2 ki. 3 ki. 4 ki. 5 ki. 6 ki. 7 ki. Ogół.

243

J

135

75

127

114

86

148: 214

106 285

48

81

78

150

, * \

191

37

42

37

•

5

6

49

822

769

666

12

B. Gminy wiejskie:

1 ki. 2 ki. 3 ki. 4 ki. 5 ki. 6 ki. 7 ki. Ogół.

1917/18 7 855

376

1918/19 8 812 502

1919/20 8357 836

75

85

161

50

57

57

8

9

67

W a r s z a w a i Ł ó d ź : szkół 1 — 7 k l a s o w y c h

9

8364

9 465

9 9496

1917/18 — 354

1918/19 — 342

1919/20

353

Jak widzimy, w g m i n a c h wiejskich r u c h n a polu p r z e -k s z t a ł c a n i a sz-kół niżej z o r g a n i z o w a n y c h n a wyżej

zorganizo-w^ane jest b a r d z o n i e z n a c z n y . J e d n o k l a s ó w k i d o m i n o w a ł y i dominują. W i a t a c h 1917/18 i 1918/19 s t a n o w i ł y one 93—947o ogólnej liczby szkół wiejskich; w r. szk. 1919/20 stanow^ią 88^0 czyli nieco mniej, j e d n a k i w^ t y m jeszcze r o k u szkoły wszyst­

kich stopni, od trzyklasow^ych aż do s i e d m i o k l a s o w y c h włącz­

nie, stanow^ią w^ g m i n a c h wiejskich z a l e d w i e 3.2Vo ogólnej liczby szkół. W m i a s t a c h prow^incjonalnych jest s t o s u n k o w o lepiej niż n a w^si, a w m i a s t a c h wielkich p r a w d o p o d o b n i e le­

piej, niż. w prow^incjonalnych. W m i a s t a c h w^zrasta z w ł a s z c z a liczba szkół pięcio i s i e d m i o k l a s o w y c h . Szkoły z liczbą klas

. • ^

od 5 do 7, w e d ł u g n a s z y c h d a n y c h , s t a n o w i ł y w m i a s t a c h p r o w i n c j o n a l n y c h w^ r, szk. 1917/18 z a l e d w i e 1 P/o» ^ r o k u zaś 1919/20 s t a n o w i ą już 41.67o ogółu szkół.

Moglibyśmy p o s t ę p w^ rozwoju ogółu szkół p o d w^zględ e m pełni t y p u organizacyjnego o k r e ś l a ć liczbowo w n a s t ę p u -j a c y sposób, 'Mieliśmy n p . w r. szk, 1917/18 vy' m i a s t a c h p r o w i n ­

cjonalnych (p, wyżej) o g ó ł e m 822 szkoły. G d y b y w s z y s t k i e o n e b y ł y co do t y p u organizacyjnego idealne, czyli

siedrnio-k l a s o w e , w t a siedrnio-k i m razie p o s i a d a ł y b y w^ s u m i e 8 2 2 X 7 ^ 5 7 5 4 ki asy. r z e c z y w i s t o ś c i tylko 5 szkół w t y m r o k u p o s i a d a p o klas 7; 37 szkół p o klas 6; 48 p o 5; 214 p o 4; 148 p o 3;

243 p o 1, — czyli r a z e m posiadają one:

243 = 2294

127

po 2 i

5X7+37X6 + 48X5 + 2 1 4 X 4 + 1 4 8 X 3 + 1 2 7 X 2 4

klasy. S t o s u n e k liczby klas 2294 : 5754 = 39.9 7o m o ż e b y ć miarą s t o p n i a realizacji ideału t y p u organizacyjnego szkół.

13 A. Miasta prowinc. B, Gminy wiejskie

1917/18 39,9 7o 15.5 7o

1918/19 46.8 7o '5,6Vo 1919/20 55.8^0 16.8 7o

Widzimy, iż w miastach szybcej się podnosi poziom t y p u organizacyjnego szkół, niż n a wsi. O g r o m n a różnica t y c h nornn dla miast prowincjonalnych z jednej, gmin wiejskich z drugiej strony, nie powinna nas dziwić, w miastach b o w i e m szkoły mogą być dość ł a t w o zbliżone do ideału organizacyj­

nego (typ siedmioklasowy), na wsi, — z olbrzymim t r u d e m i chyba w dalekiej przyszłości. Dla p r z y k ł a d u zaznaczymy, że np. projekt sieci szkolnej (w dzisiejszej, —

nieskore-gowanej postaci) przewiduje dla szkół wiejskich zaledwie 41.1 Vo pełni ideału organizacyjnego, natomiast dla miej­

skich prowincjonalnych 97.6

Vo-1 r

Materiały, któremi rozporządzamy, nie pozwalają do­ kładniej ustalić, ile jest czynnych oddziałów pierwszych, dru­ gich, i t. d. Formularze statystyczne zapytują jedynie o liczbę uczniów, uczęszczających na każdy oddziaŁ Liczby t e , —

w skali względnej, — są następujące:

Na 100 uczniów uczęszcza na oddział:

^ • _ A. W W a r s z a w i e i Lodzi I II III IV V VI VII 1917/18 34.0 29,7 19.0 11.6 3.7 1.6 0.4 1918/19 33.7 27.9 . 20.1 11.3 4.6 1.8 0.6 1919/20 38.8 27.8 17.9 9.7 4.0 1.4 0.4 B. W miastach prowincjonalnych I II Iii IV V VI VII 1917/18 34.5 30.1 21.9 10.8 2.4 0.3 — 1918/19 33.2 -28.5 21.4 . 1 2 . 8 3.6 0.5 — 19-19/20 37.4, 26.9 18.2 10.9 5.5 0.9 .. 0.2

14 C. w g m i n a c h wiejskich I II III IV V VI VII 1917/18 44.8 ' 32.8 17.7 4.6 0.1 ' — — 1918/19 41.7 31.5 19.5 7.1 0.2 — — 1919/20 44.5 28.9 18.7 ' 7.3 0.5 0.1 m h ^

Jak widzimy, dzieci, u c z ę s z c z a j ą c e n a 1 o d d z i a ł s t a n o w i ą w r o k u szk. 1919/20 w W a r s z a w i e i Ł o d z i 38.87o» w m i a s t a c h

p r o w i n c j o n a l n y c h 37.47o> ^ g m i n a c h w i e j s k i c h 44.57o» — czyli p r z e c i ę t n i e m a m y n a pierw^szym o d d z i a l e m n i e j w i ^ c e j 4O70 ogółu u c z n i ó w . T e n s t a n r z e c z y n i e w i e l e się różni od stosunKÓw,

j a k i e p a n o w a ł y w r. szk. 1917/18. Jeżeli r o z p a t r y w a ć b ę d z i e -rhy u c z n i ó w t r z e c h p i e r w s z y c h o d d z i a ł ó w łącznie, to się o k a ż e , że w W a r s z a w i e i L o d z i s t a n o w i l i oni w r o k u szk. 1917/18 — 8 2 . 7 7 o . w r . s z k . 1919/20 —84.57o> w m i a s t a c h p r o ­ w i n c j o n a l n y c h w r. szk. 1917/18—86.57o. w r, szk, 1919/20^— j • 82.57o» "W g m i n a c h w i e j s k i c h w r. szk. 1917/18^—95.37o. w / r . szk. 1919/20 — 92.17o* S ł o w e m , u c z n i o w i e t r z e c h p i e r w s z y c h o d d z i a ł ó w s t a n o w i ą m n i e j w i ę c e j 907o ogółu, i 7o ^^^ ^ ^-1919/20 m a ł o się różni w p o r ó w n a n i u z r. szk. 1917/18. N i e t y l k o w i ę c szkół w y ż e j z o r g a n i z o w a n y c h m a m y m a ł o , a l e i w o g ó l e u c z ­ n i ó w w y ż s z y c h o d d z i a ł ó w , z a r ó w n o wij s z k o ł a c h w y ż e j jak i niżej z o r g a n i z o w a n y c h , m a m y n a d z w y c z a j m a ł o . G r o s dzieci W s t ę p u j e d o s z k o ł y n a k r ó t k o , a b y p o 2—3 l a t a c h ją o p u ś c i ć . D l a z o b r a z o w a n i a o w e g o t o p n i e n i a liczby dzieci p r z y p o s u w a n i u się o d o d d z i a ł ó w n i ż s z y c h ku w y ż s z y m , podaje^ m y j e s z c z e n i e c o liczb, d a j ą c y c h m o ż n o ś ć p o r ó w n a n i a liczby F u c z n i ó w n a p o s z c z e g ó l n y c h o d d z i a ł a c h w l a t a c h 1917/18 1918/19 i 1 9 1 8 / 1 9 — 1919/20. L i c z b y t e ( o g r a n i c z a m y się d o liczb w z g l ę d n y c h ) z p o w o d u p r z e w a ż n i e n i e k o m p l e t n y c h m a t e r j a ł ó w w y p r o w a d z i ć m u s i e l i ś m y z d a n y c h dla szkół p u ­ b l i c z n y c h z 22 t y l k o ( t y c h s a m y c h d l a k a ż d e g o r o k u ) p o w i a ­ t ó w ( b e z W a r s z a w y i L o d z i ) . P o r ó w n y w a ć b ę d z i e m y liczbę u c z n i ó w II o d d z i a ł u w r . s z k . 1918/19 2 liczbą u c z n i ó w I od­ d z i a ł u w r. szk. 1917/18, l i c z b ę u c z n i ó w III o d d z i a ł u w r. szk, 1917/18 z liczbą u c z n i ó w II o d d z i a ł u w r. szk. 1918/19 i t. p . W s k a ż e to n a m , w j a k i m s t o p n i u z m n i e j s z a się w p r z y b l i ż e ­ n i u liczba uczniów^ p r z y posuw^aniu się o d o d d z i a ł ó w niż­

s z y c h k u w y ż s z y m . ,

15

Uczniowie poszczególnych oddziałów publicznych szkół po­

wszechnych prowincjonalnych, miejskich i wiejskich/na zasadzie

danych dla 22 powiatów w^ 5 wojew. b . zaboru ros.

c-

1917/18-1918/19

I

lOd

II

100

88.9

III

100

76.3

IV

100

53.8

V

100

15.0

VI

100

21.6

VII

(na zasadzie d a n y c h dla 131 907 uczniów w r. szk. 1917/18

i 164 650 uczniów w r. szk. 1918/19).

1918/19

1919/20

I

100

II

100

87.3

III

100

78.3

IV

100

52.6

V

100

21.8

VI

-100

39.0

VII

50.4

(na zasadzie danych dla 164650 uczniów w r. szk. 1918/1.9

'i 210 191 w r. szk, 1919/20).

Ponieważ stosunki powyższe nieco odmiennie wyglą­

dają na wsi i w miastach, podajemy z tego samego materjału

otrzymane liczby oddzielnie dla szkół miejskich i oddziel­

nie dla wiejskich.

Toż-—dla szkół tylko miejskich:

1917/18

1918/19

I

100

II

100

87.5

III

100

75.6

IV

100

61.3

V

100

35.3

VI

100

23.4

VII

n a zasaazie

i

dżie danych dla 21 887 uczniów w r. szk. 1917/18

i 23 059 w r. szk. 1918/19).

1918/19

1919/20

I

100

II

100

118.8

III

100

94.9

IV

100

75.7

V

100

65.4

VI

100

VII

41.5 47.2

^

-(na zasadzie danych dla 23 059 uczniów w r, szk. 1918/19

i 34094 uczniów w r. szk. 1919/20).

Toż—dla szkół tylko wiejskich:

1917/18

1918/19

I

100

II

100

89.1

;i

III

100

76.5

IV

•

100

51.9

V

lOÓ

5.5

VI

100

14.8

VII

16

: j

(na zasadzie danych dla 110030 uczniów w r. szk. 1917/18 i 141591 uczniów w. r. szk, 1918/19).

I. II III .IV V VI VII

M

1918/19 100 100 100 lOO' 100 100

1919/20 . 83.3 75.8 48.5 9.1 31.8 "^68.4

#

(na zasadzie danych dla 141 591 uczniów w r. szk. 1918/19 i 176097 uczniów w r. szk, 1919/20).

K a ż d e 100 dzieci I oddziału w e d ł u g norm pow^yżej p o ­

d a n y c h redukuje się więc n a n a s t ę p n y c h oddziałach d o ilości następujących:

r

I

Szkoły miejskie i wiejskie prowincjonalne:

I II III IV ^V VI VII W e d ł u g skali:

1917/18—18/19 100 — 88.9—67.8—36.5 — 5.5 — 1.2

-W e d ł u g skali:

1918/19—19/20 100—87.3—68.4-^36.0 — 7.8 — 3.1 — 1.5

' i

G d y b y ś m y więc przyjęli, źe przez szereg lat liczba

N

dzieci przy p o s u w a n i u się od niższych oddziałów ku wyż-szym będzie topniała w e d ł u g n o r m z lat 1917/18—18/19 lub w e d ł u g niewiele lepszych norm z lat 1918/19—:]9/20, w t a k i m razie ze 100 dzieci n a I oddziale, mielibyśmy na II ok, 88, n a

III ok, 68, n a IV już tylko ok, 36, na V ok, 7, na V i ok. 3,.

n a VII ok.-1.5 Dla niespełna 2/3 ogółu dzieci n a u k a ograni­ czałaby się w i ę c d o 3 . oddziałów^, gdyż zaledwie 36**/o dzieci dochodzi do oddziału IV. Z a ś do V oddziału nie d o c h o d z i n a w e t 1/10 uczniów,lwstępujących n a oddział L

•• a r

Jeśli ią samą s p r a w ę rozw^ażyć z e c h c e m y osobno dlav miast i osobno dla"'gmin wiejskich, o t r z y m a m y co n a s t ę p u j e :

Szkoły wiejskie prow^incjonalne:

I H III IV V VI VII W e d ł u g skali: 1917/18—18/19 ,. 100—89.1 — 6 8 . 2 - . J 5 . 4 — 1.9 ^ 0 . 3 W e d ł u g skali:

1918/19—19/20 100 —83.3—63,1 — 30.6 — 2.8 — 0,9 — 0.6

j

17

S z k o ł y miejskie prowincjonalne: I II III IV V VI VII W e d ł u g skali:

1917/18—18/19 100— 87.5— 48.8— 29.9 —10.6 — 2.5

W e d ł u g skali:

1918/19—19/20 .100— 118.8— II 2.8 — 85.7 — 56,0 — 23,2 — 11.0

Z liczb należałoby w^nosić, że zachodzi tu znaczna róż" nica p o m i ę d z y miastami i wsią, różnica n a korzyść miasta Mianowicie, nietylko stopień zmniejszania się liczby dzieci przy posuwaniu się od oddziałów niższych ku w y ż s z y m z a r ó w n o

w latach 1917/18— 1918/19 jak i w latach 1918/19—1919/20 mniejszy jest w miastach niż na wsi, ale, co z d a w a ł o b y się najważniejsza, gdy w miastach p r z y przejściu od norm dla

lat 1917/18— 1918/19 ku

normom

dla lat 1918/19— 1919/20

następuje ogromna p o p r a w a , na wsi, w p r o s t przeciwnie, ujaw­ nia się pogorszenie s t o s u n k ó w . G d y więc np. w szkołach

wiejskich podług skali z lat 1917/18—18/19 dochodzi do IV oddziału 35.4 uczniów, to według skali z lat 1918/19—; 19/20

dochodzi ich tylko 30.6, i t. p.

Niestety, jako bardziej, niemal jako jedynie miarodajne u w a ż a ć należy te tylko dane, które dotyczą szkół wiejskich.

D o liczb, dotyczących szkół miejskich, należy się odnieść b a r d z o krytycznie, Nietylko dlatego, że są one o p a r t e n a

znacznie mniejszym materjale (np, w r. 1919/20 uczniów szkół miejskich w 22 p o w i a t a c h było 34094, a w i e j s k i c h — 176097, czyli w stosunku 1 : 5), lecz, ćo najważniejsza, dlatego, że zwiększenie ilości uczniów w wyższych oddziałach publicz­

n y c h szkół p o w s z e c h n y c h miejskich w latach 1918/19—19/20 s p o w o d o w a n e jest nietylko zwiększonym n a p ł y w e m mło­

dzieży z niższych oddziałów^ tychże szkół, lecz i n a p ł y w e m młodzieży z zewnątrz wprost do oddziałów wyższych, A to w s k u t e k z jednej strony przenoszenia się uczniów szkół śred­ nich i dzieci kształconych w domu w p r o s t do wyższych od-działów szkół powszechnych, z drugiej zaś w s k u t e k prze­

chodzenia szkół p r y w a t n y c h (w^ s t a t y s t y c e nie uwzględnio­ n y c h ) na publiczne (dane formularzy s t a t y s t y c z n y c h nie po-zwalają, niestety, na wyeliminowanie szkół prywatnych, prze­

chodzących na publiczne)

18

O b r a z więc rzeczywisty t y c h s t o s u n k ó w w miastach jest p r a w d o p o d o b n i e znacznie mniej pomyślny, niżby się na pierw­

szy rzut oka z liczb w^yżej podanycfi z d a w a ć mogło. W związku zaś z tena p r z y p u s z c z a ć należy, że również i te wszystkie liczby, które powyżej (p. tablica, dotycząca szkół miejskich i wiejskich) wyprowadziliśmy dla ogółu szkół prowincjonal­

nych — miejskich i wiejskich — raczej w lepszem niż gorszem

• ' I ' ' '

ś w i e t l e r n ą l u j ą rzeczywistość.

Jest p r z y t e m rzeczą w p r o s t zatrważającą, że przy p o r ó w n a n i u tych s t o s u n k ó w dla lat 1917/18— 18/19 i dla lat

1918/19— 19/20 (z wyjątkiem szkół specjalnie rniejskićh, dla których d a n e liczbowe uznaliśmy za niemiarodajnę) stwier­ dzić musimy, iż z a r ó w n o w p i e r w s z y m jak w^ drugim okresie przy przechodzeniu z każdego niższego na każdy wyższy oddział zawsze ten sam mniej więcej *^/o uczniów odpada. F a k t ten wskazuje, iż n a w e t te znaczne g r o m a d y uczniów, które zostały przyjęte do szkół vy' latach ostatnich, topnieją

•

przy przechodzeniu z oddziału n a oddział zupełnie jeszcze taksamo, jak i uczniowie dzisiejszych starszych oddziałów^, odziedziczeni p o b. szkole rosyjskiej.

Szkoła, w której do III oddziału dochodzi conajwyżej 2/3, do IV nie więcej 1/3 uczniów, a na oddziały wyższe

za-ledw^ie kilka "/o» ^ i ^ może spełnić n a w e t najskromniejszych zadań w y c h o w a w c z y c h i naukow^ych.

R O Z D Z I A Ł II.

WIEK DZIECI. UCZĘSZCZAJĄCYCH DO SZKÓŁ

POWSZECHNYCH.

P o s i a d a m y następujące materjały, d o t y c z ą c e w^ieku dzieci, uczęszczających do szkół p o w s z e c h n y c h na o b s z a r z e 5 województw, b. zaboru rosyjskiego.

1. D l a roku szkolnego 1910/11 u r z ę d o w a s t a t y s t y k a rosyjska. (Trudy W a r s z a w s k a w o Statisticzeskaw^o Komitieta^

W y p u s k 40, Narodnoje O b r a z o w a n i e w Carstwie P o l s k o m za 1910/11 uczebnyj god. W a r s z a w a , 1914), Z materjałóyr t y c h z a p o ż y c z a m y liczby, odnoszące się do szkół miejskich i gminnych, podległych Ministerstwu O ś w i a t y (por. str. 112—

113), Dotyczą one 305 870 uczniów^.

2. Dla roku szkolnego 1918/19 p e w t i e d a n e o W i e k u uczniów zaczerpnąć m o ż n a z a n k i e t y Ministerstwa W . R. i O, P., dotyczącej j e d n a k s t o s u n k o w o b a r d z o nielicznej gru­ py,—zaledwie 21 083 uczniów. A n k i e t ę p r z e p r o w a d z o n o w^ 223

szkołach na t e r e n i e 6 o k r ę g ó w szkolnych (Sandomierskie Piotrkowski, Łódzki, Włocławski, Warszaw^ski i m^ W a r s z a ­

wa). A n k i e t a uwzględnia w i e k dzieci >w p o s z c z e g ó l n y c h oddziałach.

^ . Dla roku szkolnego 1919/20 p o s i a d a m y m a t er jał n i e c o obfitszy, niż dla r. szk, 18/19, p o raz p i e r w s z y w t y m b o w i e m r o k u

s p r a w ę wieku uczniów^ uwzględniono w^ formuł arzaclt^^ G ł ó w n e g o Urzędu S t a t y s t y c z n e g o , P o n i e w a ż j e d n a k do chwili bieżącej dopiero część odpowiedzi została do U r z ę d u Staty­ stycznego nadesłana, zestawić m o ż n a było jedynie materjał z 25 o k r ę g ó w prowincjonalnych (bez miast W a r s z a w y i ŁodzOf d o t y c z ą c y 230 714 uczniów. O p r ó c z t e g o z u ż y t k o w a n e z o s t a ł y d a n e Inspektoratu mj W a r s z a w y z tegoż roku, d o t y c z ą c e wieku. 42 497 uczniów szkół W a r s z a w s k i c h ,

20

Uczniowie poszczególnych

ź r ó d ł a : K r a ] _{Rok szk. 6 •6—7 7—8 8—9} T r u d y Warsz. Stat. Kom. t. 40 str. 1 1 2 — U 3 A n k i e t a Min. W . R. i O . P. Formuł. Gł. Urz. Stat. z 25 p c w . D a n e Inspektora­ tu m. W a r s z a w y . Preussische Stati-3tik,Bd. 231. Ber­ lin, 1913.

Board of. E d . Sta-tistics of PubL Ed.

London^ 1915-b . Król. Polsk 5 wojew. b . zaboru ros. (bez Warsz.)

1910/11

1918/19

v>

1919/20

m. Wars?av/a. Prusy (szk. 6—8 klas).

37 100

8

345

2 378

» Angl j a I" Wal] a (publ. wyższe).

1910/11

1 147

2 820

19 830

122

1913/14

443 974

-2 300

420 077

1 297 407

29 565

4 957

421 476

681417

673 075

Toż —

W licz

Ź r ó d ł a : K r a j ; Rok szk. _—6 6—7 7—8 8—9 T r u d y Warsz. Stat. Kom. t. 40 . str. 112—113. A n k i e t a Min. W . R\ i O . P. Formuł. Gł. Urz. St. z 25 powiat. D a n e Inspektora­ tu m. Warsza-wy. Preussische Sta-tistik. Bd. 2 3 1 . Berlin, 1913. ^ c a r c l pi.Ed. Sta-M t i s t i c s 6('>Publ. r E d / L o M c « i l l 9 1 5 . b . Król. Polsk.

1910/11

J 1^ 5 wojew, b . zaboru rosyj. (bez Warsz.). »ł

1918/19

1919/20

121.3

0.4

17.3

m. Warsza^wa. Prusy (szk. 6—8 klas).

10.3

57.6

99

1910/11

Anglj a i Walja

2.9

142.3

86.0

54.1

141.8

128.1

1913/14

225.7

134.6

118.6

116.6

135.0

117.1

• _ . / , . H ^ ' r ^

21

grup wieku w liczbach bezwzględnych:

9—10 10—11 11—12 12—13 13—14 1 1 14^15 15— Razem — 6—15—

48889

•

63 278

•

57 085

1 1 1 _

51 082

•

29 843

1 1

13 000

i 1 _

5 593 305870

3377

3 572

33 53

27 54

1 1 - ' 1 h

1 722

₈₀₀

19898

34 235

38 582

34461

• 1 1 • .

32751 23 596 11 724 3 592 230 714

r

6397

7520

1 1

6757

1

6 760

4 550 2283 851

42 497

414 702

1

385 322 363 652

--357 091 289752

24590

3 120 596

4

674 848

1

668 486

1 1

658 861

-.

616101 437 199

39 204

5 746 598

.

(4)

(2 878) (4621)

(3 878)

(11381)

bach względnych:

9—10 10—11 11—12 I I I I I I I P I I 1 P H I I M -12 13 13—14 1 14— Raziem —5—14—

160.0

207.0

1

186.0

167.0

97.5

1

60.8

₁₀₀₀

169.7

179.5

1 • •

168.6

138.4

1 1 1

86.5

40.2

1000

148.4

167.2

149.4

_141.9

102.3

66.4

_

1000

150.5

177.0

4

159.0

159.0

107.1

73.7

1000

1

133.0

123.4

116.5

•114.4

93.0

7.8

1000

1 ,

117.4

116.3

114.6

107.2

1

76.0

F

6.8

1000

22

O t r z y m a n e z n a s z y c h m a t e r j a ł ó w d a n e o w i e k u u c z n i ó w s z k ó ł p o w s z e c h n y c h n a o b s z a r z e 5 w^ojewództw z e s t a w i o n e ^ p o w y ż e j (patrz. str. 20—21) z d a n e m i u r z ę d o w e j s t a t y s t y k i

angielskiej z r o k u szk. 1913/14 (Board of E d u c a t i o n . Statistics of p u b l i c E d u c a t i o n in E n g l a n d a n d W a f e s . P a r t . I E d u c a t i o n a l

statistics, 1913/14. L o n d o n , 1915) i s t a t y s t y k i pruskiej z r. 1910/1 I, obejmującej copraw^da t y l k o szkoły w y ż e j z o r g a n i z o w a n e , o licz­

b i e k l a s r ó w n e j , lub p o w y ż e j 6-ciu ( P r e u s s i s c h ę Statistik. Bd, 231. D a s N i e d e r e S c h u l w e s e n in P r e u s s e n , 1911. 1 Teil.

Berliny 1913).

S p ó j r z m y n a j p i e r w n a m ł o d s z e roczniki, porów^nując

sto-sunki n a s z e z ż a c h o d n i ó e u r o p e j s k i e m i . O t o p o d c z a s g d y

' • . " n •

-dzieci w w i e k u poniżej lat 9-ciu s t a n o w i ą w P r u s a c h 411.9 n a 1000 u c z ą c y c h się, ^w Anglji 461.4 n a 1000,, u n a s s t a n o ­

w i ł y o n e w r..l910/11—12I.37oo. w r. 1918/]9~21 7.1 7oo. w r. r919/20—207.67oo. w W a r s z a w i e w r. 19/20—173.67oo. J e s z c z e b a r d z i e j u d e r z a j ą c a jest różnica t y c h s t o s u n k ó w , g d y w e ź ­

m i e m y p o d u w a g ę dzieci w^ w^ieku poniżej nie 9-ciu, lecz -S-miu lat. Dzieci t e g o w i e k u s t a n o w i ą w P r u s a c h 276i9,^/oo»

^w Anglji 368.07oo» u risLs n a t o m i a s t w *r. 1918/19 z a l e d w i e

75,3 7oo, w r. 1919/20

n a prowincji 91,3Voo» ^^ W a r s z a w i e

577no.

Słow^em, dzieci w w i e k u poniżej lat 9-ciu, zw^łaszcza zaś w w i e k u poniżej lat 8-miu, s t a n o w i ą u n a s b e z p o r ó w n a n i a m n i e j s z y o d s e t e k ogółu dzieci, u c z ę s z c z a j ą c y c h do szkół, hiż

w P r u s a c h , Anglji i w^ogóle n a Z a c h o d z i e .

Nie w y n i k a t o b e z p o ś r e d n i o z różnicy n o r m p r a w n y c h , X t e g o , że u n a s o b o w i ą z e k s z k o l n y z a c z y n a się p o u k o ń ­

c z e n i u lat 7-miu, a w P r u s a c h p o u k o ń c z e n i u lat 6-ciu. Nor­ m a praw^na nie w^eszła b o w i e m u n a s jeszcze w ż y c i e , A je­

ż e l i naw^et u w z g l ę d n i m y n o r m y p r a w n e , to się niemniej o k a ż e , że dzieci poniżej lat 7-miu s t a n o w i ą w p r u s k i c h s z k o ł a c h

142.3Voo» ^ dzieci poniżej lat 8.-miu u n a s z a l e d w i e 75.3%o— 91.3Voo czyli z n a c z n a różnica n a naszą n i e k o r z y ś ć p o ­

zostaje.

P o c z y n a j ą c o d w i e k u lat s k o ń c z o n y c h 9-ciu, 7oo u c z n i ó w k a ż d e g o r o c z n i k a w s t o s u n k u do ogółu u c z n i ó w jest u n a s w y ż ­ s z y niż w krajach z a c h o d n i o e u r o p e j s k i c h . U d e r z a to zwłaszcza, g d y z w r ó c i m y u w a g ę n a dzieci w w i e k u poniżej lat I4-tu, k t ó r e

w n o r m a l n y c h s t o s u n k a c h p o w i n n y b y ć już p o z a szkołą p o ­ w s z e c h n ą . W P r u s a c h n a 1000 u c z n i ó w szkół p o w s z e c h n y c h m a

23

6.8, n a t o m i a s t w r. 1919/20 n a lat p o w y ż e j 14tu z a l e d w i e 7.8, w Angji

-u n a s w r. 1918/19 stanowią o n e 40.2 7oo

prowincji 66.4 7oo i ^ W a r s z a w i e 73.7 7oo ' <

P o r ó w n u j ą c d a n e n a s z e dla d o b y dzisiejszej i d o b y p r z e d w o j e n n e j , s t w i e r d z a m y p e w n ą p o p r a w ę s t o s u n k ó w : n p .

1 " .

-w; r o k u s z k o l n y m dzieci w w i e k u poniżej lat 9-ciu s t a n o w i ł y z a l e d w i e 121.3 7oo, w l a t a c h zaś 1918/19 i 1919/20

r - j

stanowią o n e 21 7.1 7ooł 207.67oo ogółu dzieci, uczęszczających do szkoły. T a k s t o s u n k o w o m a ł y o d s e t e k dzieci m ł o d s z y c h jest w i ę c z a b y t k i e m c z a s ó w rosyjskich, podtrzymyw^anym dzi­

siaj przez b r a k miejsc w s z k o ł a c h dla ogółu dzieci i b r a k

M

-Ściślejszego p l a n u w d a w a n i u p i e r w s z e ń s t w a t y m lub i n n y m r o c z n i k o m . R z e c z g o d n a uwagi, że W m. Warszaw^ie nie-tylko nie jest p o d t y m w z g l ę d e m lepiej, lecz, przeciwnie, nieco gorzej, niż n a prow^incji. . Dzieci poniżej lat 9-ciu m a b o w i e m W a r s z a w a stosunkow^o mniej, dzieci pow^yżej lat

10-ciu stósunkow^o więcej niż prowincja (por. tablicę). R ó ż ­ nice c o p r a w d a nie są znaczne, Ni^e są też z n a c z n e różnice

_ " r ~ ^

w i e k u dzieci, u c z ę s z c z a j ą c y c h do szkół \y g m i n a c h wiejskich i do szkół w m i a s t a c h prowincjonalnych, lecz r ó w n i e ż świad­

czą n a n i e k o r z y ś ć miast: P o t w i e r d z ą to załączona poniżej tabliczka, w:yprowadzona z d a n y c h dla 25 p o w i a t ó w z r o k u

1919/20:

^ ' . - .

Z 1000 dzieci przypada w r, szk. 1919/20 na poszczególne

gminy w^iejskie 25 p o w i a t . grupy wieku: ~7 7—8 8 ^ 9

9—10 iO—II

11.47 88.73 129.48 147.79 166.35 m i a s t a p r o w i n c . 4^29 71.36 121.16 ZD p o w i a t . 151.52 171.89 11—12 147.60 15 8.62 gminy wiejskie 25 poAYiat. miasta p r o w i n c . 25 p o w i a t , —7 gminy wiejsk. 1.1 m i a s t a pro w. 0.4 12—13 I 141.42 144.77

13-14

101.64

105.60

Czyli w Vo> '^ wieku:

7 ^ 9

21.8

19.3

9—12

46.2

48.2

14—15

50.98

49.93

12-30.9

32.1

15. 14.54 20.95 R a z e m . 100.0

100.0

\ \

24

W jaskrawszem jeszcze świetle występuje anormalność wieku dzieci w^ naszych szkołach powszechnych, gdy spoj­

rzymy n a wiek t e n w poszczególnych oddziałach. Skorzy­ stać tu niożemy c o p r a w d a z materjału nielicznego, jedynie z d a n y c h ankiety Ministerstwa W . R. i O. P. ż roku 1918/19, obejmujących p o uwzględnieniu zarówno prowincji jak i W a r ­

szawy zaledwie 223 szkoły z 21 083 dzieci. P r a w d o p o d o b n i e jednak liczby te nie różnią się zbytnio od rzeczywistych, gdyż i ogólne liczby uczniów poszczególnych grup wieku,

obliczone na p o d s t a w i e tego materjału, zgadzają się naogół z liczbami, otrzymanemi ze znacznie liczniejszego materjału Urzędu Statystycznego (por. w y ż . t a b . ł. n a str. 20 — 21), i n a w e t

stosunek liczb liczniów^ uczęszczających na poszczególne od­ działy, obliczony dla tych 223 szkół, stoi w^ zupełnej zgodzie z liczbami, uśtalonemi dla ogółu uczniów

szkół

p o w s z e c h n y c h z/rnaterjałów Urzędu Statystycznego z r. 1918/19 (por. d a n e

str. 20—21 z liczbami Mieś, Stat., T. I zesz. 3—4, 1920, szkolnictwo str. 21). Podajemy poniżej wiek uczniów poszczególnych od­ działów w liczbach bezwzględnych i względnych dla wszyst­ kich 223 szkół (w^ t e m 36 szkół m. W a r s z a w y , reszta wiejskie

i miejskie prow^incjonalne).

Wiek

prowincji i w Warszawie. Liczby bezwzględne: R a z e m Oddział —6 6—7 7—8 8—9 9—10 10111112 1213 1314 14 6 1 4

-I . 8 334 1454 22721803 1202 738 307 94 52 8264

II — 15 131 5401119 1496 1228 830 301 125 5785

r

III — — 19 63 312 823 1009 943 583 217 3969

IV — — _ 2 46 209 462 678 664 312 2373

V

VI

VII

10 , 51 113 ,189 195 558

i

— 1 3 25 64 93

— — — 2 39 41

25

Toż, -— w liczbach względnych:

Razem Oddział—6 6—7 7—8 8—9 9—10 10—11 11—12 12—13 13—14 1 4 — 6 1 4

-I 0.9 40,4 176.0 275.0 218.2 145,4 89.3 37.2 11.3 6.3 1000

m - >•

II — 2.6 23.0 93.0193.3 259.0 212.0 143.5 52.0 21.5 1000

lit — — 5.0 16.0 79.0 207.0 254.0 237.0 147.0 55.0 1000

IV — . — — 0.8 19.0 88.0 195.0 286.0 280.0 132.0 1000

V — — — — — 18.0 91.0 203.0 339.0 349.0 JOOO

VI

VII

] 1.0 32.0 269.0 688.0 1000

49.0 951.0 1000

Dla p o r ó w n a n i a p r z y t a c z a m y poniżej liczby względne, d o t y c z ą c e wieku uczniów poszczególnych oddziałów, zaczer­ p n i ę t e ze statystyki pruskiej z r. szk. 1910/1 1. Coprawda, staty­

s t y k a p r u s k a obejmuje tylko szkoły wyżej zorganizowane, 6—8 klasowe, w s k u t e k czego w y k a z y w a ć może bardziej pomyślne liczby od tych, k t ó r e b y dotyczyły uczniów wszystkich szkół p o w s z e c h n y c h w^ Prusach. Poniew^aż jednak liczba uczniów^

1

szkół 6 — 8 k l a s o w y c h (statystyka wieku obejmuje 3 120596 uczniów tych szkół) w przybliżeniu równa się niemal poło-wie ogółu uczniów

szkół

p o w s z e c h n y c h (w^szystkich uczniów

t m W szkołach p o w s z e c h n y c h W P r u s a c h w r. 1910/1 1 było 6 572 140),

przypuszczać przeto należy, że różnica w normach wieku uczniów, s p o w o d o w a n a pominięciem szkół niżej

zorganizo-w^anych, nie jest zbyt znaczna.

W i e k uczniów poszczególnych oddziałów w szkołach 6—r8 klaso­ w y c h w Prusach w r. szk, 1910/11, — w liczbach względnych:

' _ - k ' R a z e m Oddział —7 7—8 8—9 9—1010—1111—12,121313.14 14 5 1 4

-- I 795 167 29 6 2 1 ' 0.3 0.2 0.023 1000

II 85 606 216 66 1 9 - 5 2 1 0.076 1000

III — 79 542 235 92 34 13 5 0.42 1000

IV — 1 77 493 238 113 54 22 2.001 1000

V — — 1 76 465 250 137 67 4.05 1000

' V I — — — 2 72 463 290 162 11.2 1000

VII — — — — 5 104 576 294 21.3 1000

VIII

_{11 170 743 76 1000}

26

W tabliczkach p o w y ż s z y c h p r z e d e w s z y s t k i e m z w r a c a u w a g ę to, że p o d c z a s gdy np. w P r u s a c h w k a ż d y m oddziale w y r a ź n e m a x i m u m stanówki tylko j e d e n rocznik, p o z a którym coriajwyżej n a s t ę p n y starszy gromadzi jeszcze pokaźniejszą liczbę dzieci (nie więcej j e d n a k niż ^ /

/3 Yg W

sto-I ,

sunku do rocznika maximalnego), inne zaś roczniki w^chodzą, zwłaszcza w młodszych oddziałach, w rozmiarach stosunkow^o bardzo małych, u nas nie jeden, lecz kilka roczników, w młod-szych oddziałach 3 — 4 dominuje w k a ż d y m oddziale, a oprócz tych roczników^ jeszcze i p o z o s t a ł e gromadzą p o k a ź n e liczby

dzieci.

W k a ż d y m oddziale m a m y p r z e t o , w przeciw^ieństwie do każdego szkolnictwa, zorganizow^anego normalnie, ogromną skalę różnic wieku uczniów. Np. w I oddziale s p o t y k a m y znaczne ilości dzieci siedmio, ośmio,'dziewięcio i

dziesięciolet-nich, niemało jedenastoletdziesięciolet-nich, sporo dwunastoletdziesięciolet-nich, i t. d. Uczą się tu r a z e m dzieci mające mniej niż 6 lat z dziećmi,

mającemi p o n a d lat 14. T o s a m o w^ II oddziale, gdzie się gromadzą dzieci od lat 6 do p o w y ż e j 14, i gdzie k a ż d y z 5 rocz­

ników dzieci ośmio, dziewięcio, dziesięcio, j e d e n a s t o i d w u n a s t o ­

letnich jest r e p r e z e n t o w a n y b a r d z o licznie. P o d o b n y stan rzeczy panuje również W starszych oddziałach.

Jeśli wiek faktyczny uczniów, uczęszczających, na p o -szczególne oddziały szkoły p o w s z e chn ej, p o r ó w n a m y z wie­

kiem p r a w n y m , określonym n o r m a m i obowiązku szkolnego,

• , "

-to się okaże, że np. w P r u s a c h p o m i ę d z y wiekiem faktycznym a wiekiem p r a w n y m panuje zgodność. Obowiązek szkolny rozpoczyna się tam normalnie (z W5cjątkami, zezwalającemi na opóźnienie dla dzieci słabiej fizycznie rozwiniętych, i t. p.) z ukończeniem lat 6-ciu. I oto w I oddziale znajdujemy, t a m n£i^każde 1000 uczniów aż 795 w w^ieku poniżej lat skończonych

7-miu. Dzieci starsze od tej n o r m y stanowią w t y m oddziale zaledwie 20.5%* z czego na dzieci najbliższego rocznika (7-mioletnie) p r z y p a d a 16J%, a na dzieci wszystkich starszych roczników tylko 3.8%. W n a s t ę p n y c h oddziałach, n a s k u t e k dru-goroczności, zwiększa się s t o p n i o w o liczba dzieci w wieku

wyższym od p r a w n e g o , niemniej j e d n a k w y r a ź n e m a x i m u m ogólnej liczby uczniów k a ż d e g o oddziału stanowią dzieci, mające w^iek zgodny z wiekiem prąwiiynl, a więc w II oddziale

L ^

11

1000), w IV-tym 9'cioletnie (493 n a 1000), w V-tym 10-cioletnie (465 n a 1000), w VI — 11 toletnie (463 n a 1000), w VII —12 t o

-letńie (576 n a 1000) i w VIII — 1 3 - t o l e t n i e (743 n a 1000). U nas p o m i ę d z y w i e k i e m f a k t y c z n y m a w i e k i e m p r a w n y m panuje j a s k r a w a rozbieżność. O b o w i ą z e k szkolny winien r o z p o c z y n a ć się u n a s z u k o ń c z o n y m r o k i e m 7^ym. T y m ­

c z a s e m dzieci t e g o rocznika, t. j . dzieci w w i e k u 7-miu lat stanowią u nas z a l e d w i e 11 h% ogólnej liczby uczniów^ pierw^szego oddziału. W o d d z i a ł a c h s t a r s z y c h nietylko nie jest lepiej, lecz znacznie gorzej. O t o w II oddziale dzieci w w i e k u praw^nym, 8 - m i o l e t n i e , s t a n o w i ą 9.3^, w III — 9 - c i o l e t n i e , — 7.9||,

w I V , — ] 0 - c i o l e t n i e , 8.8"^. w V, — 1 1 - toletnie,>. 9.11^

t

w VI, — 1 2 - t o l e t n i e , 3 . 2 1 w VII, — 13 - toletnie, 4.9 ,o G r o s w k a ż d y m oddziale s t a n o w i ą u nas dzieci w w i e k u s t a r s z y m od n o r m a l n e g o . Przew^aga zaś liczby t y c h s t a r s z y c h

dzieci n a d liczbą dzieci w^ wiekuf z g o d n y m z p r a w n y m lub w wieku, niższym od p r a w n e g o , jest olbrzymia. U w i d o c z n i

to n a s t ę p u j ą c e z e s t a w i e n i e :

^v w i s k u - 1 w w i e k u wyi^ niższym od p r a w n e g o W Wieku praw^nym i _{szym od p r a w n e g o}

5 wojewl 'Prusy 5 wojew^. ^ Prusy 5 wojew. Prusy R a z e m U a a z i a i szkoły szkoły s z k o ł y szkoły szkoły szkoły

1—7 ki. 6—8 ki, 1—7 kL 6—8 ki. 1^7 ki. 6—8 ki. dzi eci

(wyłączone -I 41 d„ ^iefc, 176 795 783 205 1000 • • I p r a w n e g o )

II 26 85 93 606 881 309 1000

ill 21 79 79 542 900 379 1000

IV 20 78 88 493 892 429 1000

V 18 77 91 465 901 - 458 1000

I - •

VI 11 74 32 463 957 463 1000

VII O 109 49 576 951 315 1000

^ •

VIII 181 743 76 1000

' • " P r z e c i ę t n i e w 1 oddz. 19.6 85.4 87.0 585.3 893.4 329.3 1000