Porównanie stanu szkolnictwa w różnych krajach — ze względu na brak bardziej ustalonej wspólnej miary i na ogromne zróżniczkowanie s y s t e m ó w szkolnych — przedstawia ogromne trudności i m o ż e być dokonane conajwyżej w gru-b e m przygru-bliżeniu i co do nielicznych jedynie cech najogól
niejszych.
Stawiamy przedewszystkiem pytanie, jak liczny odłam młodzieży u nas i w innych krajach korzysta z naiiki szkol
nej. Stosunek liczby u c z ą c y c h się do ogółu ludności nie może być tą miarą wspólną ze w z g l ę d u na różny w różnych krajach odsetek dzieci: w y s o k i np. w^ Poznańskiem, w A u -strji, w Prusach, niski w e Francji. Miarą tą nie m o ż e b y ć również stosunek liczby dzieci u c z ą c y c h się do liczby dzieci w wieku obowiązku szkolnego, który jest tylko wskaźnikiem^ w jakim stopniu w p o s z c z e g ó l n y c h krajach określony ustawą obowiązek b y w a w^ykonywany i nie wskazuje, jak rozległe ilo ś c i o w o jest działanie szkoły, gdyż zarówno liczba lat, jak i granice wieku obowiązku szkolnego odmienne są naogóf w różnych krajach i niezawsze ustawą ściśle oznaczone^
W Holandji np. i w Belgji obowiązku szkolnego ustawa bynaj mniej nie nakłada, w^ Anglji określa ustawa wiek lat 6—14,
jako granice obowiązku szkolnego (w roku 1918 granice te rozszerzono do lat 6—15), dopuszcza jednak w^cześniejsze
uwolnienie ze szkoły. W Prusach, Saksonji, niektórych kan tonach szwajcarskich, w Austrji przepisuje ustawa 8 lat o b o
wiązku szkolnego, w e Francji i krajach skandynaw^skich 7 lat,. w Hiszpanji i W ł o s z e c h 3 lata, W praktyce wiek dzieci,. korzystających z nauki w szkołach powszechnych, nie w y
-10!
t chodzi naogół poza granice 5 — 15 lat. Z a wspólną zatem miari*, do której ódnositny liczbę dzieci, uczęszczających do szkoły, przyjmujemy liczbę dzieci 10 roczników wieku od lat 5 skończonych do lat 15 wyłącznie, jako niezależną od
usta-w o d a usta-w s t usta-w a i organizacji szkolnej poszczególnych państusta-w. T ą miarą mierzymy frekwencję uczniów w szkołach po
wszechnych, średnich i seminarjach nauczycielskich, tudzież liczbę nauczycieli w tych szkołach, aby w przybliżeniu ocenić, jak szerokie kręgi w^ różnych krajach zakreśla szkoła.
Nie został uwzględniony dział szkolnictwa z a w o d o w e g o z uwagi na ogromną różnorodność t y p ó w szkół, częstokroć zupełnie z sobą niewspółmiernych i kształcących zarówno
dzieci jak i osoby starsze. Semiharja nauczycielskie zostały zamieszczone w zestawieniu p o r ó w n a w c z e m ze względu na potrzeby szkoły powszechnej. Jednak pod tym właśnie wzglę
d e m nie są wyczerpujące liczby, dotyczące seminarjów, gdyż nie w e wszystkich krajach rekrutuje się g ł ó w n y kontyngen nauczycieli wyłącznie z w y c h o w a ń c ó w tych szkół typowych.
D o kategorji szkół średnich zaliczone zostały niemieckie „Hohere Lehranstalten", angielskie „secondary - schools**, bel gijskie „ecoles moyennes". Szkół średnich od szkół p o w s z e c h
nych, a raczej uczniów szkół średnich od uczniów szkół p o w s z e c h n y c h nie sposób ściśle odgraniczyć. D o uczniów s z k ó ł średnich zaliczają się b o w i e m uczniowie klas przygo-t o w a w c z y c h (u nas wsprzygo-tępnych, w Nienaczech „Vors chul en , w e Francji „classes primaires et enfantines"), którzy
pobie-rają naukę w zakresie, w każdym razie nić wyższym, niż dzieci w^ szkołach powszechnych. Naton^iast w liczbie ucz-n i ó w szkół p o w s z e c h ucz-n y c h mieszczą się uczucz-niowie szkół wyz-s z e g o typu (wyz-szkoły wydziałowe, Biirgerwyz-schulen, mittlere Schu-len, e c o l e s primaires superieures, higher elementary schools),
które dają wykształcenie naogół nie niższe, niż pierwsze klasy t, zw. szkół średnich. Podając liczby w zestawieniu porównawczem, kierowaliśmy się zatem nazwą szkół, do któ rych uczniowie są zapisani.
Dzieci, uczęszczające do szkół, lecz nie pobierające wła ś c i w e j nauki szkolnej, więc w y c h o w a ń c y ochron, szkój! fre-blowskich, francuskich „ecoles maternelles", nie zostały za
m i e s z c z o n e w tablicy, przynajmniej o ile możną je b y ł o Z liczby ogólnej wydzielić (patrz niżej uwagi i uzupełnienia).
102
Inną cechą szkolnictwa, nadającą się do p o r ó w n a n i a ogólnego, jest p r z e s t r z e n n e rozmieszczenie szkół, w y r a ż o n e przez przeciętną liczbę kilometrów k w a d r a t o w y c h , p r z y p a
dających na 1 szkołę. Rozmieszczenie, w t e n sposób w y r a żone, w y m a g a jednak uzupełnienia w postaci wskaźnika gę stości zaludnienia, który z p u n k t u widzenia szkolnictwa w^yra-ż a m y przeciętną liczbą dzieci, p r z y p a d a j ą c y c h na 1 klm^ powierz
chni.
W y r a z e m wysokości organizacji szkolnej jest do p e w
nego stopnia p r z e c i ę t n a liczba nauczycieli, przypadająca na szkołę, zaś obciążenie nauczyciela w y r a ż a się stosunkiem liczby dzieci do liczby nauczycieli,
Ograniczając się do wyszczególnionych powyżej ogól n y c h cech, charakteryzujących stan szkolnictwa, dajemy zesta
wienie p o r ó w n a w c z e stanu szkolnictwa w poszczególnych dzielnicach Polski w roku szkolnym 1918/19 ze s t a n e m w
tych-że dzielnicach i w^ krajach zagranicznych przed wojną. P o n i e
w a ż w zestawieniu tern ważną rolę odgryw^a liczba dzieci w wieku szkolnym, o b i e r a m y dla p r z e d w o j e n n e g o stanu
szkol-nictwa lata, sąsiadujące z m o m e n t e m ostatnich spisów ludno ści, d o k o n a n y c h na przełomie lat 1910 i 1911.
Liczby, d o t y c z ą c e powierzchni (rubryka 3 w- tablicy liczb bezwzględnych), obejmują prócz lądu również powierzchnię w ó d w e w n ę t r z n y c h , jedynie d a n e dla K r ó l e s t w a Polskiego
(według p r a c W a r s z a w s k i e g o Komitetu Statystycznego 2 r. 1909) w ó d nie obejmują. P o z o s t a ł e liczby, d o t y c z ą c e p o w i e r z c h n i dzielnic polskich, zaczerpnięte są z Rocznika Statystycznego, ( W a r s z a w a 1920), zaś liczby, dotyczące krajów zachodnich, z tomu I „ A n n u a i r e International de Statistiąue—-jEitat de la population (Europę)",
Z tych s a m y c h źródeł pochodzą liczby ludności i dzieci w wieku szkolnym, z wyjątkiem dat n a s t ę p u j ą c y c h :
1) Liczba ludności w 5 w o j e w ó d z t w a c h w r. 1911
r
(II 871 610) o p a r t a jest na obliczeniach Stefana Szulca (War tość Materjałów Statystycznych, str, 46), dotyczących Króle* stwa Polskiego (11 719260). Liczbę t ę wprowadziliśmy zamiast p o d a n e j w Roczniku S t a t y s t y c z n y m z r. 1920 liczby W a r
szawskiego Komitetu Statystycznego (12 631392), uważając ją za bardziej p r a w d o p o d o b n ą , , zwłaszcza że obliczenia,
103
4
d o k o n a n e na p o d s t a w i e materjałów sieci szkolnej z r. 1919, dają wyniki bardzo do t a m t y c h zbliżone (11875 694).
2) Liczba dzieci w 5 w o j e w ó d z t w a c h według obliczeń metodą, podaną w rozdziale X, dotyczy r, 1918.
' 3) Liczba dzieci w 2 w o j e w ó d z t w a c h byłego zaboru pruskiego obliczona została na p o d s t a w i e spisu ludności
z r. 1917.
4) Liczba dzieci w b. Królestwie Polskiem o t r z y m a n a została z liczby ludności w r. 1911 (w/g Szulca) przy zasto
sowaniu /o dzieci w wieku lat 5—15, zapożyczonego z d a n y c h spisu ludności w 1897 r, (patrz str. 104 i 105).
R u b r y k a 3 tablicy liczb względnych zawiera liczbę dzieci w wieku lat 5^^! 5, wyrażoną w o d s e t k a c h ogółu ludności. W i e k dzieci w t y c h granicach n a z y w a ć będziemy w skróceniu wiekiem szkolnym w przeciwstawieniu do wieku
obow^iązku szkolnego, ograniczonego rozmaicie w u s t a w o -d a w s t w a c h poszczególnych krajów. O -d s e t e k -dzieci w w i e k u szkolnym wyższy jest niewątpliwie w p i e r w s z y c h latach p o w o j e n n y c h w e wszystkich krajach, które uczestniczyły
w w^ojnie, gdyż ofiarą jej p a d ł o s t o s u n k o w o więcej osób starszych niż dzieci. Stąd też liczby powojenne, dotyczące . dzielnic polskich (oprócz Małopolski), wyższe są od liczb
•
analogicznych w r. 1910, wzgl. 1911.
Między poszczególnemi krajami zachodziły również i przed wojną znaczne różnice. Najniższy w Europie odse
t e k dzieci w wieku szkolnym,*^według d a n y c h przytoczonego wyżej M i ę d z y n a r o d o w e g o Roc,znika Statystycznego, w y k a zuje Francja — 16.9^, najwyższy Serbja — 25.9,^.
Dzielnice polskie mają liczby zbliżone do granicy wyższej.
O d s e t e k dzieci ,w wieku szkolnym, ujęty p o d kątem widzenia szkolnictwa, wskazuje, że nierów^ne mają poszcze
gólne s p o ł e c z e ń s t w a trudności do pokonania, chcąc postawić , szkolnictwo na t y m samym poziomie. P r z e c i ę t n e o b c i ą ż e n i e
mieszkańca np. kosztami utrzymania szkół jest tern większe,
1 •
im Vviększy jest o d s e t e k dzieci, oczywiście przy j e d n a k o w o w^e w^szystkich krajach p o s t a w i o n e m szkolnictwie.
Liczbow^o p r z e d s t a w i a ł y b y się w t y m w y p a d k u różnice, zachodzące między poszczególnemi krajami w sposób nastę
104
A. L i c z b y
Rok spisu Powierzchnia
ludności "W klm.^ •Lud ność
Liczba dzieci wr wieku lat 5 — 1 5 (10 roczni-,ków) Rok szkolny I 5 w o j e w ó d z t w b, zaboru rosyj skiego . . . . 4 wojew^. b. zaboru austriackiego. . 2 wojew. b. zaboru pruskiego . . . 2 1911 1910 1910 3 70497 43086 4 5' • 2972360 6