Informatyczny System Osłony Kraju

3.4.1. Narzędzia zarządzania ryzykiem powodziowym

Technologia GIS jest stosowana także w analizach hydrograficznych do modelowania i prognozowania przebiegu zjawisk środowiskowych. Szybko się rozwijają metody modelo-wania matematycznego w hydrologii, oceanografii i geofizyce. Są projektowane i budowane automatyczne systemy prognozujące powodzie oraz przewidujące zmiany poziomu oceanu.

W  ramach projektu „Informatyczny system osłony kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami” przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej (KZGW) od 2013 roku jest opracowywany Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami (ISOK)212. Będzie to platforma informatyczna, narzędzie do wspomagania zarządzania kryzysowego.

Zapewnienie efektywnego systemu osłony kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami jest szczególnie istotne z uwagi na rosnącą liczbę tego typu zdarzeń oraz coraz większą skalę skutków zarówno ekonomicznych, jak i społecznych, które one wywołują. Każdego roku z rezerwy celowej budżetu państwa na usuwanie skutków klęsk żywiołowych wydat-kowane są wielomilionowe kwoty. Na przykład, powódź w 1997 r. spowodowała straty materialne szacowane na 12 mld zł oraz pociągnęła za sobą 55 ofiar śmiertelnych, nato-miast powódź z roku 2010 spowodowała straty rzędu 14 mld zł.213

Kolejną przesłanką zintensyfikowania działań zwiększających bezpieczeństwo kraju w kontekście zjawiska powodziowego, stała się Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Euro-pejskiego i Rady z dn. 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim214, potocznie zwana „dyrektywą powodziową”, która weszła w życie 26 listopada 2007 r. Nakłada ona na państwa członkowskie obowiązek przygotowania doku-mentów planistycznych w zakresie zarządzania ryzykiem powodziowym oraz zapewnie-nia społeczeństwu dostępu do ich wyników.

ISOK ma się przyczynić do rozwiązania bądź zminimalizowania szeregu problemów związanych z zagadnieniem zarządzania kryzysowego w Polsce, ze szczególnym ukierun-kowaniem na zagrożenia powodziowe. Zakres projektowanego systemu będzie obejmował w pierwszej kolejności zagrożenia związane z nadzwyczajnymi zjawiskami atmosferycz-nymi, hydrologicznymi i technologicznymi.

Celem ISOK jest poprawa skuteczności zarządzania ryzykiem powodziowym. Przy czym ryzyko powodziowe oznacza kombinację prawdopodobieństwa wystąpienia powo-dzi i związanych z powopowo-dzią potencjalnych negatywnych konsekwencji dla zdrowia ludz-kiego, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej215. Państwa członkowskie dokonują wstępnej oceny ryzyka powodziowego (do 22.12.2011 r.)

w odnie-212 ISOK, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, http://www.isok.gov.pl/pl/, dostęp: 1.11.2014. 213 ISOK…, http://www.isok.gov.pl/pl/tlo-projektu, dostęp: 1.11.2014.

214 Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, Dz.U. UE L 288/27 z 6.11.2007.

sieniu do każdego obszaru dorzecza lub fragmentu międzynarodowego dorzecza, które są położone na ich terytorium. Dla tych obszarów państwa członkowskie przygotowują (do 22.12.2013 r.) w najbardziej odpowiedniej skali:

• mapy zagrożenia powodziowego, • mapy ryzyka powodziowego.

Mapy zagrożenia powodziowego obejmują obszary geograficzne, na których może wystąpić powódź zgodnie z jednym z następujących scenariuszy216:

• niskie prawdopodobieństwo powodzi lub scenariusze zdarzeń ekstremalnych, • średnie prawdopodobieństwo powodzi (częstotliwość występowania ≥ 100 lat), • wysokie prawdopodobieństwo powodzi.

Dla każdego ze scenariuszy przedstawia się następujące elementy217: • zasięg powodzi,

• głębokości wody lub poziomy zwierciadła wody,

• tam gdzie jest to właściwe – prędkość przepływu wody lub odnośny przepływ wody.

Mapy ryzyka powodziowego przedstawiają potencjalnie negatywne skutki związane z powodzią, która wystąpiła zgodnie z jednym ze scenariuszy, wyrażone w następujący sposób218:

• szacunkowa liczba mieszkańców potencjalnie dotkniętych powodzią,

• rodzaj działalności gospodarczej prowadzonej na obszarze potencjalnie dotknię-tym powodzią,

• instalacje, które mogłyby spowodować przypadkowe zanieczyszczenie w przy-padku powodzi oraz potencjalnie dotknięte powodzią obszary chronione,

• inne informacje uważane przez państwo członkowskie za przydatne, takie jak wskazanie obszarów, na których mogą wystąpić powodzie, którym towarzyszy transport dużej ilości osadów i rumowiska, oraz informacje o innych istotnych źródłach zanieczyszczenia.

Na podstawie map zagrożenia powodziowego i ryzyka powodziowego państwa człon-kowskie opracowują plany zarządzania ryzykiem powodziowym, skoordynowane na poziomie obszaru dorzecza lub jednostki zarządzającej. Oprócz wymienionych map plany te obejmują środki służące osiągnięciu celów zarządzania ryzykiem powodziowym. Plany zarządzania ryzykiem powodziowym uwzględniają koszty i  korzyści, zasięg powodzi i trasy przejścia fali powodziowej oraz obszary o potencjalnej retencji wód powodziowych, takie jak naturalne obszary retencyjne, cele środowiskowe, gospodarowanie gruntami i wodą, planowanie przestrzenne, zagospodarowanie terenu, ochronę przyrody, nawigację i infrastrukturę portową219.

216 Tamże…, art. 6. 217 Tamże… 218 Tamże… 219 Tamże…

3.4.2. Realizacja systemu ISOK220

W ramach projektu ISOK zostały opracowane mapy zagrożenia powodziowego przed-stawiające obszary zagrożone powodzią o określonym prawdopodobieństwie wystąpienia: • obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest niskie

i wynosi 0,2%, (czyli raz na 500 lat),

• obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest średnie i wynosi 1%, (czyli raz na 100 lat),

• obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest wysokie i wynosi 10%, (czyli raz na 10 lat).

Obszary zagrożone powodzią o prawdopodobieństwie 1% i 10% stanowią obszary szczególnego zagrożenia powodzią, dla których obowiązują zakazy zabudowy. Na mapach zagrożenia powodziowego przedstawiono obszary obejmujące tereny narażone na zala-nie w przypadku zniszczenia lub uszkodzenia wału przeciwpowodziowego lub budowli ochronnych pasa technicznego. Przy wyznaczaniu tych obszarów uwzględniono w obli-czeniach przepływ o prawdopodobieństwie wystąpienia 1%.

Wersje kartograficzne map ryzyka powodziowego zostały przygotowane w  dwóch zestawach tematycznych:

• negatywne konsekwencje dla ludności oraz wartości potencjalnych strat powodziowych,

• negatywne konsekwencje dla środowiska, dziedzictwa kulturowego i działalności gospodarczej.

Wyliczając wartość strat na danym obszarze zagrożenia powodziowego, uwzględniono stopień utraty wartości majątku w zależności od głębokości zalania w przypadku 3 klas użytkowania terenu: tereny zabudowy mieszkaniowej, tereny przemysłowe i treny komu-nikacyjne. Dla pozostałych klas użytkowania terenu, przyjęto stałe wartości strat niezależ-nie od głębokości wody, ze względu na niezależ-niewielki wpływ głębokości wody na stopień utraty wartości majątku.

Dla określenia szacunkowej liczby mieszkańców, na mapach ryzyka powodziowego przedstawiono liczbę osób zameldowanych na terenie miejscowości znajdujących się na obszarze zagrożenia powodziowego. Liczbę osób zameldowanych na obszarze zagrożenia powodziowego obliczano na podstawie agregacji danych adresowych z bazy PESEL z punk-tami adresowymi z przestrzennej bazy danych obiektów topograficznych (BDOT).

Mapy zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego opracowano w szcze-gółowości map w skali 1:10.000 w PUWG 1992. Mapy sporządzane są w formie cyfrowej, obejmującej jednolitą bazę danych przestrzennych oraz w postaci wizualizacji ficznej w podziale arkuszowym map topograficznych w skali 1:10.000. Wersja kartogra-ficzna obejmuje następujące formaty plików: *.tiff, *.geotiff oraz *.pdf. Mapy zostały opu-blikowane na Hydroportalu KZGW221 (rysunek 30).

220 Na podstawie informacji na stronie: ISOK…, http://www.isok.gov.pl/pl/, dostęp: 1.11.2014.

221 Hydroportal publikujący mapy zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego w formacie pdf, http://mapy.isok.gov.pl/imap/

Rysunek 30. Widok okna Hydroportalu publikującego mapy zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka

Źródło: ISOK, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, http://mapy.isok.gov.pl/imap/, data pobrania: 28.11.2014.

Jako dane podkładowe w widoku Hydroportalu wykorzystano dane z bazy Corine Land Cover. Docelowo mapy zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego będą udostępnione w środowisku systemu ISOK z zastosowaniem usług danych prze-strzennych, udostępniających mapy (Map Services) oraz zbiory danych (Data Services). Planowany termin oddania systemu do eksploatacji to 31 grudnia 2014 r.

Stworzony na potrzeby ISOK NMT obejmuje 92% powierzchni kraju. Rozdzielczość przestrzenna modelu wynosi nawet do 12 punktów na metr kwadratowy.

Do najważniejszych korzyści społecznych, które zostaną osiągnięte dzięki systemowi ISOK, należą:

• ograniczenie strat spowodowanych występowaniem zagrożeń powodziowych, poprzez pokazanie społeczeństwu obszarów zagrożonych,

• umożliwienie właściwego planowania przestrzennego szczególnie w kontek-ście zagrożeń powodziowych występujących w dolinach rzek, także tych, które powstaną w wyniku awarii urządzeń wodnych, szczególnie obwałowań rzek • umożliwienie świadomego podejmowania decyzji inwestycyjnych odnośnie ich

lokalizacji w obszarach narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, • zwiększenie poczucia bezpieczeństwa społeczeństwa,

• ograniczenie ofiar w ludności w związku z występowaniem żywiołów, w szcze-gólności powodzi,

• usprawnienie funkcjonowania systemów zarządzania kryzysowego na wszyst-kich szczeblach.

Korzyści te zostaną osiągnięte dzięki:

• budowie systemu informatycznego ISOK, za pomocą którego udostępniane będą inne produkty wytworzone w projekcie, takie jak mapy zagrożenia powodziowego,

mapy ryzyka powodziowego, mapy zagrożeń meteorologicznych (jak np. burz, intensywnych opadów i innych) i mapy innych zagrożeń (np. mapy zagrożo-nych ujęć wody, ryzyka awarii przemysłowych itp.), mapa hydrograficzna Polski (MPHP),

• pozyskaniu numerycznego modelu rzeźby terenu i numerycznego modelu pokry-cia terenu oraz ortofotomapy cyfrowej, pozyskaniu cyfrowej mapy topograficznej (BDOT),

• wykonaniu nowych obliczeń hydrologicznych dla wszystkich rzek objętych pro-jektem, wg jednolitej metodyki i dla jednolitego okresu historycznego,

• wykonaniu modelowania matematyczno-hydraulicznego transformacji wez-brań powodziowych oraz awarii obwałowań, dla wszystkich rzek objętych projektem,

• wytworzeniu wstępnej oceny ryzyka powodziowego oraz wykonaniu map zagro-żenia i map ryzyka powodziowego, a także map zagrożeń meteorologicznych i map innych zagrożeń,

• inwentaryzacji dostępnych zasobów informatycznych i zasobów łączności pomię-dzy instytucjami współpracującymi w zakresie zarządzania kryzysowego.

Na etapie realizacji projektu pojawił się problem z ogromną ilością danych w skali całego kraju.