innowacja a ochrona konsumenta

Zarówno w prawie UE, jak i w prawie polskim ochronę konsumentów można rozpatrywać na gruncie prawa publicznego (relacje: państwo – przedsiębiorca oraz państwo – konsument) oraz prawa prywatnego (relacja: konsument – przedsiębiorca).

Publicznoprawna ochrona zakłada, że zagrożony został interes publiczny, czyli zbiorowy interes konsumenta, godzący w  interesy znacznej grupy lub wszystkich (ale nie sumy indywidualnych) konsumentów danego produktu lub usługi. Organy ochrony powinny podejmować również działania regulacyjne rynku tak, aby zapewnić dobrobyt konsumentów. Zaznaczyć jednak należy, że w  literaturze akcentowane jest rozróżnienie między „ekonomicznym intere-sem konsumenta” (np. niskie ceny, dogodny sposób dokonywania zakupów) a „interesem ochrony konsumenta”, np. gwarancja bezpiecznego produktu i jego dobrej jakości (Whitman, 2007). Natomiast prywatnoprawna ochrona dotyczy pojedynczych konsumentów, bez względu na to, czy inni ucierpieli wskutek zachowań antykonkurencyjnych.

15 Podrozdział ten został przygotowany na bazie dwóch opracowań za zgodą ich autorów, tj. Jurkowska-Gomułka, Skoczny i  Warzybok (2010) oraz Jurkowska-Gomułka, Sage i  Skoczny (2010) w pracy zbiorowej pod redakcją Jasińskiego (2010).

instrumenty wsparcia innowacyjności. Wyniki badań empirycznych 101

Publicznoprawna ochrona konsumentów oparta jest na regulacjach prawa administracyjnego – głównie ustawy o  ochronie konkurencji i  konsumenta, uzupełnianych przez inne ustawy, np. ustawę o ogólnym bezpieczeństwie pro-duktów. Postępowanie wszczynane jest przez Prezesa Urzędu Ochrony Kon-kurencji i  Konsumenta tylko wtedy, gdy doszło już do naruszenia (na skutek działania lub zaniechania) interesów konsumentów. Natomiast ochronę natury prywatnoprawnej zapewnia m.in. kodeks cywilny, ustawa o  kredycie konsu-menckim, ustawa o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej, ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, czy ustawa o usługach turystycznych, a  także ustawa o  zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i  ustawa o  przeciwdzia-łaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Te dwa ostatnie akty mają również duże znaczenie w  zakresie publicznoprawnej ochrony zbiorowych interesów konsumenta, ponieważ stanowią punkt odniesienia dla definiowania naruszeń praw konsumentów. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że w prawie ochrony konsumenta (konsumentów), zarówno wspólnotowym, jak i  polskim, nie ist-nieje definicja produktów i usług innowacyjnych, zatem są one traktowane na gruncie prawa tak samo, jak każdy inny produkt lub usługa.

Prawo wspólnotowe nie zawiera też jednej, spójnej definicji konsumen-ta¹⁶. Polska ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów zawiera odesłanie do kodeksu cywilnego, zgodnie z  którym konsumentem jest osoba fizyczna dokonująca czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z  jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Taka definicja jest znacznie węższa niż pojęcie konsumenta w  rozumieniu przyjętym w  naukach ekonomicznych i  właściwym dla prawa ochrony konkurencji, ponieważ z ekonomicznego punktu widzenia, ochronie na mocy ustawy podlegają wszystkie podmioty – każdy ostateczny odbiorca towarów, który nabywa je w celu korzystania, a nie dalszej odsprzedaży – czyli ostatni podmiot w  łańcuchu dystrybucji. W sytuacji, gdy ustawa naka-zuje uwzględniać interes innych niż konsumenci uczestników rynku, po stronie popytowej posługuje się sformułowaniem „nabywca” lub „użytkownik”, które są szersze od pojęcia konsumenta, ale sam ustawodawca nie jest konsekwentny przy respektowaniu tego rozróżnienia. Tak więc prawo ochrony konkurencji oraz prawo konsumenckie zajmują się konsumentami z różnej perspektywy, co wynika z odmiennego rozumienia pojęcia „konsument”.

16 Por. np. Dyrektywa Rady 93/13/WE z  5 kwietnia 1993 roku w  sprawie nieuczciwych warunków w  umowach konsumenckich, Dz. Urz. WE L 95/29; dyrektywa Rady 85/577/EWG z  20  grudnia 1985 roku w  sprawie ochrony konsumentów w  odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa, Dz. Urz. EWG L 372/31; dyrektywa Parlamentu Europejskiego 97/7/WE z 20 maja 1997 roku w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość, Dz. Urz. WE L 144/19.

Definicje polskie i wspólnotowe wydają się być jasne, niemniej jednak w przy-padku stosowania tych definicji w  sądach pojawił się problem zdefiniowania konsumenta pod względem cech, jakie powinien posiadać, a  także pytanie, jaki system ochrony konsumenta jest najlepszy: paternalistyczny (zakłada pełną ochronę konsumenta) czy też liberalny (celem ochrony jest stworzenie kon-sumentowi warunków do podejmowania przemyślanej i samodzielnej decyzji).

Model przeciętnego konsumenta w Polsce zakłada, że jest to osoba należy-cie poinformowana, uważna, ostrożna i rozsądnie krytyczna¹⁷ . Taki konsument posiada umiejętność odczytywania informacji reklamowych, ale podkreślić nale-ży, że wzorzec konsumenta jest różnicowany, m.in. w zależności od towaru lub usługi, jaką konsument nabywa, okoliczności, w jakich dochodzi do zetknięcia się z reklamą czy też częstotliwości dokonywania transakcji.

Zarówno w prawie UE, jak i polskim, uregulowania dotyczące ochrony kon-sumenta (tak publiczne, jak i prywatne) obejmują nie tylko wszystkie elementy marketingu mix (produkt, cena, promocja, dystrybucja), ale też cały cykl tech-nicznego wytworzenia produktu, jego użytkowanie i ewentualne zużycie przez konsumenta. Przykłady praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumenta zawiera art. 24 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów (przedstawione zostały na rysunku 1), nie jest to jednak katalog zamknięty.

Praktyki naruszające zbiorowe interesy

konsumenta

Stosowanie postanowień wzorców umów wpisanych do rejestru postanowień wzorców umów uznanych za niedozwolone

Naruszanie obowiązku udzielenia konsumentom rzetelnej, prawdziwej

i pełnej informacji

Nieuczciwe praktyki rynkowe lub czyny nieuczciwej konkurencji

Źródło: opracowanie własne autorów.

Rysunek 1. Przykłady praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów

17 Zob. np. wyroki Sądu Najwyższego: wyrok SN z 2 października 2007 roku, II CSK 289/07, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2008, nr 12, s. 140; wyrok SN z 3 grudnia 2003 roku, I CK 358/02, Biuletyn SN 2004, nr 5; decyzja Prezesa UOKiK z 7 lutego 2007 roku, nr RKR-5/2007.

instrumenty wsparcia innowacyjności. Wyniki badań empirycznych 103

W przypadku produktów i usług innowacyjnych, naruszenia najczęściej doty-czą naruszenia obowiązków informacyjnych oraz nieuczciwych praktyk rynko-wych i czynów nieuczciwej konkurencji, w szczególności w postaci nieuczciwej reklamy. Stosunkowo rzadziej zdarzają się naruszenia w  postaci stosowania wzorców umów; częściej można je spotkać w przypadku umów o świadczenie nowych, potencjalnie innowacyjnych usług (np. usługi teleinformatyczne).

Innowacyjne produkty lub usługi, o których istnieniu lub sposobie użytko-wania konsument nie wie, wymagają innego marketingu i informoużytko-wania o nich w dopasowany do klienta sposób. W polskiej praktyce stosowania prawa ochrony konsumentów wyraźnie sformułowane zostało stanowisko, zgodnie z którym na przedsiębiorcy ciąży obowiązek udzielenia konsumentom rzetelnej, prawdziwej i  pełnej informacji, stanowiącej „podstawę umożliwiającą konsumentowi wła-ściwą ocenę przez niego sytuacji, a także jest warunkiem swobodnego podjęcia decyzji¹⁸”. Badania pokazują jednak, że udział nakładów na marketing w nakła-dach na innowacje w 2006 roku wynosił tylko 0,7% (Żołnierski, red., 2008).

Obowiązki informacyjne wynikają m.in. z  uregulowań dotyczących prawa żywnościowego w zakresie znakowania żywności. Dotyczą one właściwego zna-kowania oraz szczegółowej informacji na temat sposobu działania, dawzna-kowania i przeciwwskazań leków i produktów farmaceutycznych, kosmetyków, sposobu umieszczania atestów na produktach i  oznaczania ich zgodności z  normami.

Należy zastrzec, że regulacje prawne pozostają wtórne wobec rzeczywistych działań przedsiębiorców, co powoduje, że ustawodawca może reagować z opóź-nieniem na pewne niepożądane zjawiska (np. wprowadzanie na rynek produk-tów zawierających substancję o negatywnym wpływie na zdrowie człowieka)¹⁹ . Konsument powinien mieć zapewnione prawo do uzyskania rzetelnej, praw-dziwej i  pełnej informacji zarówno o  przedmiocie, jak i  o  warunkach skorzy-stania z  oferty przedsiębiorcy. Dlatego przedsiębiorca ma zapewnić nie tylko dostęp do informacji o  produkcie, ale również o  podmiocie, który produkt oferuje, oraz ma obowiązek zapewnić, że informacje będą dla konsumenta czytelne, jasne i zrozumiałe.

Wśród czynów nieuczciwej konkurencji dotyczącej produktów innowacyjnych, należy wymienić przede wszystkim nieuczciwą reklamę oraz wprowadzające w  błąd oznaczenie towarów. Są to zachowania, które godzą w  prawo konsu-menta do informacji i podjęcia świadomego wyboru z dostępnej oferty rynkowej

18 Decyzja Prezesa UOKiK z 7 lipca 2008 roku, nr DOK-5/2008; decyzja Prezesa UOKiK z 7 lipca 2008 roku, nr RLU-19/2008; decyzja Prezesa UOKiK z  18 kwietnia 2008 roku, nr RLU-9/2008 – decyzje Prezesa UOKiK są dostępne pod adresem http://www.uokik.gov.pl/pl/orzecznictwo_prezesa_

uokik/decyzje_prezesa/.

19 Przykładem takiej sytuacji może być problem sprzedaży w  Polsce tzw. dopalaczy – pro-duktów, których wprowadzanie do obrotu nie jest zakazane żadnym przepisem prawa, podczas gdy kwestia ich wpływu na zdrowie ludzi jest bardzo kontrowersyjna.

i rozpatrywane mogą być zarówno na gruncie publicznoprawnym (praktyka może naruszać zbiorowe interesy konsumentów), jak i  prywatnoprawnym (praktyka może stanowić czyn nieuczciwej konkurencji lub nieuczciwą praktykę rynkową, a powództwo do sądu cywilnego może wnieść konsument, organizacje konsu-menckie i rzecznik konsumentów). Niewłaściwe poinformowanie konsumenta o  produkcie nowym lub ulepszonym nie może stanowić ex definitione działa-nia zabronionego, ale w tej ocenie decydujący jest sposób odbioru informacji przez konsumentów – gdy na podstawie reklamy jej adresat ma lub może mieć nieprawdziwe wyobrażenie o  towarze lub usłudze, którego reklama dotyczy.

Cechy innowacyjne produktów i  usług często są wykorzystywane jako jeden z elementów reklamy (np. produkt reklamowany jako „najnowocześniejszy na rynku”, „oparty na najnowszej technologii”). Jeśli produkt i  usługa w  rzeczy-wistości nie wykazują wskazanych innowacyjnych cech, działanie przedsiębiorcy może być postrzegane jako nieuczciwa reklama.