Prawne przeszkody w prowadzeniu działalności innowacyjnej

Jedną z barier wymienianych przez firmy z sektora MŚP są przepisy prawa i  procedury administracyjne. Ankietowani zwykle domagają się ich uprosz-czenia, zmniejszenia biurokracji oraz pojawienia się bodźców zachęcających do większej aktywności innowacyjnej. Brak przyjaznych uregulowań prawnych jest istotnym utrudnieniem, bowiem przedsiębiorcy odczuwają je na co dzień, podczas regularnej działalności. Nie tylko brak regulacji prawno-finansowych jest tutaj problemem, ale też ochrona praw własności intelektualnej, wciąż

Bariery innowacyjności. przegląd literatury 63

u nas niedoceniana, a  przecież niezwykle istotna w  perspektywie osiągnięcia zysków z  wdrożenia innowacji przez przedsiębiorcę. To państwo ponosi dużą odpowiedzialność za taki stan rzeczy, bowiem kwestie regulacji prawnych zależą przede wszystkim od działań podejmowanych przez rząd.

Matusiak i Guliński (2010) przedstawiają bariery natury prawnej związane z wykorzystywaniem środków pomocowych przez polskie przedsiębiorstwa. Do najbardziej istotnych zaliczają oni cztery z nich:

1. Zbyt duża biurokratyzacja, formalizacja oraz „proceduralizacja” mecha-nizmów wsparcia działalności innowacyjnej, prowadząca do niewielkiej efektywności wydatkowania środków.

2. Brak rozwiązania kwestii kontynuacji programów wsparcia po okresie finansowania oraz odniesienia ich do lokalnej specyfiki .

3. Mało przejrzysta i niedojrzała regionalna polityka innowacyjna, skutku-jąca brakiem hierarchizacji działań, a także rozdrobnieniem przedsięwzięć wzmacniających działania innowacyjne.

4. Brak kompleksowej polityki innowacyjnej, która powoduje niekoordynację działań i niedobór strategicznych planów rozwoju innowacyjności.

Należy zmienić sposób myślenia decydentów oraz otworzyć się na nowe pomysły. Przede wszystkim jednak władze powinny zrozumieć, że życzliwe spojrzenie w  stronę technologii innowacyjnych stanowi szansę rozwoju całej gospodarki i niezbędne jest w tym kierunku jednoznaczne prawo, wspierające przedsiębiorców.

M. Haffer i  R. Haffer (2008) formułują propozycje zmian legislacyjnych, które mogłyby się przyczynić do ulepszenia prawnych uwarunkowań działalności innowacyjnej. Pierwszym z nich jest postulat większej aktywności jednostek sfery publicznej, która mogłaby doprowadzić do skuteczniejszego dotarcia z  proin-nowacyjną ofertą do przedsiębiorstw. Aby uzyskać ten cel niezbędne są pewne ułatwienia prawne, umożliwiające tym jednostkom aktywne, ale i  bezpieczne wprowadzenie rozwiązań na rynek.

Kolejnym postulatem zgłaszanym przez tych autorów jest uproszczenie pro-cedur pozyskiwania środków pieniężnych na cele innowacyjne. Bariera ta była co prawda opisana w podrozdziale dotyczącym przeszkód finansowych, jednak istota problemu jest bardziej skomplikowana i  dotyka też kwestii prawnych.

Umożliwienie większego dostępu do źródeł finansowania jest bowiem zależ-ne od odpowiednich ułatwień formalnych. To ozależ-ne mogą stanowić zachętę do inwestowania w innowacje oraz uaktywnić przedsiębiorczość wśród naukowców, niezbędną dla sprawnego procesu innowacyjnego (Haffer i Haffer, 2008).

Kwestie prawnych barier w działalności innowacyjnej zauważa też Puchała-Krzywina (2011), która zwraca uwagę na odczuwane przez przedsiębiorstwa

„słabe ustawowe wsparcie działalności innowacyjnej, brak właściwej weryfikacji

projektów już na szczeblu ich oceny w odniesieniu do rzeczywistych […] potrzeb gospodarki, przepisy opóźniające generowanie innowacji wobec działalności konkurencji zagranicznej” (s. 167). Autorka przytacza też opinie na temat barier związanych z procedurami patentowymi, które są, pomimo skrócenia czasu ich trwania niemal o połowę, ciągle zbyt długotrwałe i niejednokrotnie trudne do przezwyciężenia.

Również respondenci, biorący udział w  Jej ankiecie, proponują konkretne działania, mające na celu zniesienie barier o  charakterze formalno-prawnym (Puchała-Krzywina, 2011):

1. Uproszczenie przepisów dotyczących działalności przedsiębiorstw.

2. Uproszczenie i  przyspieszenie procedur wymaganych do starania się o  zewnętrzne środki finansowe, takie jak środki budżetowe, fundusze unijne, czy kredyty bankowe.

3. Ułatwienie ścieżki do osiągnięcia statutu tzw. centrum badawczo-rozwo-jowego.

Autorka zwraca też uwagę na dążenie firm do zwiększenia ilości środków przeznaczanych na same prace badawczo-rozwojowe, nawet kosztem programów wdrażania innowacji. To pozytywne zjawisko.

W wypowiedziach wielu autorów¹ pojawia się problem niedostatecznej ochro-ny własności intelektualnej, który uważają za ważochro-ny prawochro-ny aspekt prowadzenia działalności innowacyjnej. W ramach ochrony prawnej można wyróżnić ochronę prawa własności przemysłowej oraz ochronę praw autorskich. Tutaj skupiamy się na pierwszym wymienionym jej rodzaju, który odnosi się do rozwiązań naukowo-technicznych, w tym o charakterze innowacyjnym, a także do znaków towarowych, znaków usługowych oraz poufnego know-how, zawierającego infor-macje o prawidłowym zastosowaniu wynalazków, doświadczenia o charakterze technicznym i organizacyjnym.

Naturalnym krokiem w celu ochrony własności intelektualnej jest opatento-wanie rozwiązania, by w przyszłości móc odnieść korzyści z jego ewentualnego wdrożenia. Jednakże obok potencjalnych korzyści, występują i negatywne aspek-ty patentowania wynalazków, które stanowią bariery dla działalności innowa-cyjnej, takie jak (Jasiński, 2011):

1. Uprzywilejowana pozycja właściciela patentu, prowadząca do tymczaso-wego monopolu na rynku.

2. Ograniczenie dostępu do nowej wiedzy dla innych jednostek.

3. Ustanowienie bariery dla transferu technologii.

4. Możliwość wywołania konfliktów na tle praw własności.

1 Na przykład W. Kotarba (2012); T. Nowak (2008); E. Nowińska i in. (2011).

Bariery innowacyjności. przegląd literatury 65

5. Wysokie koszty procedur patentowych, przede wszystkim w razie paten-towania za granicą.

6. Długi okres oczekiwania na rozpatrzenie wniosku patentowego, wynika-jący z obowiązkowych badań formalnych i merytorycznych.

Odpowiednie przygotowanie się do ochrony własności intelektualnej pozwoli zmniejszyć skalę owych trudności. Tak więc po pierwsze, należy jak najszyb-ciej po rozpoczęciu projektu badawczego zawierać umowy związane z ochroną własności intelektualnej. Po drugie, wypada jak najprędzej rozpocząć obsługę prawną przeniesienia wyników z prac badawczych na grunt praktyczny, najle-piej już w trakcie badań. Po trzecie, istotne jest przygotowanie odpowiednich środków na analizę patentową, certyfikację oraz późniejszą ochronę praw do opracowywanego rozwiązania. Po czwarte w końcu, należy pomyśleć o zastoso-waniu w stosunku do badaczy pozytywnych bodźców, przede wszystkim finan-sowych, tak aby zintensyfikować komercjalizację wynalazków (Jasiński, 2011).

Okazuje się, że trudno jest wypromować innowacyjny produkt w taki sposób, aby jego potencjału nie wykorzystały osoby postronne. Jak pisze A. Sosnowska z zespołem (2005), skuteczna ochrona wynalazków, a zatem i rozwiązań o cha-rakterze innowacyjnym, jest możliwa tylko w wyniku spełnienia pięciu zasad:

1. Utrzymywania w tajemnicy informacji o wynalazku, dopóki nie zostanie złożone zgłoszenie patentowe.

2. Oznaczania informacji, rysunków, notatek i  korespondencji związanych z  wynalazkiem klauzulą poufności w  stosunku do osób trzecich, które wtajemnicza się w projekt.

3. Ujawnianie informacji o  wynalazku przed zgłoszeniem patentowym wyłącznie osobom związanym klauzulą poufności.

4. Podejmowanie starań w celu uzyskania opatentowania wynalazku od razu po oddaniu w użytkowanie pracy zawierającej jego użycie.

5. Sprawdzanie ewentualnego naruszenia patentu oraz natychmiastowe podejmowanie działań prawnych w przypadku zaistnienia takiej sytuacji.

Wydaje się, że najlepszym sposobem ochrony technologii innowacyjnej jest postępowanie zgodne z pierwszym z wymienionych punktów, a więc zachowanie w  tajemnicy najważniejszych informacji o  rozwiązaniu naukowo-technicznym.

Tylko wtedy, przy zachowaniu zasady ograniczonego zaufania, można liczyć na przyszłe przychody związane z rozpowszechnieniem innowacji.

Wielu praktyków twierdzi jednak, że nie wszyscy uczestnicy rynku chcą prowadzić grę rynkową zgodną z zasadami i łamią klauzule poufności, wykorzy-stując potencjał wynalazków dla swoich własnych celów. Z naszych obserwacji²

2 Chodzi o doświadczenia wspomnianej firmy TUZAL.

wynika też, że jeżeli dodatkowo stoi za nimi duży kapitał i  możliwość wpły-wu na społeczeństwo, czy też lobbingu wśród jednostek władzy centralnej lub regionalnej, osoby takie nie mają skrupułów, by grać według własnych zasad i  podkradać błyskotliwe rozwiązania bezkarnie. Często też, gdy mała firma (z niewielkim kapitałem), przeciwstawia się korporacji (z dużymi wpływami i znaczną siłą finansową) ewentualne działania prawne w przypadku naruszenia patentu, mogą być nierealne do wyegzekwowania.

Przytoczone tutaj bariery prawne wydają się być mocno związane z brakiem odpowiednich działań państwa w zakresie wspierania działalności innowacyj-nej. Wielu przedsiębiorców widzi bowiem przeszkody formalne i  narzeka na pełną przeciwności drogę, którą trzeba pokonać, by osiągnąć sukces innowa-cyjny. Domagają się też oni prawnego wsparcia ze strony państwa w sektorze działalności innowacyjnej, co na pewno pozwoliłoby na szybsze i skuteczniejsze działanie wielu firmom w Polsce.

Istotny jest też proces ochrony praw własności do innowacji. Bez odpowied-niego zaplecza prawnego innowator może mieć olbrzymie problemy w  sku-tecznej ochronie swoich technologii, zwłaszcza jeśli są nimi zainteresowane jednostki posiadające sztab prawników, prowadzących grę rynkową bez żadnych skrupułów. Za podsumowanie tej części rozważań niech posłuży stwierdzenie, że innowacja potrzebuje dobrego prawnika, zaś naukowiec, zespół badawczy, instytut, angażujący się w komercjalizację swojego osiągnięcia, potrzebują dobre-go oparcia prawnedobre-go (Jasiński, 2011).

Do sprawy regulacji prawnych wrócimy w punkcie 4 rozdziału V.