Rozdział IV. Budowa społeczeństwa informacyjnego w województwie łódzkim
5.1 Inteligentne specjalizacje regionów
Fala kryzysu gospodarczego, która przetoczyła się przez Europę pod koniec pierwszej dekady XXI wieku oraz brak realizacji zakładanych wskaźników spowodował konieczność ponownego przyjrzenia się założeniom Strategii Lizbońskiej – głównego dokumentu strategicznego Unii Europejskiej obowiązującego od 2000 r., a następnie ich twórczej modyfikacji. Głównym efektem tych prac było opracowanie programu Europa 2020 – strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, który został zatwierdzony przez Radę Europy 17 czerwca 2010 r. Założenia tego programu nawiązują do znanych wcześniej
koncepcji rozwoju regionalnego takich jak teoria produktu podstawowego327.
Rolę specjalizacji podkreśla się również w koncepcji elastycznej produkcji, zgodnie z którą system oparty na elastycznej produkcji stosowanej przez małe i średnie firmy mogące łatwo zmieniać zakres produkcji i dostosowywać go do warunków rynkowych, zapotrzebowania konsumentów czy nowych rozwiązań technologicznych, pozwala uzyskać im specjalizację, dzięki której łatwiej znajdują niszę rynkową w gospodarce globalnej i mogą być wysoce konkurencyjne w swojej dziedzinie. Teoria elastycznej produkcji wiąże się również z teorią dystryktu przemysłowego A. Marshalla, czyli obszaru na którym koncentrują swoją lokalizację wyspecjalizowane zakłady
326 Doktorowicz K., Europejskie społeczeństwo informacyjne w unijnej polityce regionalnej. Nierówności
i szanse, [w]: Haber L.H., Niezgoda M. (red.), Społeczeństwo informacyjne. Aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 55.
327 Teoria opracowana przez Harolda A. Innis`a - jako drogę do rozwoju regionalnego uznaje się stopniową specjalizację produkcyjną, która ma doprowadzić do wygenerowania produktu podstawowego dla gospodarki regionu i nabudowanie na nim sukcesu gospodarczego sektora MSP. Przykładem może być Nokia w Finlandii.(przyp. P.A. Nowak).
przemysłowe328. Idea inteligentnej specjalizacji przedstawiona została w komunikacie Polityka regionalna jako czynnik przyczyniający się do inteligentnego rozwoju
w ramach strategii Europa 2020329, gdzie Komisja Europejska proponuje tworzenie
narodowych/regionalnych strategii badań i innowacji na rzecz inteligentnej specjalizacji w celu efektywnego wykorzystania środków z Funduszy Strukturalnych oraz stosowania zintegrowanego podejścia dla rozwoju i wykorzystania potencjału inteligentnego wzrostu oraz gospodarki opartej na wiedzy we wszystkich regionach.
W rozumieniu strategii Europa 2020 inteligentna specjalizacja specyficzne podejście do rozwoju gospodarczego łączące analizę konkurencyjności z procesem wyznaczania priorytetów w polityce technologiczno-naukowej w celu określenia tożsamości społeczno-gospodarczej regionu. Inteligentna specjalizacja polega więc na określeniu i wzmacnianiu mocnych stron i potencjału regionów z wykorzystaniem efektu skali. Koncepcja inteligentnej specjalizacji regionów wymaga pełnego zaangażowania władz publicznych w realizację przyjętej strategii inteligentnej specjalizacji:
• priorytetyzację i usprawnienie inwestycji w obszarach innowacyjnego rozwoju,
rokujących branżach,
• koncentracja działań na mocnych stronach regionu, wyłaniających się trendach oraz
dążeniu do efektu synergii,
• indywidualne zaangażowanie oraz włączenie podmiotów z regionu do realizacji
wspólnej wizji,
• budowa proinnowacyjnego kapitału społecznego.
Inteligentna specjalizacja opiera się na spójności trzech elementów: nauki, edukacji i gospodarki danego regionu. Składowe te powinny się uzupełniać i wzmacniać, a zależności między elementami powinny stać się głównym punktem polityki naukowej,
innowacyjnej i gospodarczej330. Aby mówić o przemyślanym, spójnym metodologicznie
i logicznie wyborze inteligentnych specjalizacji dla poszczególnych regionów, niezbędne jest przeprowadzenie szczegółowych badań określających potencjał i szanse rozwojowe województw w perspektywie regionalnej (międzywojewódzkiej), krajowej
328
Grosse T. G., Przegląd koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego, [w]: „Studia Regionalna
i Lokalne” nr 1/2002, s. 27-33.
329 http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/official/communic/comm_en.htm (27.05.2014).
330 Kardas M., Inteligentna specjalizacja (nowa) koncepcja polityki innowacyjnej, [w]: „Optimum. Studia
i europejskiej. Zgodnie z metodologią przyjętą przez UE331 prawie wszystkie polskie regony zalicza się do grupy określonej jako uprzemysłowiony region Europy
Wschodniej332. Charakterystyczne cechy tej grupy to średni poziom dostępności do
wiedzy oraz niski stopień chłonności i zdolności rozprzestrzeniania wiedzy oraz wzrost zatrudnienia w przemyśle zaawansowanych technologii. Eksperci UE zalecają dla tego typu regionów oparcie strategii rozwoju o lokalnych przedsiębiorców technologicznych wspomagających duże, funkcjonujące już firmy. Pozwoli to na wykorzystanie wysokiej
przedsiębiorczości mieszkańców i przedsiębiorców charakterystycznej dla
uprzemysłowionych regionów Europy Wschodniej i oparciu na niej inteligentnej specjalizacji333.
Główną rolę w wyznaczeniu kierunku specjalizacji regionu pełnić powinien samorząd województwa. Jego podstawowym zadaniem w tym obszarze jest przeprowadzenie dyskursu publicznego oraz koordynacja prac nad wyznaczeniem inteligentnych strategii i wpisaniem ich do średnio i długookresowej strategii rozwoju regionu. Budowa społeczeństwa informacyjnego we wszystkich jego wymiarach (infrastruktury, usług oraz kompetencji), jako dynamicznej sieci komunikacyjnej, stała się nieodwołalnym wymogiem rozwojowym Europy XXI wieku. Przeglądając zestawienie inteligentnych specjalizacji jakie wskazały polskie województwa, w większości widać zagadnienia związane bezpośrednio bądź pośrednio właśnie ze społeczeństwem informacyjnym.
Tabela 15 Zestawienie inteligentnych specjalizacji polskich województw
Województwo Inteligentne specjalizacje
dolnośląskie
Specjalizacje naukowe: nauki medyczne i biologiczne, nauki chemiczne, informatyka i komunikacja, matematyka i fizyka.
Branże gospodarcze: przemysł chemiczny, farmaceutyczny, elektryczny, branża informatyczna, przemysł wydobywczy.
kujawsko-pomorskie
Najlepsza bezpieczna żywność (przetwórstwo, nawozy, opakowania); Medycyna (usługi medyczne, turystyka zdrowotna);
Motoryzacja (urządzenia transportowe i automatyka przemysłowa); Narzędzia (formy wtryskowe, wyroby z tworzyw sztucznych);
Przetwarzanie informacji (multimedia, programowanie, usługi ICT); Biointeligentna specjalizacja (potencjał naturalny, środowisko, energetyka);
331
UE w dokumentach i wytycznych dotyczących inteligentnych specjalizacji opiera się na raporcie opracowanym przez Maastricht Economic and Social Research Institute on Innovation and Technology (UNU-MERIT) (przyp. P.A. Nowak).
332
Wintjes R., Hollanders H., Innovation pathways and policy challenges at the regional level: smart
specialization, Wydawnictwo Maastricht Graduate School of Governance, Maastricht 2011, s. 36. 333 Sojka P., Nowacka A., Robczyńska M., Inteligentna specjalizacja województwa lubuskiego
w kontekście innowacyjnego potencjału regionu, Wydawnictwo Marketing Research World, Gliwice
Województwo Inteligentne specjalizacje Transport (logistyka, handel, szlaki wodne i lądowe); Dziedzictwo kulturowe (sztuka, przemysły kreatywne).
lubelskie
Biogospodarka,
Usługi medyczne i prozdrowotne, Informatyka i automatyka, Energetyka niskoemisyjna. lubuskie Branża motoryzacyjna, Branża budowlana, Branża IT, Branża metalowa, Branża spożywcza,
Branża odnawialnych źródeł energii, Branża drzewna,
Branża medyczna.
łódzkie
Zaawansowane materiały budowlane, Energetyka,
Rolnictwo i przetwórstwo rolno-spożywcze, Medycyna, farmacja, kosmetyki,
Nowoczesne włókiennictwo i przemysł odzieżowy, Technologie informacyjne i komunikacyjne.
małopolskie
Life science,
Energia zrównoważona,
Technologie informacyjne i komunikacyjne, multimedia, Chemia.
mazowieckie
Obszary gospodarcze (o profilu przemysłowym): chemia, medycyna, sektor rolno-spożywczy, sektor elektromaszynowy, energetyka,
Technologie wiodące: biotechnologia, ICT, nanotechnologie, elektronika i fotonika,
Procesy usługowe: usługi B2B, usługi B+R, Sektor tzw. wysokiej szansy: budownictwo.
opolskie
Przemysł chemiczny,
Przemysł budowlany wraz z przemysłem mineralnym i usługami budowlanymi,
Przemysł maszynowy i elektromaszynowy, Przemysł paliwowo–energetyczny,
Przemysł rolno-spożywczy,
Przemysł drzewno-papierniczy w tym meblarski, Przemysł metalowy i metalurgiczny,
Transport i logistyka,
Usługi medyczne i rehabilitacyjne.
podkarpackie
„Dolina Lotnicza”: przemysł elektromaszynowy i maszynowy w szczególności lotnictwo,
Jakość życia – ekologiczne rolnictwo i związane z nim przetwórstwo rolno-spożywcze, turystyka, turystyka zdrowotna, agroturystyka, eko-innowacje.
podlaskie
EKO - zielone technologie (przetwórstwo rolno-spożywcze, life science, energetyka odnawialna, eko-innowcje),
WSCHÓD - wykorzystanie istniejącego potencjału regionu (korzyści z położenia na zewnętrznej granicy UE; wspólne badania z uczelniami ze Wschodu, głównie fokus na Białoruś, think tank na potrzeby całej UE w temacie prowadzenia biznesu, współpracy na Białorusi);
Województwo Inteligentne specjalizacje
pomorskie
Technologie informacyjne i komunikacyjne, Elektronika, Energia i zasoby, Środowisko, Technologie produkcji. śląskie Energetyka, Medycyna.
Technologie informacyjne i komunikacyjne.
świętokrzyskie
Efektywne wykorzystanie energii, Turystyka medyczna, Branża targowo-kongresowa, Transfer wiedzy, Wzornictwo. warmińsko-mazurskie Ekonomia wody,
Żywność wysokiej jakości,
Drewno i meblarstwo.
wielkopolskie
Wspieranie inwestycji w zakresie wzmacniania badań, rozwoju technologicznego i innowacji oraz poprawy dostępu do technologii informacyjno-komunikacyjnych i korzystania z takich technologii o wysokiej jakości
zachodniopomorskie
Biogospodarka,
Działalność morska i logistyka, Przemysł metalowo-maszynowy,
Usługi oparte na wiedzy: ICT, KPO, B+R, przemysły kreatywne, usługi techniczne.
Źródło: opracowanie własne na podstawie regionalnych strategii rozwoju oraz strategii innowacyjności poszczególnych województw
Na poziomie krajowym „inteligentne specjalizacje” określa Krajowy Program
Badań334 zawierający założenia polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa.
Program wskazuje priorytety inwestycyjne na najbliższe lata, które obejmują:
• nowe technologie w zakresie energetyki,
• choroby cywilizacyjne, nowe leki oraz medycynę regeneracyjną,
• zaawansowane technologie informacyjne, telekomunikacyjne i mechatroniczne,
• nowoczesne technologie materiałowe,
• środowisko naturalne, rolnictwo i leśnictwo,
• społeczny i gospodarczy rozwój Polski w warunkach globalizujących się rynków,
• bezpieczeństwo i obronność państwa.
Kolejnym źródłem wspomagającym wybór inteligentnych specjalizacji przez samorządy wojewódzkie są wyniki badań Foresight technologiczny przemysłu w Polsce
334
– InSight 2030335, które wskazują grupy technologii kluczowych dla rozwoju całego polskiego przemysłu w perspektywie kolejnych 20 lat. Są to:
• zaawansowane systemy wytwarzania,
• technologie informacyjne i telekomunikacyjne,
• biotechnologie przemysłowe,
• nanotechnologie,
• technologie mikroelektroniczne,
• technologie fotoniczne336.
Jak widać z zestawień inteligentnych specjalizacji poziomu krajowego i regionalnego, żadne z województw (poza podlaskim i jego think-tankiem nastawionym na współpracę z Białorusią) nie wyszło poza wykaz inteligentnych specjalizacji poziomu krajowego. Poszczególne regiony opisują swoje inteligentne specjalizacje w sposób różnorodny, uniemożliwiający ich dokładne porównanie. Jednak większość województw wśród branż wiodących wskazało właśnie technologie informacyjne i komunikacyjne, biotechnologię oraz nanotechnologię. W przyjętych założeniach tworzenia tych dokumentów (najpierw poziom regionalny, potem krajowy), budzi to uzasadnioną wątpliwość co do jakości opracowań regionalnych. Spora ich część powstała po 2011 r., powinna choć w pojedynczych przypadkach wychodzić poza zakres opracowań krajowych. Zastanawiający jest również udział wielu inteligentnych specjalizacji o charakterze wysoko wiedzochłonnym w wyborach dokonywanych przez samorządy regionów. Rodzi to uzasadnioną wątpliwość, czy każde z województw ma wystarczający potencjał ludzki, edukacyjny, naukowy i technologiczny, by swobodnie konkurować na rynkach europejskich i światowych w zakresie biotechnologii, nanotechnologii czy zaawansowanej informatyki.
Koncepcja inteligentnej specjalizacji zakłada, że koncentracja zasobów wiedzy oraz nakierowanie ich wyłącznie na priorytetowe działania gospodarcze pozwala na uzyskanie i utrzymanie przewagi konkurencyjnej w światowej gospodarce. „Przy tego rodzaju specjalizacji regiony mogą odnieść korzyści wynikające z efektu skali, efektu rozszerzenia oferty rynkowej, a także efektów pośrednich (spillovers) związanych z tworzeniem i wykorzystaniem wiedzy, co ma duże znaczenie dla produktywności. Co więcej, znacznie większą szansę na sukces mają strategie łączące innowacje
335 http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczosci+i+innowacyjnosci/ Foresight+technologiczny+przemys%C5%82u+w+Polsce (30.04.2013).
336 http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,396357,polska-nauka-bardziej-konkurencyjna- w-ramach-inteligentnego-rozwoju.html (30.04.2013).
z konkretnymi atutami gospodarki na szczeblu krajowym/regionalnym. Naśladowanie innych regionów i próby wykreowania „cudu gospodarczego” w oparciu o modne sektory (…) nie tylko zmniejszają szanse regionu na sukces, ale dodatkowo utrwalają
strukturę rynku z podziałem na liderów i naśladowców”337. Oznacza to, że inteligentna
specjalizacja powinna generować unikatowe atuty dla danego regionu. Jak wynika z zaprezentowanego powyżej zestawienia, polskie regiony nie wykorzystują pełni swego potencjału.