sektora usług komunalnych w Polsce
Streszczenie. W artykule poruszono problematykę ruchów migracyjnych ludności z uwzględnieniem perspektywy społecznej, ekonomicznej i politycznej. Praktycznym wyrazem tych zjawisk na płasz-czyźnie biznesowej jest internacjonalizacja prowadzenia działalności gospodarczej. W niniejszym opracowaniu zwrócono uwagę na zakres i skalę internacjonalizacji działalności gospodarczej polskich przedsiębiorstw oraz na zjawiska internacjonalizacji występujące w sektorze usług komunalnych w Polsce, którego coraz bardziej liczącymi się uczestnikami są firmy zagraniczne, działające dotąd poza granicami Polski – zwłaszcza we Francji czy w Niemczech. Wspomniane wcześniej kwestie zilustro-wano studiami przypadków zagranicznych firm działających w polskim sektorze usług komunalnych z uwzględnieniem bilansu korzyści i ryzyk towarzyszących ich funkcjonowaniu na terenie Polski. Słowa kluczowe: emigracja ekonomiczna, internacjonalizacja biznesu, usługi komunalne, biznes międzynarodowy
1. Wstęp
Prezentowany artykuł ma charakter opracowania omawiającego problematykę ruchów migracyjnych w kontekście ich wpływu na zjawisko internacjonalizacji biznesu. Przedstawiono w nim ujęcia społeczne, ekonomiczne i polityczne wyjaś-niające zjawiska migracyjne ludności oraz omówiono podstawowe rodzaje strategii internacjonalizacji firm. Ponadto w pracy scharakteryzowano kierunki i zakres internacjonalizacji polskich firm z uwzględnieniem skali tego zjawiska.
104 Michał Czuba
Celem poznawczym niniejszego opracowania jest próba określenia zakresu i charakteru zjawisk internacjonalizacji w sektorze usług komunalnych w Polsce oraz wskazanie korzyści i negatywnych skutków tych procesów z uwagi na dużą liczbę podmiotów zagranicznych działających w tej branży. W celu zilustrowania tych zagadnień zaprezentowano studia przypadków firm Saur-Neptun Gdańsk oraz Veolia. Obrazują one modelowe strategie internacjonalizacji zagranicznych firm świadczących usługi w sektorze usług komunalnych w Polsce.
2. Motywy emigracji ludności
Zjawisko migracji jest fenomenem współczesności powodującym zarówno nadzieje, jak i obawy. Z jednej strony przyczynia się ono do utrzymania obecnego tempa rozwoju gospodarczego, z drugiej zaś jest to jedna z głównych przyczyn napięć społeczno-narodowościowych. Żyjemy w erze migracji. Zgodnie z szacunkami Organizacji Narodów Zjednoczonych ok. 3,5% ludności globu mieszka poza miej-scem urodzenia, kilkadziesiąt milionów osób przebywa za granicą z naruszeniem przepisów prawnych.
Pojęcie imigracji zagranicznych na stałe do Polski w małym stopniu było przedmiotem badań naukowych. Wpływ na ten stan rzeczy miała znikoma jej rola w kształtowaniu salda migracji zagranicznych na stałe dla Polski. Liczba wyjazdów polskich emigrantów do krajów Europy Zachodniej zaczyna maleć, a jednocześnie wzrasta liczba imigrantów przybywających do Polski. Jest to związane z nasyca-niem się rynków pracy w najbogatszych krajach należących do Unii Europejskiej napływowymi pracownikami z państw biedniejszych oraz pogorszeniem się sy-tuacji na lokalnych rynkach pracy w wyniku m.in. skutków światowego kryzysu gospodarczego [Kaczmarczyk 2010].
Przesłankami migracji mogą być powody:
– ekonomiczne (emigracja do kraju o lepszym statusie ekonomicznym, przy-kładowa grupa: nielegalni imigranci lub legalni emigranci „za pracą”),
– naukowe (przyjazdy do kraju, w którym można zdobyć wykształcenie, np. studenci zagraniczni),
– biznesowe (przyjazdy do kraju, w którym jest legalna możliwość pracy, ale status ekonomiczny tego kraju nie musi być lepszy od statusu kraju pochodzenia, np. nauczyciele języków obcych, biznesmeni),
– zapewnienie bezpieczeństwa (przyjazdy do krajów gwarantujących bezpie-czeństwo, np. uchodźcy),
– środowiskowe (opuszczenie obszarów szczególnie zagrożonych klęskami ży-wiołowymi lub obszarów o niedoborze wody pitnej – pustynniejących) [Białek 2014].
Internacjonalizacja biznesu jako forma emigracji ekonomicznej… 105 Z punktu widzenia socjologii zjawiska migracji pokazują, że decyzje tego typu są wynikiem działania czynników wypychających w miejscu pochodzenia i czynników przyciągających w potencjalnym miejscu pobytu oraz przeszkód, jakie potencjalny emigrant musi pokonać, aby znaleźć się w miejscu docelowym [Nakonieczna 2007: 44].
Najważniejszymi skutkami migracji w aspekcie społecznym są: – spadek przyrostu naturalnego,
– rozbicie rodzin, zmiany w pojmowaniu rodziny i jej znaczenia,
– spadek liczby ludzi zdolnych w kraju wskutek wyjazdu ludzi dobrze wy-kształconych,
– starzenie się społeczeństwa (powstawanie problemu wyżu i niżu demogra-ficznego i pytania o przyszłość osób starzejących się),
– zmniejszenie się bezrobocia w kraju,
– prezentacja/promocja kraju wyjazdu poprzez czynniki migracyjne,
– zmiany struktur społeczno-kulturowych (najbardziej widoczne to jest w Izraelu, Australii, Francji, Kanadzie) [Walaszek 2007].
Główne czynniki powodujące migrację na świecie mają charakter stricte ekonomiczny. „Część mieszkańców krajów biedniejszych stara się przenieść do krajów wysoko rozwiniętych Ameryki Północnej, Australii i Europy Zachodniej. Przemieszczanie się ludności spowodowane jest problemami ekonomicznymi oby-wateli wynikającymi z ogólnej sytuacji politycznej i ekonomicznej danego kraju” [Dadak 2008: 6].
Maria Stoczek proponuje następującą definicję migracji zarobkowych: „są to przestrzenne przemieszczenia ludności zawodowo czynnej podejmowane w celu poprawy sytuacji własnej i członków rodziny bądź w celu uzyskania środków finansowych niezbędnych do zachowania dotychczasowych form życia i gospoda-rowania, postrzeganych jako warunek zachowania tożsamości kulturowej” [Stoczek 1997: 13].
Wśród migrantów ekonomicznych zatrudnionych na obszarze innych państw wyróżnia się emigrantów „za chlebem” oraz emigrantów mobilnych. Pierwsza kategoria dotyczy osób, dla których powodem migracji jest zła sytuacja materialna, brak możliwości podjęcia pracy w ojczyźnie oraz poszukiwanie sposobu poprawy egzystencji własnej i rodziny. Druga kategoria obejmuje wykwalifikowanych cowników przedsiębiorstw, wykonujących zadania na terytorium innych krajów, pra-cowników międzynarodowych firm inwestorskich, transportowych i budowlanych, banków, towarzystw ubezpieczeniowych. Do tej grupy należą także pracownicy nauki i artyści, których głównym motywem migracji jest możliwość uzyskania wysokich dochodów oraz lepszych warunków pracy [Oziewicz 2005: 139].
W debacie na temat wpływu migracji na sytuację ekonomiczną państw przyjmu-jących zasadniczo uwzględnia się dwie optyki. Z jednej strony bada się jej wpływ
106 Michał Czuba
makroekonomiczny, przejawiający się we wzroście gospodarczym, wahaniach infla-cji, wpływie na poziom bezrobocia oraz stabilności gospodarczej i konkurencyjności gospodarki. Z drugiej strony analizie poddawane są efekty mikroekonomiczne, takie jak: wpływ na likwidację/pojawienie się luk na rynku pracy, wahania w zakresie wynagrodzeń pracowników rodzimych, konkurencyjność poszczególnych branż czy też zmiany w zakresie wydatków społecznych [Wiśniewski, Duszczyk 2006: 26].
Dla państw bogatszych imigracja stanowi źródło taniej siły roboczej, której nie trzeba kształcić, szkolić, motywować do pracy. Praca imigrantów jest opłacalna dla krajowych budżetów – wpływy z tytułu zatrudnienia imigrantów są wyższe niż potencjalne wydatki. Badania w USA pokazały, że zwiększenie liczby imigrantów o 10% przekłada się na 0,13-procentowy wzrost PKB. Imigranci, w porównaniu z obywatelami danego państwa, są bardziej przedsiębiorczy i społecznie mobilni [Biuletyn Migracyjny 2006].
Mimo niewątpliwych korzyści płynących z migracji dla krajów przyjmu-jących występują często na ich lokalnych rynkach pracy dostosowania, które mają negatywne konsekwencje dla grup społecznych ich rodzimych obywateli. Biorąc pod uwagę przykład UE, gdzie 75% obywateli nowych państw członkow-skich otrzymuje wynagrodzenie na podstawie najniższych stawek godzinowych (4,50-6 funtów), ich wpływ na ograniczanie apetytów płacowych dla 25% brytyj-skiej siły roboczej zarabiającej mniej niż 6 funtów na godzinę jest niezaprzeczalny. Brytyjski tygodnik „The Economist” opisał przykład Southampton, gdzie płace pracowników budowlanych w ostatnim czasie spadły o połowę. Ma to określone konsekwencje dla systemu zabezpieczenia społecznego i wskaźników wykluczenia społecznego oraz pogłębienia zjawiska ubóstwa w zatrudnieniu (working poor) w brytyjskich gospodarstwach domowych [The Economist 2006].
Dodatkowo polityka rynku pracy musi stawić czoła tzw. pułapce bezrobocia, czyli sytuacji, gdy podjęcie zatrudnienia przez osobę bezrobotną może oznaczać spadek dochodów w jej gospodarstwie domowym.
W ramach politologicznej perspektywy migracje są procesem zmiany przyna-leżności politycznej do określonej grupy i/lub organizacji – państwa [Górny, Kacz-marczyk 2003: 14]. Mogą one mieć charakter dobrowolny lub też być wymuszane przez czynniki zewnętrzne. Migracje na dużą skalę oraz w odmienne kulturowo warunki „mogą mieć poważne konsekwencje dla instytucji politycznych i tożsamo-ści narodowej” [Castles, Miller 2011: 63]. W tej perspektywie migracje (szczególnie te międzynarodowe) są dewiacją, odchyleniem od polityczno-społecznych norm przynależności obecnych w naszym świecie. Normy te nie są efektem wyłącznie systemu prawnego, ale także funkcjonującego modelu społeczeństwa narodowe-go związanenarodowe-go z określonym terytorium i obywatelstwem [Pudzianowska 2013: 95-104]. Inaczej mówiąc, migrant stanowi „zakłócenie” obowiązującego porządku, zarówno prawnego (naruszenie suwerenności polityczno-prawnej), jak i
społeczno-Internacjonalizacja biznesu jako forma emigracji ekonomicznej… 107 -kulturowego (osłabienie integralności społeczeństwa narodowego). W perspektywie politycznej (politologicznej) migracje są określane nie tyle przez rozmiary nierówno-ści w poziomach dochodu i życia, ile przez dostępność przemieszczania i osiedlania się, warunkowaną przez politykę migracyjną. Zjawisko to, co warto podkreślić, nie ulega zmianie w sytuacji nasilającej się globalizacji. Świadczy o tym sprzeczność między swobodą (niemal nieograniczoną) przepływu towarów i kapitału a światem zamkniętych granic państwowych (politycznych) dla migrantów ekonomicznych (i w dużej mierze także dla uchodźców). Procesy globalizacyjne nie oznaczają bynajmniej utraty suwerenności czy możliwości kształtowania rzeczywistości spo-łeczno-kulturowej przez państwa narodowe (praktyka kontroli wyjazdu i napływu migrantów) [Górny, Kaczmarczyk 2003: 47]. Stawia się więc tutaj pytania, czy i w jaki sposób są otwarte/otwierane granice dla ekonomicznie aktywnych migran-tów (i ich rodzin) oraz w jaki sposób członkowie narodu i ich przedstawiciele (elita polityczna) czy grupy wpływów próbują realizować fundamentalny cel państwa, jakim jest zaspokojenie potrzeb i wspieranie dobrobytu jego mieszkańców.
Podobne napięcia występują na poziomie społeczeństw i państw wysyłających oraz przyjmujących migrantów (w praktyce między krajami Południa i Północy). Procesy migracyjne tworzą więc napięcia między interesami (i dążeniami) migru-jących jednostek a społeczeństwami państw przyjmumigru-jących. W tej perspektywie państwa mogą zezwalać na imigrację, jeżeli możliwości gospodarcze kraju (jego kapitał i surowce) nie są wykorzystywane skutecznie w stosunku do ich poten-cjału lub też kiedy mamy do czynienia z brakiem (najczęściej względnym) pracy (również najczęściej o konkretnym i specyficznym charakterze). Zawsze jednak musi istnieć powód, aby państwa, które są zainteresowane zachowaniem kulturo-wej i społecznej integralności, zgodziły się otworzyć granice dla imigrantów. Do tego potrzeba kandydatów do migracji, czyli jednostek gotowych do mobilności. Perspektywa polityczna nie podważa ważności ekonomicznych powodów migracji ani jej socjologicznych motywów.