Polityka integracyjna i działania integracyjne

Marginalna skala imigracji oraz brak silnych napięć adaptacyjnych powodowały, że kwestie związane z integracją imigrantów długo nie zyskiwały zainteresowania władz krajowych [Lesińska 2010: 102-103]. Oceniając model integracji imigrantów, Aleksandra Grzymała-Kazłowska i Agnieszka Weinar stwierdziły w 2006 r., że „Polska nie promuje ani wielokulturowości, ani międzykulturowości

(intercultura-lism)”. Dla polskiej polityki integracyjnej zaproponowały określenie „asymilacja

przez zaniechanie” [Grzymała-Kazłowska, Weinar 2006]. Dorota Szelewa określiła w 2010 r. polski model integracji imigrantów jako „marginalny, z elementami systemu ubezpieczeniowego, strategią «poprzez zaniechanie»” [Szelewa 2010: 29]. W pracach analizujących praktyki integracji w Polsce na tle doświadczeń krajów zachodnich generalnie wskazywano na prowizoryczność, chaotyczność

4 W listopadzie 2015 r. rada gminy Łąck oraz jej sołtysi wydali oświadczenia, w których sprzeciwili się tworzeniu na terenie gminy ośrodków dla uchodźców.

Integracja imigrantów w Polsce w dobie kryzysu migracyjno-uchodźczego 191 i nierównomierność działań w różnych obszarach polityki integracyjnej [Łodziński, Grzymała-Kazłowska 2011]. W ostatnich latach znacząco zwiększyło się zainte-resowanie problemami integracji imigrantów, głównie ze względu na fundusze unijne przeznaczone na badanie tych zagadnień oraz na działania na rzecz inte-gracji imigrantów [Lesińska 2010: 108]. Rząd opracował dokumenty określające politykę migracji i integracji cudzoziemców w Polsce. Podobnie jak w innych nowych krajach członkowskich, w Polsce nastąpiło przejęcie dorobku wspólno-towego w obszarze migracji i integracji bez większego dopasowania do potrzeb i specyfiki krajowej [Pawlak 2013: 97-121]. W Polsce różne aspekty integracji cudzoziemców zostały uregulowane w wielu aktach prawnych, odnoszących się przede wszystkim do obywateli polskich. Są to m.in.: ustawa o pomocy społecz-nej z 2004 r.; ustawa o systemie edukacji z 1991 r.; ustawa o usługach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych z 2004 r. czy ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z 1998 r. Problematyka integracji cudzoziemców znalazła się w rządowych dokumentach strategicznych, m.in. w Średniookresowej strategii

rozwoju kraju. Polska 2020, w której procesy imigracyjne i aktywna polityka

prorodzinna zostały uznane za szansę rozwoju Polski w obliczu alarmujących prognoz demograficznych.

Impulsem do tworzenia polityki integracyjnej w Polsce było wdrożenie Eu-ropejskiego Funduszu na Rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich [Matusz--Protasiewicz 2014]. Jak stwierdzono w projekcie dokumentu Polska polityka

integracji cudzoziemców – założenia i wytyczne: „wobec braku określonej

poli-tyki wobec migrantów w Polsce Fundusz, którego założeniem było uzupełnianie działań podejmowanych przez państwo, w przypadku Polski prawie w całości odpowiada za kształt podejmowanych wobec imigrantów działań integracyjnych” [Polska polityka integracji… 2013: 17], pomimo wielu różnic pomiędzy sytuacją cudzoziemców w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej. Głównym dokumen-tem strategicznym dotyczącym spraw migracji i integracji imigrantów jest przyjęta przez Radę Ministrów w lipcu 2012 r. Polityka migracyjna Polski – stan obecny

i postulowane działania. Dokument miał stanowić punkt wyjścia dla

przygotowy-wania polskiej polityki migracyjnej. Nie rozstrzygnięto w nim jednak – jak pisze Maciej Duszczyk – wielu bardzo ważnych kwestii, m.in. modelu integracji imi-grantów w polskim społeczeństwie [Duszczyk 2012: 15]. W projekcie dokumentu

Polska polityka integracji cudzoziemców – założenia i wytyczne przedstawionym

we wrześniu 2013 r. przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, pełniące rolę instytucji wiodącej w zakresie kreowania polityki integracji cudzoziemców w Polsce5, przyjęto, że „Integracja to złożony i dynamiczny proces dwustronny,

5 Obecnie trwają konsultacje dotyczące polityki integracyjnej zaproponowanej w tym projekcie. Uwagi do projektu można było zgłaszać do końca października 2016 r.

192 Lucyna Rajca

angażujący zarówno cudzoziemców, jak i społeczeństwo przyjmujące, którego celem jest pełne i równe członkostwo cudzoziemców w społeczeństwie państwa przyjmującego. Celem integracji powinno być doprowadzenie do możliwości samodzielnego funkcjonowania cudzoziemca w Polsce, w tym na rynku pracy, oraz uniezależnienie się imigranta od świadczeń i pomocy społecznej”. Poło-żony został akcent na ekonomiczny wymiar integracji. Badacze zajmujący się polityką integracji imigrantów wskazują na bariery o charakterze świadomo-ściowym (uprzedzenia, brak zrozumienia dla odmienności kulturowej), które mogą być podstawowym źródłem braku skuteczności już istniejących mecha-nizmów integracji. Dlatego ważny jest społeczny wymiar integracji, a nie tyl-ko skupianie się na osiąganiu wskaźników integracji etyl-konomicznej [Szelewa 2010: 23].

Dotychczas realizowane programy integracyjne były kierowane głównie do uchodźców oraz repatriantów. Proces integracji cudzoziemców objętych ochroną międzynarodową odbywa się w dwóch etapach. Pierwszy realizowany jest przez Urząd do spraw Cudzoziemców i obejmuje okres oczekiwania na przyznanie statusu uchodźcy (preintegracja) w ośrodkach dla uchodźców6. Jak pokazują badania, pobyt w tych ośrodkach nie sprzyja integracji ze społeczeństwem [Łodziński, Ząbek 2010: 236]. Drugim, czyli właściwą integracją, objęte są osoby, które uzyskały status uchodźcy lub zostały objęte ochroną uzupełniającą. Mają one prawo wystąpić do starosty właściwego ze względu na miejsce zamieszkania cudzoziemca z wnioskiem o indywidualny program integracyjny (IPI). Jest on realizowany przez powiatowe centra pomocy rodzinie i nadzorowany przez Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej7. Pomoc w ramach IPI zależy – przynajmniej w teorii – od aktyw-nej partycypacji w programie integracji i wypełniania obowiązków związanych z kontraktem integracyjnym. W latach 2012-2014 zrealizowano 674 IPI obejmu-jących 1459 osób, były one realizowane w 51 powiatach [NIK 2015]. Trudno jednoznacznie ocenić efekty działań integracyjnych, gdyż przepisy prawne nie zobowiązują do monitorowania sytuacji cudzoziemców po zakończeniu realizacji indywidualnego programu integracji. Z raportu Najwyższej Izby Kontroli z 2015 r. wynika, że IPI miały najczęściej wyłącznie formalny charakter, a ich opracowanie miało na celu spełnienie wymogów ustawowych. Świadczenia pieniężne stanowiły główny element IPI. Wynikający z ustawy o pomocy społecznej obowiązek nauki języka polskiego w trakcie realizacji IPI był realizowany prawie wyłącznie przez

6 Większość z 11 ośrodków znajduje się w województwach wschodnich, w małych miej-scowościach, oddalonych od dużych miast. W takiej sytuacji trudniej jest np. o pomoc prawną, znalezienie zatrudnienia, a więc i o integrację.

7 Od kilku lat zdecydowaną większość osób objętych programami integracyjnymi stanowią wielodzietne rodziny muzułmańskie z Czeczenii i Inguszetii.

Integracja imigrantów w Polsce w dobie kryzysu migracyjno-uchodźczego 193 organizacje pozarządowe8. Działania podejmowane w celu nauki języka polskiego nie zapewniły jednak możliwości opanowania języka w stopniu umożliwiającym funkcjonowanie na lokalnym rynku pracy.

W obecnie obowiązujących w Polsce przepisach prawnych nie jest przewi-dziane szczególne traktowanie uchodźców na rynku pracy, mimo że zatrudnienie w sposób zasadniczy wpływa na inne wymiary integracji. Tylko nieliczni uchodźcy znaleźli pracę oraz uzyskali stałe miejsce zamieszkania. Nie może zatem dziwić słaby postęp w obszarze funkcjonowania społecznego, którego osiągnięcie utrudnia dodatkowo niechętna postawa społeczeństwa i urzędników. Skontrolowane przez NIK szkoły, do których uczęszczały dzieci cudzoziemców, w większości przy-padków nie organizowały pomocy dla tych uczniów w formach przewidzianych w ustawie o systemie oświaty, tj. dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego czy dodatkowych zajęć wyrównawczych. Według Najwyższej Izby Kontroli obecny system pomocy społecznej dla uchodźców nie służy wystarczająco dobrze ich integracji ze społeczeństwem, nie sprzyja podjęciu samodzielnego życia i zniechęca uchodźców do pozostania w Polsce [NIK 2015]. W literaturze podkreśla się, że integrację uchodźców utrudnia brak mieszkań, brak stałej dobrze opłacanej pracy, nieznajomość języka, niskie wykształcenie i kwalifikacje zawodowe uchodźców [Łodziński, Grzymała-Kazłowska 2011: 30].

Drugą grupą, której przysługuje pomoc integracyjna są repatrianci. W badaniach wskazywano na znaczne problemy adaptacyjno-integracyjne tej grupy osób [Hut 2002]. W ustawie z 9 listopada 2000 r. o repatriacji określone zostały rodzaje udzielanej im pomocy. Nałożenie na władze samorządowe obowiązku podjęcia wysiłku integracyjnego (zagwarantowanie mieszkania i pomoc w znalezieniu pracy) okazało się przeszkodą utrudniającą przebieg repatriacji. Krytyka nikłych rezultatów programów repatriacji spowodowała przygotowanie obywatelskiego projektu usta-wy o repatriacji w 2010 r. Stał się on podstawą obecnie przygotousta-wywanej nowej ustawy o repatriacji, która ma zacząć obowiązywać w drugiej połowie 2016 r. Będzie ona dotyczyć osób zamieszkujących azjatycką część byłego ZSRR. W pro-jekcie ustawy założono dwie drogi repatriacji. Pierwszą, na dotychczasowych za-sadach (zaproszenie przez samorząd), oraz nową, w formie pomocy organizowanej przez władze centralne: według projektu repatrianci mieliby zapewnione pół roku w ośrodku pobytu, zapewniony kolejny rok utrzymania i wynajem mieszkania. Ponadto przysługiwałyby im świadczenia w formie zasiłku: transportowego, na zagospodarowanie, szkolnego, na wynajem mieszkania. Odpowiedzialność za pro-ces repatriacyjny ma przejąć administracja centralna. Samorządy, które przekażą lokale komunalne repatriantom, uzyskają możliwość dofinansowania z budżetu

8 Organizacje te świadczą pomoc w szerokim zakresie i odgrywają ważną rolę w integracji cudzoziemców, korzystając z funduszy europejskich, a także z finansowego wsparcia władz lokalnych.

194 Lucyna Rajca

państwa [Nowa ustawa…]. Najwyższa Izba Kontroli w wystąpieniu pokontrol-nym z 2014 r. negatywnie oceniła realizację polityki migracyjnej w odniesieniu do cudzoziemców deklarujących pochodzenie polskie. Wskazano m.in. na: brak koncepcji kompleksowego systemu opieki nad repatriantami; brak koncepcji syste-mu pomocowego i motywacyjnego dla repatriantów zamierzających samodzielnie znaleźć miejsca osiedlenia; brak analizy zapotrzebowania na działania z zakresu aktywizacji zawodowej wśród repatriantów; brak danych umożliwiających zarzą-dzanie (monitorowanie) realizacją zadań wynikających z Rządowego Programu Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą [Kutyła 2014].

W odniesieniu do cudzoziemców niebędących beneficjentami ochrony między-narodowej Polska nie prowadziła dotychczas żadnych aktywnych działań na rzecz integracji – z wyjątkiem współfinansowania projektów realizowanych od 2007 r. w ramach Europejskiego Funduszu na Rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich. Projekty te realizowane głównie przez organizacje pozarządowe (m.in. doradztwo prawne i zawodowe, projekty edukacyjne, w tym kursy językowe, projekty kul-turalne), często w partnerstwach publiczno-prywatnych, skierowane były zarówno do obywateli państw trzecich, jak i do społeczeństwa przyjmującego (dwukie-runkowość integracji). Ze szczegółowej analizy przeprowadzonej przez Patrycję Matusz-Protasiewicz wynika, że ocena skuteczności tych działań integracyjnych jest bardzo trudna [Matusz-Protasiewicz 2014: 86 i nast.]. Nie ma bowiem żadnych danych, które pozwoliłyby stwierdzić, jak te działania przełożyły się na wymierne efekty integracyjne i ocenić jednoznacznie, czy organizacje pozarządowe stały się skuteczne w działaniach integracyjnych, czy jedynie sprawne w pozyskiwaniu dostępnych funduszy.

Ważnym wymiarem integracji jest uczestnictwo imigrantów w życiu poli-tycznym. W Polsce możliwości uczestnictwa migrantów w życiu politycznym są ograniczone, a polskie prawo w tym względzie należy do najbardziej restrykcyj-nych w Europie. Czynne i bierne prawo wyborcze mają tylko obywatele polscy oraz obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej, którzy mogą głosować w wyborach samorządowych i kandydować na radnego gminy oraz brać udział w referendach. Możliwość zakładania partii politycznych i przynależności do nich jest także ograniczona do obywateli Polski [Polska polityka integracji… 2013: 23].

Skalę wyzwań stojących przed Polską obrazuje Indeks Polityki Integracji Mi-grantów z 2015 r. (Migrant Integration Policy Index 2015 – MIPEX)9. W zakresie

9 MIPEX jest narzędziem do oceny i porównań działań rządów w zakresie promowania integracji migrantów w państwach członkowskich UE oraz w kilku innych państwach na świecie. Za pomocą 167 wskaźników dokonywana jest cyklicznie ocena polityki integracyjnej w ośmiu obszarach (2015): rynku pracy, łączenia rodzin, edukacji, zdrowia, partycypacji politycznej, prawa do stałego pobytu, prawa do uzyskania obywatelstwa oraz ochrony przed dyskryminacją, www.mipex.eu [dostęp: 30.04.2016].

Integracja imigrantów w Polsce w dobie kryzysu migracyjno-uchodźczego 195 polityki na rzecz integracji imigrantów Polska zajęła 32 miejsce na 38 badanych państw. Spośród państw UE niższy wskaźnik uzyskało tylko pięć państw (Malta, Słowacja, Litwa, Cypr i Łotwa)10. Najniższy wskaźnik Polska uzyskała w obsza-rach: polityczna partycypacja (6 punktów na możliwych 100), edukacja (20 pkt)11, zdrowie (26 pkt), rynek pracy (38 pkt). W większości wymiarów integracji Pol-ska znacznie oddala się zarówno od najbardziej pożądanej (100 pkt) sytuacji, jak i najlepszych praktyk zanotowanych w badanych krajach. Eksperci MIPEX ocenili, że przybysze spoza UE mogą coraz częściej znaleźć pracę, ale nie mają żadnego wsparcia w tym zakresie ze strony państwa czy choćby wsparcia takiego samego, jakie otrzymują obywatele polscy. Muszą spełnić stosunkowo restrykcyjne warunki, aby otrzymać zezwolenie na pracę. Polskie szkoły nie są przygotowane na przyjęcie uczniów z innych krajów. Uprzedzeniom i stereotypom towarzyszy brak umiejętności międzykulturowych. Integracja dzieci z polskimi uczniami jest postrzegana raczej jako oczekiwanie dostosowania się do polskich warunków12.

Mimo poprawy pozycji w rankingu MIPEX o pięć punktów procentowych w stosunku do 2010 r. eksperci MIPEX stwierdzili, że polska polityka integra-cyjna nadal tworzy przed migrantami więcej barier niż możliwości w dostępie do pełnego uczestnictwa w społeczeństwie, w porównaniu do pozostałych państw Europy Środkowej. Zdaniem osoby współuczestniczącej w opracowaniu polskiej części ubiegłorocznej edycji MIPEX – „lepszy wynik Polski w rankingu MIPEX wynika z tego, że Polska zrobiła to, co musiała – dostosowała swoje przepisy do wymogów unijnych”, natomiast Polska praktycznie nie przeznacza pieniędzy publicznych na działania integracyjne [O cena polskiej polityki… 2015].

W obecnym stanie prawnym polityka integracyjna nie należy do zadań włas-nych samorządów. Lokalne działania mają charakter doraźny, a nie systemo-wy, opierają się na dobrej woli przedstawicieli samorządów i ich dobrowolnej współpracy z innymi podmiotami, zwłaszcza z organizacjami pozarządowymi. Poza największymi miastami jedynie nieliczne samorządy podejmują jakiekol-wiek działania wykraczające poza ustawowe kompetencje [Miasta otwarte…]. Niektóre miasta (Warszawa, Lublin, Wrocław), korzystając z funduszy unijnych, podjęły pierwsze działania w obszarze zarządzania różnorodnością [Matusz-Prota-siewicz 2014]. Nie wynikają one z wyzwań, lecz bardziej z dostępności pieniędzy europejskich i trendów w kierunku wielokulturowości. Podobnie jak w innych

10 Spośród państw europejskich najwyżej zostały ocenione: Szwecja, Portugalia, Finlandia i Nor-wegia.

11 Jak wynika z badań, polska szkoła nie zapewnia odpowiedniej wiedzy na temat równego trak-towania i przeciwdziałania dyskryminacji oraz do funkcjonowania w społeczeństwie wielokulturowym [Gawlicz, Rudnicki, Starnawski 2015].

12 Pomocne okazało się wprowadzenie w niektórych szkołach instytucji asystenta międzykul-turowego [Szelewa 2010].

196 Lucyna Rajca

miastach zachodnioeuropejskich, terminy „różnorodność” (diversity), „polityka różnorodności” czy „dialog międzykulturowy” stają się nową etykietą dla projek-tów i inicjatyw dotyczących etnicznych i kulturowych mniejszości. Na przykład w Lublinie realizowany jest projekt współfinansowany ze środków UE – Lublin

dla wszystkich. Partycypacyjny model zarządzania różnorodnością kulturową miasta. Lublin uczestniczył (2008-2013) w programie Rady Europy i Komisji

Europejskiej – Miasta Międzykulturowe (Intercultural Cities), którego głównym celem było promowanie modelu zarządzania różnorodnością kulturową w euro-pejskich miastach. W Warszawie władze miejskie utworzyły w 2014 r. Centrum Wielokulturowe, którego głównym celem jest aktywizacja i wspieranie imigran-tów, integracja z mieszkańcami Warszawy, wzmacnianie dialogu wielokulturowego oraz przeciwdziałanie dyskryminacji i wykluczeniu społecznemu. We Wrocławiu w ramach Wrocławskiego Centrum Rozwoju Społecznego funkcjonuje Zespół do spraw dialogu międzykulturowego [Infomigrator 2015].

Warto wspomnieć o inicjatywie władz Gdańska, gdzie w maju 2015 r. powstał pierwszy w Polsce międzysektorowy i interdyscyplinarny Zespół do spraw wypra-cowania modelu integracji imigrantów. W wyniku jego prac odrzucono stosowanie modelu „asymilacji” oraz „odseparowania” (braku integracji, tworzenia gett). Przy-jęto, że integracja jako proces dwustronny oznacza włączenie imigrantów w życie społeczne Gdańska, z zachowaniem ich tożsamości i szacunkiem dla odmienności kulturowej. Jednocześnie społeczności przyjmujące imigrantów/uchodźców mają prawo do wyznaczania granic dla akceptacji pewnych zachowań, które zdefinio-wane są przez normy społeczne i obowiązujące prawo [Model Integracji… 2016].

6. Zakończenie

Polska polityka integracji imigrantów zarówno na poziomie centralnym, jak również lokalnym znajduje się na wczesnym etapie rozwoju. Nie wypracowano jak dotąd spójnej i długofalowej strategii integracji imigrantów z jasno sformułowanymi celami politycznymi i legislacyjnymi [Matusz-Protasiewicz 2014]. Zagadnienia z tym związane nie stały się przedmiotem debaty publicznej, nie podejmowano szerzej zakrojonych prób wypracowania koncepcji integracji [Łodziński, Grzymała--Kazłowska 2011: 39]. Nawet w obliczu obecnego kryzysu migracyjnego brakuje pogłębionej refleksji nad integracją imigrantów [Ośrodek Badań nad Migracjami 2015]. Obecnie jednak wypracowanie takiej koncepcji – w dobie procesów euro-peizacyjnych, globalizacyjnych i natężonych ruchów migracyjnych – staje się po-trzebne ze względu na możliwość przyjmowania znacznie większej niż dotychczas liczby imigrantów, w tym uchodźców. Doświadczenia takich państw, jak Hiszpania, Grecja czy Włochy, pokazują, że dość szybko mogą następować transformacje

Integracja imigrantów w Polsce w dobie kryzysu migracyjno-uchodźczego 197 z krajów emigracji w kraje imigracji [Oświadczenie Komitetu… 2015]. Wzorcem dla tworzenia działań integracyjnych w Polsce stały się rozwiązania proponowane na poziomie europejskim. Przyjęta została przez rząd proponowana przez Komisję Europejską definicja integracji jako procesu dwustronnego. Na politykę i prakty-kę integracji w Polsce silny wpływ mają fundusze europejskie, ale też postawy polskiego społeczeństwa oraz charakter imigracji do Polski. Działania integracyj-ne są głównie prowadzointegracyj-ne przez organizacje pozarządowe, samodzielnie lub we współpracy z podmiotami publicznymi – przede wszystkim dzięki funduszom unijnym. Zdobyte doświadczenia niewątpliwie posłużą do wypracowania bardziej kompleksowej polityki i koncepcji integracji imigrantów.

Badania pokazują, że zakres działań integracyjnych i ich dotychczasowe efekty są niezadowalające. Realizowane obecnie programy i działania nie sprzyjają pełnej integracji migrantów. Największymi barierami w integracji uchodźców w Polsce są: zagrożenie bezdomnością, konieczność wynajmowania mieszkań w warunkach substandardowych, trudny dostęp do mieszkań komunalnych, niełatwa sytuacja na rynku pracy oraz nieznajomość języka [Łodziński, Ząbek 2010: 244-247; NIK 2015]. W wielu przypadkach ocena skuteczności działań integracyjnych jest bar-dzo trudna z powodu braku wypracowanych wskaźników ewaluacyjnych. Brak monitoringu i mechanizmów ewaluacyjnych utrudnia kształtowanie przemyślanej polityki integracyjnej. Mało aktywny w działaniach integracyjnych jest samorząd terytorialny. Jego rola jest istotna – integracja bowiem zawsze odbywa się na poziomie lokalnym. Podejmowane w niektórych polskich miastach pierwsze ini-cjatywy koncentrują się na „polityce różnorodności”, dialogu międzykulturowym, interakcjach między różnymi grupami (interkulruralism). W dwustronnym procesie integracji działania powinny być skierowane na budowanie kontaktów i relacji międzygrupowych, a w mniejszym stopniu relacji wewnątrzgrupowych.

Integracja imigrantów (uchodźców) z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej ze społeczeństwem polskim może stanowić szczególne wyzwanie. Polska jest państwem homogenicznym etnicznie. Brakuje akceptacji dla wielokulturowości w życiu społecznym. Niskie jest poparcie dla przyjęcia tej grupy imigrantów i zde-cydowanie negatywny stosunek Polaków do muzułmanów. Potencjalni imigranci z obecnej fali migracyjnej nie będą znali polskiego języka, prawa i zwyczajów, tak jak to było w przypadku migrantów przyjeżdżających do Francji czy Wielkiej Brytanii z byłych kolonii. Ponadto Polska będzie prawdopodobnie traktowana jako kraj tranzytowy. Z tych względów będą oni zapewne mniej skłonni do przyjęcia naszego systemu wartości. Projekt rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie relokacji cudzoziemców nie przewidywał dodatkowych działań integracyjnych, poza dotychczas stosowanymi. Można z dużym prawdopodobieństwem prognozować, że napływ do Polski większej liczby imigrantów spowoduje podobne problemy, jakie wystąpiły w innych państwach europejskich, a nawet większe z powodu gorszych

198 Lucyna Rajca

niż na Zachodzie warunków życia, braku mieszkań, trudności na rynku pracy, ograniczonych działań integracyjnych i nieprzychylnych postaw społeczeństwa.

Polityki integracyjne propagują wielokulturowe społeczeństwa, w których har-monijnie będą koegzystowali przedstawiciele odmiennych porządków cywilizacyj-nych. Liberalne społeczeństwa są uważane za mające słabe poczucie tożsamości; wiele demokratycznych społeczeństw świętowało swoją wielokulturowość. Ale fakty świadczą o tym, że społeczeństwa nie chcą zrezygnować ze swojej narodowej tożsamości i suwerenności13. Z kolei imigranci – szczególnie muzułmanie – nie chcą przyjąć europejskich wzorców kulturowych. Europejskie niepowodzenia w integro-waniu muzułmańskich mniejszości – jak sądzi Francis Fukuyama [2006a: 15] – jest tykającą bombą zegarową, która już skutkuje terroryzmem i przemocą, a w przy-szłości może zagrozić europejskiej demokracji.

Radykalny islam staje się popularny w wielu krajach arabskich i wśród muzuł-manów w Europie m.in. z powodu ich głębokiej alienacji społecznej [Fukuyama 2006b]. Zradykalizowani muzułmanie to najczęściej dzieci i wnuki imigrantów, co pokazuje, że problem integracji nasila się z biegiem lat, zamiast słabnąć14. Pytanie brzmi, czy zradykalizowani i wyalienowani muzułmanie mają potencjalnie wystar-czającą siłę, aby zagrozić zachodniej cywilizacji. Nowoczesna technologia daje im narzędzia masowej destrukcji, które nie były dostępne dla wcześniejszych pokoleń terrorystów. Jak dotąd, polityczny islam nie miał terytorialnie dużej bazy, ale obec-nie to się zmienia w wyniku kryzysu migracyjno-uchodźczego. Europa przyciąga i będzie przyciągać kolejne fale imigracji pochodzącej z jednego muzułmańskiego kręgu kulturowego. Pojawienie się dużych, jednolitych kulturowo, ale odmiennych od państw przyjmujących grup imigrantów będzie niewątpliwie powodować napię-cia oraz – jak pokazują doświadczenia – stwarzać zagrożenia dla bezpieczeństwa. Społeczeństwa europejskie stanęły przed dylematem wyboru modelu integracji, który uchroniłby je przed błędami z przeszłości. Liberalna koncepcja praw