Zagadnienie mniejszości narodowych w filozofii i działalności politycznej
3. Praktyka polityczna i organizacyjna
3.3. Po przewrocie majowym
W zmienionej sytuacji politycznej, w lipcu 1926 r., Leon Wasilewski otrzymał od ministra spraw wewnętrznych Kazimierza Młodzianowskiego, za zgodą Józefa Pił-sudskiego, propozycję objęcia funkcji dyrektora Departamentu Politycznego MSW, jednak odmówił. Pozostał jedynie w Komisji Rzeczoznawców opowiadającej się za liberalizacją polityki narodowościowej. Jej propozycje były jednak coraz bardziej ignorowane przez rządzących [Wasilewski 2013: 93]. Można przypuszczać, że jedną z najbardziej istotnych kwestii, która spowodowała wycofanie się Wasilewskiego z bieżącego życia politycznego po 1926 r., były jego poglądy na zagadnienia narodowościowe. Zmiana polityki państwa po przewrocie majowym zaowocowała odejściem od wcześniejszych koncepcji w tym zakresie – dominować zaczęły, bliższe koncepcjom endecji, działania nastawione na wzmacnianie pozycji władzy centralnej motywowane prymatem interesu państwa [Chojnowski 1979: 71-78].
46 Zbigniew Kantyka
Leon Wasilewski był zatroskany z powodu tej sytuacji, ubolewał nad zmianami, które zachodziły w byłym obozie belwederskim, był zaskoczony postawą niektórych czołowych ideologów PPS, takich jak np. Tadeusz Hołówko, który przemawiając w Sejmie w imieniu rządu w 1931 r. oświadczył, że nie chce „żadnej asymilacji ani polonizacji, chcemy stworzyć dobrych obywateli państwa”. Swoje wystąpienie zakończył stwierdzeniem, że „Polacy też mają pełne prawa do Kresów, do współ-gospodarzenia na tych ziemiach, z tytułu ich historii” [Kulesza 1985: 147]. Słowa te pozostawały w sprzeczności z jego wcześniejszymi wypowiedziami na temat ułożenia stosunków z mniejszościami narodowymi, a przede wszystkim z Białoru-sinami i Ukraińcami. „Jedną z oczekiwanych konsekwencji przewrotu majowego 1926 r. w środowiskach mniejszości narodowych – oceniał Wojciech Śleszyński – była nadzieja na przewartościowanie dotychczasowej polityki narodowościowej. Miesiące poprzedzające przejęcie przez Piłsudskiego władzy charakteryzowały się znacznym rozprężeniem w życiu politycznym i gospodarczym. [...] Mniejszości narodowe widziały w Piłsudskim i obozie sanacyjnym szansę na poprawę własnych warunków egzystencji. Utożsamianie obozu Piłsudskiego z koncepcjami federacyj-nymi oraz wypowiedzi znanych z przychylnych środowiskom mniejszościowym poglądów – Tadeusza Hołówki i Leona Wasilewskiego – dodatkowo potęgowały nadzieje na zmiany” [Śleszyński 2007: 175-176].
Wydarzenia polityczne już z pierwszych miesięcy rządów obozu sanacyjne-go nie potwierdziły tych nadziei, a aktualizacja polityki wewnętrznej na Kresach rozczarowała nie tylko mniejszości narodowe, ale także wielu polityków i inte-lektualistów polskich, którzy wyrażali duże nadzieje na pokojowe uregulowanie stosunków z mniejszościami narodowymi, pozostającymi w granicach Rzeczypospo-litej. Wasilewski nie dał się wciągnąć do tej nowej polityki. Coraz częściej unikał publicznego wypowiadania się w sprawach aktualnej polityki, a jeśli to czynił, to pisał pod nowymi pseudonimami w „Drodze”, „Robotniku” i „Niepodległości”. Przemilczał nawet kwestię najbardziej drastyczną i bolesną z punktu widzenia jego wyobrażeń na temat stosunku państwa polskiego do mniejszości narodowych, jaką była pacyfikacja Galicji Wschodniej w 1930 r., choć nie będąc już związany ze sferami rządzącymi mógł zabrać w tej sprawie głos [Stoczewska 2009: 395-396].
Oceniając tę postawę, Andrzej Friszke pisał: „Decyzje Wasilewskiego mogły zaskakiwać. Jego związki z Piłsudskim i czołowymi piłsudczykami, np. Walerym Sławkiem, były bliskie. Tymczasem w tym kryzysowym momencie wybrał PPS, w której czynnie nie działał od 1918 r.” [Wasilewski 2013: 94]. W listopadzie 1928 r. na XXI Kongresie PPS został wybrany do Rady Naczelnej partii. Kongres w swej uchwale skrytykował system rządzenia w Polsce po 1926 r., wskazując, że rozwi-nął się on w „rodzaj dyktatury jednostek i biurokracji, dyktatury nie podlegającej kontroli parlamentarnej, tamującej kontrolę opinii publicznej wraz z nieodłącznymi skutkami: centralizmem biurokratycznym, lekceważeniem i osłabianiem samorządu
Zagadnienie mniejszości narodowych w filozofii i działalności politycznej… 47 w życiu wewnętrznym, tajemniczością w polityce zagranicznej”. Wśród postulatów znalazło się m.in. żądanie „demokratycznego rozwiązania sprawy narodowościowej” [Polska Partia Socjalistyczna... 1928].
Po przewrocie majowym Leon Wasilewski zajmował się jednak przede wszystkim pracą naukową. Jeszcze w 1924 r. został prezesem Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski (który po śmierci Marszałka przyjął nazwę Instytutu Józefa Piłsudskiego Poświęconego Badaniu Najnowszej Historii Polski), pięć lat później założył pismo „Niepodległość”, wydawał pisma i korespondencje mar-szałka Piłsudskiego, a na początku lat trzydziestych został szefem Instytutu Badań Spraw Narodowościowych. Po śmierci Piłsudskiego „nie chciał plamić legendy wielkiego Komendanta, dlatego – mimo że wiele posunięć jego polityki, zwłaszcza dotyczących kwestii narodowych, musiało go niepokoić – wolał jednak zachować milczenie” [Stoczewska 2009: 41-42].
Leon Wasilewski do końca życia działał aktywnie w PPS. W 1931 r. przez XXIII Kongres partii wybrany został jednym z trzech wiceprezesów Rady Na-czelnej. Włączył się także w prace nad nowym programem PPS, nastawionym przede wszystkim – w kontekście przewrotu hitlerowskiego w Niemczech – na obronę wartości demokratycznych [Wasilewski 2013: 102]. W zakończeniu swej ostatniej pracy O drogę do socjalizmu i pokoju napisał, że aby historia „nie po-wtórzyła się jeszcze raz w postaci nowych krwawych wojen – na to jest jedna, jedyna rada: wszechstronny rozwój demokracji i takie jej powszechne zwycięstwo (również i w Rosji), które by zapewniło zupełną wolność, zjednoczenie i suwe-renność wszystkim narodom – wielkim i małym (również ujarzmionym przez Rosję). Tylko na gruzach dyktatur i ich imperialistycznej polityki można będzie zbudować wolny, ogarniający wszystkie narody, dobrowolny związek wiecznego pokoju i wspólnej pokojowej pracy dla dobra całej ludzkości” [Wasilewski 1936: 31]. Zmarł 10 grudnia 1936 r.
4. Zakończenie
Blisko 100 lat historii politycznej, które upłynęły od czasu, gdy Leon Wasilewski formułował swoje poglądy i przemyślenia, zmieniło kształt stosunków międzynarodo-wych w Europie. Polska po II wojnie światowej stała się państwem względnie jednoli-tym narodowościowo – problem statusu mniejszości stał się w związku z jednoli-tym kwestią marginalną, choć wciąż od czasu do czasu pojawia się w dyskursie politycznym, np. w kontekście relacji z sąsiadami (Litwa) czy też w obliczu roszczeń do wewnętrznej autonomii regionalnej (Śląsk). Po rozpadzie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich status państw niepodległych uzys kały Ukraina, Białoruś i Litwa, stając
48 Zbigniew Kantyka
się stopniowo – zgodnie z wyobrażeniami i nadziejami Wasilewskiego – buforem oddzielającym Polskę od Rosji. Zmiany te w dużej mierze potwierdziły przewi-dywania i przekonania zwolenników Europy antyimperialnej, opartej na systemie suwerennych państw odwołujących się do tożsamości narodowych.
Niektóre wyrażone przez Wasilewskiego oceny brzmią wciąż niezwykle trafnie ponieważ wiele procesów politycznych i społecznych pozostaje w toku. Przykłado-wo, sformułowana w 1917 r. teza, iż „dla Polaków dalsze losy Ukrainy i jej ludu nie mogą być obojętne, chociażby dlatego, że z nim sąsiadujemy bezpośrednio, że łączy nas z nim nasza wspólna dola historyczna i że wreszcie normalne ułożenie się stosunków polsko-ukraińskich może rozstrzygnąć o całym układzie i dalszym rozwoju dziejowym wschodniej Europy” [Wasilewski 1925b: 217-218], uderza swą aktualnością i mogłaby zostać dosłownie powtórzona przez współczesnego polityka, naukowca czy komentatora wydarzeń politycznych.
Aktualne pozostały również we współczesnym zmodyfikowanym politycz-nym kontekście spostrzeżenia i uwagi Wasilewskiego na temat równoprawnych relacji między narodami oraz dotyczące kwestii stosunku do tych, którzy nara-żeni są – jako mniej liczni – na presję i dominację otaczającej ich większości. Mimo upływu lat polska (i nie tylko polska) świadomość społeczna skażona bywa wąskim, wykluczającym sposobem interpretowania podmiotowości politycznej w państwie, w ramach którego nacechowany pozytywnie termin „Polak” jedno-znacznie przeciwstawiony zostaje pojęciu „obywatel”, a „naród” staje się czymś innym niż „społeczeństwo”. Motywowane ideologicznie ostre podkreślanie tych różnic prowadzi do reanimowania w myśleniu i w praktyce politycznej skrajnego nacjonalizmu, etnocentryzmu i ksenofobii.
Literatura
Brzechczyn K., 2000, Ukraina w koncepcjach federacyjnych Leona Wasilewskiego, w: M. Bohun, J. Goćkowski (red.), Zagadnienie rosyjskie. Myślenie o Rosji: oglądy i obrazy spraw rosyjskich, Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, 57-68.
Chojnowski A., 1979, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921-1939, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Gursztyn P., 2001, Białoruś i Białorusini w pracach Leona Wasilewskiego, Białoruskie Zeszyty
His-toryczne, nr 15: 52-62.
Kancewicz J., 1967, Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich: organizacja i kierownictwo w latach 1893-1896, Przegląd Historyczny, nr 58(1): 67-90.
Koko E., 1995, W nadziei na zgodę. Polski ruch socjalistyczny wobec kwestii narodowościowej
w Polsce (1918-1939), Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Kulesza W.T., 1985, Koncepcje ideowo-polityczne obozu rządzącego w Polsce w latach 1926-1935, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Moraczewski J.,1937, Wspomnienia współpracy z Leonem Wasilewskim, Niepodległość, t. XVI, z. 1(42): 210-220.
Zagadnienie mniejszości narodowych w filozofii i działalności politycznej… 49 Pobóg-Malinowski W., 1937a, Bibliografia prac Leona Wasilewskiego, Niepodległość, t. XVI, z. 1(42):
279-320.
Pobóg-Malinowski W., 1937b, Leon Wasilewski. Szkic biograficzny, Niepodległość, t. XVI, z. 1(42): 11-106.
Polska Partia Socjalistyczna. Sprawozdanie z XXI Kongresu PPS (1-4 listopada 1928), 1928,
War-szawa: Sekretariat Generalny CKW PPS i ZPPS.
Stoczewska B., 2009, Litwa, Białoruś, Ukraina w myśli politycznej Leona Wasilewskiego, (wyd. 2), Kraków: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, Oficyna Wydawnicza AFM.
Śleszyński W., 2007, Bezpieczeństwo wewnętrzne w polityce państwa polskiego na ziemiach
północno--wschodnich II Rzeczypospolitej, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN,.
Wasilewski L. [Płochocki L.], 1901, We wspólnym jarzmie: o narodowościach przez carat uciskanych, Londyn: Wydawnictwo PPS.
Wasilewski L., 1908, O usamodzielnienie Ukrainy, Przedświt, nr 11: 453-460.
Wasilewski L., 1911, Ukraina i sprawa ukraińska, Kraków: Spółka Nakładowa „Książka”. Wasilewski L., 1913, Kwestia żydowska na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Lwów: Zjednoczenie. Wasilewski L., 1914, K woprosu ob istoriczeskoj i etnograficzeskoj Polszy, Ukrainskaja Żyzń, nr 3:
31-42.
Wasilewski L., 1917, O wschodnia granicę państwa Polskiego, Warszawa: Notatki Polityczne. Wasilewski L. [M. Pszczółkowski], 1924, Polska dla Polaków czy Polska dla wszystkich obywateli?
Sprawa mniejszości narodowych w Polsce, Warszawa: Spółdzielnia Księgarsko-Wydawnicza
Nowe Życie.
Wasilewski L., 1925a, Sprawa Kresów i mniejszości narodowych w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Warszawskiego Oddziału Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego.
Wasilewski L., 1925b, Ukraińska sprawa narodowa w jej rozwoju historycznym, Warszawa – Kraków: Wydawnictwo J. Mortkowicza.
Wasilewski L., 1926, Asymilacja a denacjonalizacja. Szkic socjologiczny, Droga, nr 8: 18-23. Wasilewski L., 1929, Sprawy narodowościowe w teorii i w życiu, Warszawa – Kraków: Wydawnictwo
J. Mortkowicz.
Wasilewski L., 1933, Wnioski koniunkturalne, Biuletyn Polsko-Ukraiński, nr 24: 2-3.
Wasilewski L., 1934, Kwestia ukraińska jako zagadnienie międzynarodowe, Warszawa: Ukraiński Instytut Naukowy.
Wasilewski L., 1936, O drogę do socjalizmu i pokoju, Warszawa: Drukarnia Piotr Pyz i S-ka. Pełny tekst broszury dostępny pod adresem: http://lewicowo.pl/o-droge-do-socjalizmu-i-pokoju [dostęp: 10.06.2016].
Wasilewski L., 2001, Drogi porozumienia. Wybór pism, wybór i wstęp B. Stoczewska, Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej.
Wasilewski L., 2013, Piłsudski jakim go znałem, wstęp A. Friszke, Warszawa: Muzeum Historii Polski. Wasilewski L., 2014, Wspomnienia 1870-1904 (1914). Fragmenty dziennika 1916-1926. Diariusz
po-dróży po kresach 1927, J. Dufrat, P. Cichoracki (wstęp i oprac.), Łomianki: Wydawnictwo LTW.
Wereszycki H., 1937, Leon Wasilewski jako historyk socjalizmu polskiego, Niepodległość, t. XVI, z. 1(42): 180-192.