Myśli – idee – koncepcje

Przemyślenia i przekonania Leona Wasilewskiego bazowały na szerokiej litera-turze dotyczącej zwłaszcza spraw narodów słowiańskich. Zgromadził on również w ciągu swego życia wiele doświadczeń bezpośrednich dzięki licznym podróżom po całej Europie i kontaktom z intelektualistami reprezentującymi różne nacje. „Charakterystyczne dla Wasilewskiego było to, że potrafił on nawiązać kontakty z przedstawicielami każdej z tych grup narodowościowych, a w ich ramach ze zwolennikami różnych, często przeciwstawnych, koncepcji politycznych, próbując poznać, a następnie zrelacjonować ich poglądy na zajmujące go kwestie” [Wasi-lewski 2014: 17].

W jego podejściu do podejmowanych problemów brakowało akademickiej systematyczności i naukowego reżimu metodologicznego koniecznego w badaniach etnograficznych i socjologicznych. Jednak olbrzymi materiał zgromadzony dzięki bardzo intensywnym obserwacjom, kontaktom, rozmowom, stanowił w połączeniu z dużą erudycją doskonałe podłoże do formułowania trafnych wniosków, ocen i prognoz. I dlatego wciąż, mimo upływu lat, jego prace – ze względu na ich dużą wartość faktograficzną i obiektywizm – przywoływane są w niemal wszystkich opracowaniach poświęconych kwestiom narodowym w Europie Wschodniej.

2.1. Pojęcie narodu i narodowości

Leon Wasilewski przewidywał, że problematyka narodowościowa w XX w. stanie się równie palącym i ważnym zagadnieniem jak kwestia wyzwolenia społecznego. Znał on doskonale literaturę historyczną i socjologiczną poświęconą rozwa-żaniom na temat kwestii narodowej. W wielu swoich tekstach odwoływał się do poglądów takich teoretyków myśli politycznej, historyków i prawników, jak Marceli Handelsman, Mieczysław Szerer czy Otto Bauer, którzy zwracali uwagę na trud-ności w precyzyjnym zdefiniowaniu pojęcia „naród”, gdyż jest on czymś żywym, ulegającym historycznym zmianom pod wpływem różnych czynników społecznych, gospodarczych i politycznych. Istotnym problemem, według Wasilewskiego, oprócz

38 Zbigniew Kantyka

dynamiki tego zjawiska, był fakt, że pojęcie narodu i narodowości zmienia się w zależności od tego, kto je formułuje. Narody posiadające własne państwo skłonne są nadawać tym pojęciom inną treść niż narody, które są go pozbawione. Za fakt nie bez znaczenia uznawał to, że większość stanowisk i ocen na temat kwestii narodowej, nie tylko w polityce, ale i w nauce, obciążona jest wartościowaniem i subiektywizmem wynikającym z przynależności ich autorów do określonych nacji [Wasilewski 1929: 2, 7].

Zdaniem Wasilewskiego naród „jest zjawiskiem historycznym, powstającym w ciągu dłuższego okresu czasu na podłożu, które przedstawia surowy materiał etnograficzny – częstokroć rozmaitego pochodzenia. Surowa masa etnograficzna pod działaniem najrozmaitszych czynników, z których najważniejszym jest orga-nizacja państwowa, stopniowo stapia się w naród, który pod wpływem współżycia politycznego, społecznego i kulturalnego wytwarza coraz więcej cech utrwalających jego odrębność. Tą drogą wytwarzają się takie poważne czynniki, jak tradycja historyczna, jak wspólny język literacki, wspólna kultura i wreszcie wspólna świa-domość narodowa, ogarniająca coraz szersze koła ludności, od góry do dołu, od warstw kierowniczych, uprzywilejowanych i oświeconych – aż do mas ludowych” [Wasilewski 1929: 10-11].

Wśród cech konstytuujących naród wyróżniał: dużą liczebność, wspólne po-chodzenie, fakt zamieszkiwania na zwartym dużym terytorium, własny język, wspólną kulturę, zwyczaje i tradycje historyczne oraz świadomość narodową. Za oczywiste uznawał jednak, że w wielu konkretnych przypadkach, być może nawet w większości, niektóre z tych elementów składowych mogą nie występo-wać. „Gdybyśmy chcieli stosować owo maksymalne kryterium – pisał w szkicu

Narodowość współczesna – to bardzo znaczna liczba najniewątpliwszych narodów

musiałaby być skreślona z ich listy” [Wasilewski 1929: 7]. Jedynym czynnikiem zawsze koniecznym, bez którego żaden naród istnieć nie może, jest jego zdaniem świadomość narodowa.

2.2. Naród a państwo

Za naturalną i oczywistą formę organizacji wspólnoty historycznej, kulturowej i językowej, którą jest naród, uważał Wasilewski państwo. Brak państwa prowadzić może naród do stopniowej zagłady polegającej na powrocie do stanu „surowej masy etnograficznej”, pozbawionej odrębności kulturowej, własnych elit i samo-świadomości [Wasilewski 1934: 1].

Zdawał sobie jednocześnie doskonale sprawę, że nie zawsze polityczne uwa-runkowania pozwalają na urzeczywistnienie reguły istnienia narodu w suwerennym państwie. Dzieląc się w 1917 r. przemyśleniami na temat kształtu wschodniej

Zagadnienie mniejszości narodowych w filozofii i działalności politycznej… 39 granicy odrodzonego państwa polskiego, pozostawał w zgodzie z przekonaniem, iż każdy naród zasługuje na własne państwo. Dostrzegał jednak, że bez wzglę-du na dojrzałość świadomości narodowej Ukraińców i Białorusinów uzyskanie przez nich niepodległości w postaci samodzielnego bytu państwowego jest mało prawdopodobne. Tylko z tego powodu optował za wariantem włączenia ziem za-mieszkiwanych przez te narodowości w obręb państwa polskiego, pozostawiając im dużą autonomię kulturową, co miało uchronić je przed planową rusyfikacją [Wasilewski 1917: 15-16].

Wśród grup mniejszościowych wewnątrz państwa wyróżniał: mniejszości eks-terytorialne – rozproszone po całym państwie, niezamieszkujące zwartego obszaru, oraz mniejszości terytorialne – występujące na konkretnych terenach, często jako skupiska większościowe w stosunku do bezpośredniego otoczenia) [Wasilewski 1925a: 9]. W warunkach polskich do pierwszej kategorii zaliczał Niemców i Ży-dów, do drugiej natomiast – Białorusinów, Ukraińców i Litwinów. Uważał, że „państwowa polityka kresowa musi mieć na celu utrwalenie i wzmocnienie państwa za pomocą zadośćuczynienia potrzebom i interesom w s z y s t k i c h odłamów ludności, a więc nie tylko narodowości polskiej, ale i mniejszości narodowych” [Wasilewski 1925a: 24, podkreślenie oryginalne].

Leon Wasilewski opowiadał się za prawem do samostanowienia nowych na-rodów, które dojrzały kulturowo i świadomościowo do tego, by stworzyć własne struktury państwowe. Za taki naród uznawał Ukraińców. ,,Tak samo jak dążymy do niepodległości Polski dla siebie – pisał w roku 1901 – pragniemy również, aby i Małorusini zdobyli niepodległość dla swej ojczyzny, która ze względu na swój obszar jest zupełnie zdolna do samodzielnego bytu politycznego. Chcemy walczyć wspólnie z Ukraińcami aż do oddzielenia się od Rosji, a potem każdy u siebie w domu urządzi się według własnej woli” [Wasilewski 1901: 19, cyt. za Brzechczyn 2000: 63]. „Celem socjalistów ukraińskich powinno stać się rozbicie Rosji i utworzenie na jej gruzach zupełnie niepodległego państwa ukraińskiego obok innych państw niezależnych, utworzonych z reszty łupów wojennych państwa carów” [Wasilewski 1908: 460].

Był w tych poglądach konsekwentny – traktował włączenie ziem ukraińskich do Polski jako rozwiązanie tymczasowe, wymuszone przez międzynarodową koniunk-turę [Wasilewski 1933: 2-3]. Podobny był jego stosunek do Białorusinów. Mimo że zgadzał się z diagnozą, iż stan ich świadomości narodowej jest zdecydowanie niższy niż Ukraińców i Litwinów, postulował zapewnienie im pełni praw obywa-telskich i jak najszersze uwzględnienie interesów kulturalnych i ekonomicznych tej mniejszości [Koko 1995: 70; Gursztyn 2001: 61]. W powojennych warunkach za korzystne uznawał przyznanie autonomii terytorialnej dla „mniejszości zamiesz-kujących zwarte obszary na wschodzie Rzeczypospolitej z zachowaniem praw ludności polskiej” [Wasilewski 1924: 8].

40 Zbigniew Kantyka

Miał świadomość znaczenia czynnika, jakim jest układ stosunków między-narodowych, który często przesądza o sukcesie bądź niepowodzeniu dążeń do stworzenia własnego państwa przez wspólnotę narodową. „Dla pomyślnej realizacji programu maksimum narodu niepaństwowego nie wystarczają warunki obiektywne istnienia danej kwestii narodowościowej. Ani samodzielność etnograficzno-języko-wa i kulturalna, ani poetnograficzno-języko-ważna siła liczebna, ani odrębność interesów ekonomicznych tu nie rozstrzygają – i to nawet przy istnieniu zdecydowanej woli osiągnięcia maksymalnego celu i zmobilizowaniu dla tego celu najczynniejszych sił narodu. Nieodbicie potrzebne jest jeszcze to, co zwykle nazywamy koniunkturą” [Wasi-lewski 1934: 141-142].

Tendencja do usamodzielniania się nowych narodów była dla Wasilewskie-go czymś oczywistym. „Suma ucisku narodowościoweWasilewskie-go, panująca na świecie, znacznie się zmniejszyła – pisał w 1925 r. – choć sam ucisk narodowy jeszcze nie znikł ostatecznie, gdyż nie wszystkie narody posiadły własne państwa i nie całe narody znalazły się w obrębie własnych państw narodowych” [Wasilewski 1925a: 5-6]. Ideałem byłoby, gdyby każdy naród miał własne państwo. To jednak niemożliwe. W związku z tym program minimum to doprowadzenie do sytuacji, by kwestie granic oraz statusu mniejszości narodowych były regulowane w drodze rozstrzygnięć prawnych, a nie za pomocą przemocy i wojen.

2.3. Procesy asymilacji

Narodowość jest stanem zmiennym, podatnym na wpływ czynników zewnętrznych. Asymilacja jest „skutkiem obcowania mniejszości z większością. Obcowanie to wytwarza wspólność języka i kultury” [Wasilewski 1929: 35].

Leon Wasilewski wyraźnie odróżniał asymilację żywiołową – naturalny proces przejmowania przez mniejszości narodowe języka, kultury i tradycji dominują-cych w państwie, w którym żyją, od asymilacji planowej, czyli denacjonalizacji (wynarodowienia) – systemowego, opartego na przymusie działania instytucjonal-nego nastawioinstytucjonal-nego na szybkie wchłonięcie mniejszości przez naród dominujący [Wasilewski 1926: 18-19]. Podstawę asymilacji żywiołowej stanowią czynniki demograficzne, ekonomiczne i kulturalne. Czynnik polityczny staje się najczę-ściej kluczowy w planowych działaniach państwa, gwałtownie przyspieszających procesy asymilacyjne. Jego zdaniem „postępy asymilacji drogą politycznego sys-temu denacjonalizacji nie są trwałe i zmiana sytuacji politycznej najczęściej je niweczy. […] System gwałtownej denacjonalizacji budzi czynny opór skazanych na wynarodowienie, pogłębia ich świadomość, wzmacnia ich organizację i hartuje w walce, przyspieszając dojrzewanie w ich łonie tendencji maksymalistycznych, niepodległościowych” [Wasilewski 1929: 47].

Zagadnienie mniejszości narodowych w filozofii i działalności politycznej… 41 I wojna światowa przyniosła, w jego przekonaniu, bankructwo zasady gwałtow-nej denacjonalizacji. Jednocześnie wzrost świadomości narodowej mas zahamował procesy asymilacji żywiołowej. W tej sytuacji podstawę nowoczesnych stosunków politycznych stanowić powinna współpraca równouprawnionych narodów [Wasi-lewski 2001: 148].

2.4. Nacjonalizm

Pojęcie „nacjonalizmu” rozumiał Wasilewski w sposób zbliżony do innych teore-tyków kwestii narodowej oraz zgodnie z ideowymi założeniami ruchu socjalistycz-nego, definiując go jako „szowinizm, wrogość do drugiego człowieka, postawę nie mającą nic wspólnego z uzasadnioną obroną narodowych praw” [Wasilewski 1914: 37, cyt. za Stoczewska 2009: 57]. Uważał, że jego zasadniczą cechą, która powoduje negatywne skutki polityczne i społeczne w postaci przymusu, nienawiści i prześladowania mniejszości, jest bezwzględne dążenie – wbrew okolicznościom historycznym – do stworzenia państwa jednolitego narodowo.

Wasilewski wyraźnie odróżniał od nacjonalizmu patriotyzm. W 1913 r. pisał: „U każdego narodu normalnego obok szowinistycznego nacjonalizmu może istnieć i patriotyzm – uczucie zupełnie normalne, szlachetne, wyrastające z całokształtu stosunków danego kraju w jego przeszłości, teraźniejszości i przyszłości” [Wasi-lewski 1913: 26].

Dążenia wspólnot narodowych do autonomii i suwerenności to procesy naturalne. Tendencje nacjonalistyczne pełnią jednak rolę negatywną, gdyż stają się podstawą polityki imperialistycznej i stanowią często uzasadnienie działań nastawionych na bezwzględne podporządkowanie sobie innych narodów uznawa-nych za podrzędne i słabsze. Takie skłonności dostrzegał i krytykował Wasilewski zwłaszcza w polityce Rosji, zarówno tej przedrewolucyjnej, jak i porewolucyjnej, widząc możliwość normalizacji stosunków z tym państwem dopiero w momencie wyrzeczenia się tego typu działań.