Z coraz bogatszej literatury przedmiotu wynika, że korzystanie z Internetu przez osoby niepełnosprawne może przyczyniać się do redukcji wielu barier w kluczowych dziedzinach życia, a to z kolei prowadzi do inkluzji, poprawy dobrostanu, niezależności i upodmiotowienia (np. Benford, Standen, 2008). Te dwie ostatnie wartości sa powiązane, ponieważ „podmiotowe traktowanie człowieka to przyzwolenie na jego autonomię” (Korzon 2008, s. 46 – 47), Alek-sandra Zawiślak (2008) zauważa, że realizacja niezależności odbywa się poprzez możliwość i zdolność do autonomicznego działania. Autonomia stanowi jedną z najwyższych, najbardziej centralnych wartości w życiu każdego człowieka. W odniesieniu do osób z niepełnosprawnościami, jej osiąganie dotyczy nastę-pujących zagadnień: autonomii jako samodzielności wykonywania zadań, jako przejawu i rezultatu procesu przystosowania, jako siły wyzwalającej własną aktywność jednostki oraz przygotowania do życia w warunkach integracji społecznej.
„Osiąganie autonomii jest więc zadaniem procesu wychowawczego prowadzonego nieustannie przez całe życie jednostki a jego rezultaty są zależne od wielu czynni-ków zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych” (Zawiślak, 2008, s. 44).
To, że wciąż idea podmiotowości stanowi odległy czasem horyzont wyzna-czający kierunek postulowanych oddziaływań świadczą m.in. pytania, które formułuje J. Głodkowska (2014, s. 102):
„Jak idee podmiotowości osób z niepełnosprawnością odnieść do faktu ich przy-należności do grup mniejszościowych i zależnych, a także do grup wykluczanych, stygmatyzowanych? Jak ukierunkować procesy wspierania rozwoju, rehabilitacji, terapii (które mają ze swojej istoty aspekt asymetryczny, czyli z dominacją osoby wspierającej) na skuteczne spełnianie podmiotowych wartości? Co zrobić, aby rehabilitacja i terapia zyskały atrybuty podmiotowego oddziaływania?”
Pytania te wydają się być również zasadne wobec procesów wychowania i socjalizacji osób z niepełnosprawnościami.
Internet jest nie tylko złożonym ludzkim wytworem technicznym, a stale zmieniającą się cyfrową przestrzenią połączoną z prywatną i publiczną sferą (Björnsdóttir, Sigurjónsdóttir, 2013). Jest medium zarówno włączającym, jak i w pewnych sytuacjach wykluczającym36. To pierwsze dotyczy szczególnie samostanowienia (self-determination), poprawy odczuwanej jakości życia osób z niepełnosprawnościami, możliwości podniesienia kapitału społecznego i generalnemu nabywaniu kontroli nad własnym życiem. W tej ostatniej idei zakorzeniony jest konstrukt empowermentu (Dempsey, Foreman, 1997). Zróżni-cowanie znaczenia tego terminu zależy od rozumienia słowa siła (power). Wiele ciekawych dyskusji toczy się na przykład nad możliwościami przekazywania uprawnień do posiadania siły (transferring power) przez tych, co ją posiadają, tym którzy jeszcze jej nie mają. Jest to sytuacja znacznie bardziej skomplikowana niż zerojedynkowa „posiada – nie posiada”. Jest to raczej proces niż stan końcowy (Pease, 2002; van Driel, 2004). Unikalne właściwości Internetu, zdaniem Yair Amichai-Hamburger, Katelyn McKenna i Samuel-Azran Tal (2008) działają jak katalizator dla występowania e-upodmiotowienia. Odwołują się tu do Erika Erik-sona, zdaniem którego odgrywanie, „przymierzanie” ról zwłaszcza w przypadku adolescentów może sprzyjać formułowaniu się ich tożsamości, o której szerzej
mowa była w poprzednim rozdziale. Empowerment dokonuje się poprzez podej-mowanie niezależnych decyzji, doświadczenie krytycznego myślenia i dostęp do różnych źródeł a efekty e-empowermentu można obserwować na czterech poziomach: indywidualnym, interpersonalnym, grupowym i obywatelskim.
Tabela 7. Poziomy efektów e-empowermentu
Poziom indywidualny
przekształcanie tożsamości – blogi, fora jako miejsca gdzie można praktykować umiejętności społeczne wzrost poczucia skuteczności i rozwój umiejętności – Internet daje dużo możliwości do praktykowania i ćwiczenia różnych umiejętności w niezagrażającym, mało stresogennym środowisku. Jedną z takich umiejętności jest możliwość anonimowego komunikowania się
Poziom interpersonalny
kompensacja społeczna – szczególnie dla introwertyków, neurotyków; możliwość wzbogacania kontak-tów społecznych; Internet pozwala na eksperymentowanie, wyrażanie różnych, czasem kontrastowych stron siebie samego; znacząca reedukacja odczuwanego lęku oraz osamotnienia; wzmacnianie istnieją-cych relacji lub budowanie nowych
zwiększona skłonność do ujawniania się związana z powstawaniem, jak i podtrzymywaniem starych znajomości
redukcja stereotypowego postrzegania – z grupami zmarginalizowanymi wiążą się różne stereotypy (np. niekompetentni użytkownicy nowych technologii); posługiwanie się nimi może sprzyjać ograniczaniu i przemianom takich uprzedzeń (np. kiedy się z kimś koresponduje online znaczenie wyglądu zwykle jest znacznie mniejsze); przekraczanie barier kulturowych
wsparcie w relacjach jeden do jednego (np. e-mentoring)
Poziom grupowy
znajdowanie użytkowników podobnych do siebie
wzmacnianie więzi grupowych (np. w grupach online przestrzeganie wzajemnie zaakceptowanych norm jest silniejsze niż w grupach tradycyjnych)
Narzędzie do podejmowania grupowych decyzji (np. efektywność metody „burzy mózgów” online może być większa niż w przypadku tradycyjnego jej zastosowania)
Poziom obywatelski
uczestnictwo w życiu politycznym.
dostępność do różnych zjawisk, informacji, które mogą mieć dla jednostki znaczenie możliwość kontroli i wpływania na decyzje
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Amichai-Hamburger, McKenna, 2008.
E-empowerment nie powstaje z chwilą podłączenia do Internetu, natomiast
wymaga wielu zabiegów za strony zarówno samych osób niepełnosprawnych, jak i osób, instytucji odpowiedzialnych za tę sferę. Warto również pamiętać, że
skutki e-empowermentu mogą również przynosić negatywne konsekwencje. Na przykład wzrost pewności siebie, poczucia skuteczności, wydobycie na wierzch skrywanych głęboko marzeń i dążeń może zostać użyte w sposób dysfunkcjo-nalny lub niezgodny z oczekiwaniami środowiska społecznego.
Wiele miejsca poświęcono możliwościom upełnomocniającym, ale warto również nadmienić, że cyfrowy podział (digital divide) jest realną przeszkodą w realizacji procesu upełnomocnienia i upodmiotowienia, o czym szerzej będzie w kolejnym rozdziale. Takie wnioski płyną m.in. z analiz, w których badano zawartość zasobów internetowych dotyczących rodzicielstwa i nie-pełnosprawności (Pease, 2002). Wnioski okazały się raczej pesymistyczne – upełnomacniający potencjał Internetu jest przeceniany, a jego opresyjny i uprzedmiotawiający charakter często niedoceniany. Internet pełni pozytywną rolę w procesie empowermentu, ale dla dominujących grup posiadających władzę. W konsekwencji stwarza okazję do dalszego zdominowania grup mniejszościowych, słabszych, wykluczonych. Historyczna i społeczna kon-strukcja niepełnosprawności i bycia niekompetentnym – niepełnosprawnym rodzicem znalazła odbicie również w świecie online i była tam reprodukowana na blogach i forach dyskusyjnych37. Szerzej, o cyfrowym podziale i nierówno-ściach, w kolejnym rozdziale.
Internet przyczynił się również, zdaniem Natalie Bradley i Williama Poppena (2003), do powstania, jak i rozwoju kultury autyzmu (tzw. autistic culture), stał się narzędziem upodmiotowienia (empowerment) i samorzecznictwa. Upowszechnił również nowy społeczny konstrukt – autyzmu jako przejawu neuroróżnorod-ności (neural pluralism).
„Dokonująca się zmiana modelu defi niowania niepełnosprawności, od medycz-nego do społeczmedycz-nego, nawet jeśli bardzo powoli przenika do dominującego nurtu postrzegania niepełnosprawności, to i tak sprzyja coraz większej aktywności osób niepełnosprawnych. Zauważalne jest to zwłaszcza w przestrzeni Internetu, gdzie tworzą się wspólnoty pozwalające na budowanie swoistej tożsamości opartej na poczuciu wspólnoty i świadomości wspólnych interesów” (Stojkow, Żuchowska--Skiba, 2014b, s. 45).
37 Th e Power of Digital Inclusion Technology’s Impact on Employment and Opportunities for People with Disabilities (2011). National Council on Disability http://sonify.psych.gatech.edu/~ walkerb/classes/assisttech/pdf/NationalCouncilOnDisability(2011).pdf [dostęp: 22.09.2017].
Zatem Internet to również narzędzie służące integracji środowiska i miej-sce realizacji działań na jej rzecz. Fran Gale i Natalie Bolzan (2016) w swoich badaniach wykazali, że używanie mediów społecznościowych przez młodych ludzi z niepełnosprawnościami stoi w sprzeczności z dyskursem paniki moralnej jaki bywa spotykany, gdy podejmowany jest temat ich obecności w sieci. Jako szczególnie pozytywne uznać należy to, że aktywności online nie izolowały i nie ograniczały tradycyjnie rozumianego funkcjonowania (offl ine), a wręcz
wzbogacały i uzupełniały te doświadczenia. Warte podkreślenia były również aktywności twórcze młodych ludzi podejmowane w Internecie oraz działalność na rzecz środowiska osób z niepełnosprawnościami i chorobami przewlekłymi, np. występowanie w roli ekspertów od własnej niepełnosprawności.
PODSUMOWANIE
• Media, w tym nowe, zawsze postrzegane były jako narzędzia obosieczne, przynoszące wiele szans i zagrożeń. Świat nowych mediów, Internet powinien być postrzegany jako pełnoprawne środowisko ludzkiej aktywności, a nie jedynie jako jego namiastka. Środowisko w pewnych aspektach podobne do tradycyjnego, a w innych wymiarach specyfi czne. Dziedzictwem przeciwstawiania sobie świata „prawdziwego” i „wirtual-nego” są skrajne stanowiska dotyczące miejsca Internetu w życiu osób z niepełnosprawnościami.
• W podejściu „technooptymistycznym” Internet bywa opisywany jako narzędzie przekraczania ograniczeń wynikających z niepełnosprawności. Nurt ten koncentruje się na ogromnych szansach, jakie przynosi moż-liwość dokonywania wyborów, szerszego uczestnictwa, autoprezentacji, samostanowienia, wręcz przekraczania siebie, transcendencji.
• Spośród licznych szans należy zwrócić uwagę na te wynikające z korzy-stania z narzędzi ery cyfrowej jako uzupełniającego i alternatywnego środka komunikowania się. Komunikowanie się w sposób zapośredni-czony pozwala w niektórych przypadkach na przezwyciężenie zarówno obiektywnych (wynikających z niepełnosprawności), jak i subiektywnych (np. nieśmiałość) przeszkód.
• Poza formalnym wykorzystywaniem nowych mediów w pracy pedago-gicznej wobec osób z niepełnosprawnościami istnieje niezwykle ważna
sfera wolności i niezależności, doświadczania wsparcia społecznego, wynikająca z nieformalnego używania Internetu w czasie wolnym. • Internet może być narzędziem wspomagającym tradycyjne zadania
peda-gogiki specjalnej i wpisującym się w jej nurty teoretyczne, np. jako środek kompensacji, droga do inkluzji lub najmniej ograniczające środowisko. • Internet ułatwia konstruowanie tożsamości opartej na innych aspektach
niż niepełnosprawność. Optymiści zauważają pozytywny wpływ używania nowoczesnych technologii do nabywania swoistej siły, realizacji empower-mentu, zdolności mówienia własnym głosem.
KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEZ OSOBY
Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI
OGRANICZENIA, BARIERY, OBSZARY RYZYKA
Siła Internetu polega na jego uniwersalności. Dostęp dla wszystkich bez względu na niepełnosprawność jest aspektem o zasadniczym znaczeniu (Tim Berners-Lee).
3.1. OD CYFROWEGO PODZIAŁU DO CYFROWYCH NIERÓWNOŚCI