CZYNNIKI CHRONIĄCE I CZYNNIKI RYZYKA
Ryzyko, podobnie jak i szanse, związane z używaniem Internetu wynikają zarówno z własnych aktywności i zaniechań, jak i z działań podejmowanych przez innych ludzi. Tam gdzie jednostka znajduje się w sytuacji znacznej zależno-ści, tak dzieje się w przypadku wielu osób z NI, większe znaczenie mają działania innych ludzi – zarówno motywowane wrogością (np. agresja elektroniczna71), jak i dobrymi intencjami, np. nadmierne chronienie przez opiekunów.
Wyniki niektórych badań wskazują na niepełnosprawność (przede wszystkim ruchową) jako czynnik ryzyka w problemowym używaniu Internetu (Martínez, 2015). Z uwagi na wielość zastosowań tego medium, dostosowywanie się do potrzeb użytkowników, Internet siłą rzeczy może być częściej i intensywniej używany przez ludzi, którzy nie mają innej możliwości kontaktu, ekspresji lub realizowania codziennych czynności. Należy zauważyć, iż mimo znacznego rozpowszechnienia pojęcia „uzależnienie od Internetu” nie jest ono wciąż ujmo-wane w najbardziej znaczących systemach klasyfi kacji zaburzeń (np. ICD, DSM). W DSM-4 pojawia się natomiast pojęcie „uzależnienie od gier internetowych” (Internet Gaming Disorder). Zawarte jest w sekcji III podręcznika jako zjawisko wymagające dalszych badań zanim zostanie uznane za formalne zaburzenie. Korzystając z kryteriów DSM-5 Kim i współpracownicy (2016) przeprowadzili badania wykazujące powiązanie nadmiernego (problematycznego) korzystania z Internetu z występowaniem negatywnych wskaźników zdrowia psychicznego. Tzw. uzależnienie od Internetu zaliczane bywa do uzależnień behawioralnych (od
71 Agresja elektroniczna rozumiana jest jako zbiór wrogich zachowań, który realizowany jest za pomocą Internetu lub telefonów komórkowych, określanych zbiorczo jako tzw. nowe media lub współczesne technologie komunikacyjne (za: Pyżalski, 2010).
czynności), choć warto również zwrócić uwagę na logiczny aspekt defi niowania – od samego Internetu trudno się uzależnić, jeśli już, to raczej od czynności, które się dzięki niemu realizuje, np. hazard, gry online, pornografi a. Uzależnienie od Internetu określane jest również jako m.in. siecioholizm, infoholizm
(Informa-tion Addic(Informa-tion), zespół uzależnienia od Internetu (Internet Addic(Informa-tion Syndrome)
(Jakubik, 2002) lub tzw. problemowe/problematyczne używanie Internetu
(Pro-blematic Internet Use). To ostatnie bywa defi niowane jako intensywne używanie
niepoddające się kontroli lub prowadzące do poważnych szkód dla użytkownika np. dla zdrowia psychicznego (Davis, 2001).
Zachowania ryzykowne są pojemną kategorią. Należą do nich, oprócz wspo-mnianego problemowego używania Internetu, różne inne działania, np. hazard, używanie środków psychoaktywnych, zaangażowanie w agresję, samouszkodze-nia, przedwczesna aktywność seksualna. Potencjalnie są przyczyną negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fi zycznego i psychicznego jednostki, jak i jej otoczenia społecznego (Plichta, Pyżalski, 2016). Zachowania te są również przejawem naruszenia normy społecznej. Jolanta Lipińska-Lokś (2014, s. 24) zauważa potrzebę refl eksji dotyczącej niepełnosprawności jako swoistego czyn-nika sprzyjającego występowaniu u dzieci i młodzieży zachowań ryzykownych. Jej zdaniem, podejmowane są w celu złagodzenia negatywnych konsekwencji, jakie przynosi niepełnosprawność w sferze psychicznej i społecznej oraz są próbą rozwiązania trudnej sytuacji jednostki. Niektóre badania wskazują na zwięk-szone zaangażowanie grupy osób z tzw. specjalnymi potrzebami edukacyjnymi72
w zachowania ryzykowne (np. McBrien, Hodgetts, Gregory, 2003; Clark, Nower, Walker, 2013).
W przedstawianej pracy niepełnosprawność intelektualna jest rozumiana jako czynnik ryzyka dla szeroko rozumianych trudnych sytuacji związanych z korzystaniem z Internetu. Oczywiście czy dane wydarzenie wystąpi, czy też nie, zwykle jest uwarunkowane wieloma czynnikami w tym występowaniem czynni-ków chroniących, które są zdaniem badaczy (Ostaszewski, Rustecka-Krawczyk, Wójcik, 2009) punktem zwrotnym w historii badań nad profi laktyką zachowań ryzykownych i problemów psychicznych. Zatem również identyfi kowanie czyn-ników chroniących młodych ludzi z NI powinno być znaczącym kierunkiem poszukiwań w obszarze edukacji medialnej i profi laktyki zachowań ryzykownych.
72 Ogólnie stan wiedzy oparty na badaniach naukowych na temat czynników ryzyka i czynników chroniących zrelatywizowanych do grupy osób z NI uznać należy za dalece niewystarczający. Stąd m.in. w rozdziale tym znajdują się również odniesienia do innych niepełnosrawności lub SPE.
Czynniki ryzyka zdaniem Joanny Szymańskiej (2012) to:
„Właściwości indywidualne, cechy środowiska społecznego i efekty ich interakcji, które wiążą się ze zwiększonym ryzykiem powstawania nieprawidłowości, zabu-rzeń, chorób lub przedwczesnej śmierci. W sensie statystycznym czynniki ryzyka to korelaty (właściwości, które współwystępują z nieprawidłowym zachowaniem lub chorobą) lub predyktory, czyli właściwości, które poprzedzają w czasie powstawanie nieprawidłowych zachowań, zaburzeń lub chorób”.
Pozwalają na przewidywanie wystąpienia niepożądanych zjawisk, ale nie są ściśle rozumianymi przyczynami – zwiększają ryzyko, ale go nie determinują. Zachowania problemowe zawsze są interakcją sytuacji rodzinnej (ekonomicznej, interpersonalnej), rówieśniczej, właściwości dziecka, klimatu społecznego szkoły i cech środowiska zamieszkania. Są nimi np. wcześnie pojawiające się agresywne zachowania, odrzucenie rówieśnicze i trudności w nauce.
Tabela 16. Przegląd badań nad czynnikami ryzyka dotyczącego problemowego korzystania z Internetu
Czynniki ryzyka, korelaty Badania
problemy zdrowotne (np. migreny), problemy z funkcjonowaniem psychologicznym (zaburzenia odżywiania, zaburzenia psychiczne, depresja), problemy rodzinne i odrzucenie (dyskryminacja)
Fernández-Villa i in., 2015
neurotyzm Puerta-Cortés, Carbonell, 2014
zniekształcenia poznawcze Terri-Lynn, David, 2011
zaburzenia zachowania, symptomy depresyjne, problemy z alkoholem Wartberg i in., 2016 palenie tytoniu, problemy ze snem Aylaz, 2015 palenie tytoniu, picie alkoholu, kawy, przyjmowanie leków, płeć męska,
status bezrobotnego, oglądanie stron pornografi cznych, granie online
Frangos, Frangos, Sotiropoulos, 2011
depresja, samotność, intensywne używanie Internetu Yu-Chen, Lin, Yin-Hsing, Fang--Ming, 2012
Źródło: opracowanie własne.
Zdaniem Claude Normand i François Sallafranque-St-Louis (2016, s. 108) sama niepełnosprawność jest czynnikiem ryzyka (m.in. w odniesieniu do nie-pełnosprawności intelektualnej), ale również zaliczają do nich doświadczenie przemocy, tradycyjnej wiktymizacji, w tym seksualnej, fi zycznej oraz brak wiedzy
o seksualności (w tym świadomości prawnej), przede wszystkim dotyczącej środowiska Internetu. Czynnikiem ryzyka jest również tendencja do poszuki-wania towarzystwa obcych (zarówno w Internecie, jak i poza nim), np. gdy osoby z niepełnosprawnościami czują się samotne.
W wiktymizacji ważną rolę odgrywają również inne czynniki niż sama niepeł-nosprawność. Wiele badań pomija aspekty, zmienne mogące wywierać wpływ na zaangażowanie w przemoc rówieśniczą, np. wiek lub płeć. Często nie podejmuje się również kwestii rodzaju niepełnosprawności. Odsetek ofi ar wśród uczniów z niepełnosprawnościami jest większy niż w populacji generalnej, ale nasilenie jest zgodne z ogólną tendencją, tzn. największe natężenie przemoc rówieśnicza osiąga w wieku gimnazjalnym (Blake i in., 2012). Chłopcy z niepełnosprawnościami częściej są zarówno sprawcami, jak i ofi arami przemocy rówieśniczej a dziewczęta częściej stają się ofi arą cyberbullyingu i bullyingu pośredniego73 (relacyjnego) (Simpson, Rose, Ellis, 2016). Jest bardziej prawodopodobne, że uczniowie z zacho-waniami eksternalizacyjnymi (słabo kontrolowanymi, np. buntowniczość)74 będą zarówno sprawcami, jak i ofi arami przemocy (bully-victim), natomiast uczniowie z widoczną niepełnosprawnością fi zyczną czy intelektualną będą w większym stopniu narażeni na wiktymizację (Houchins, Oakes, Johnson, 2016).
Kolejnymi czynnikami ryzyka, szczególnie w przypadku młodych ludzi z NI, należy uznać uległość, trudności w wyrażaniu sprzeciwu, w rozpozna-waniu sytuacji nadużyć oraz symptomy depresyjne. Występow rozpozna-waniu zachowań ryzykownych sprzyja izolacja społeczna, poczucie odrzucenia oraz mniejsze prawdopodobieństwo posiadania pozytywnego partnera. Są to czynniki mogące występować niezależnie, ale w znacznym stopniu są również związane z sytu-acją osób z NI. Defi cyt poznawczy dziecka, tak jak ma to miejsce w przypadku niepełnosprawności intelektualnej, często trudna sytuacja rodzinna i społeczna sprawiają, że mamy do czynienia z kumulacją niekorzystnych czynników. Sprawia to, że interwencja ma złożony charakter i cechuje się dużym stopniem trudności, ponieważ wiele z tych czynników jest mało podatnych na eliminację. Stąd m.in. wynika potrzeba przesunięcia akcentów w profi laktyce na czynniki chroniące.
73 Bullying pośredni (relacyjny) polega m.in. na izolowaniu, odrzucaniu i wykluczaniu z grupy rówieśniczej.
74 Więcej o zachowaniach eksternalizacyjnych i internalizacyjnych (nadmiernie kontrolowanych, np. nieśmiałość) i typologii Th omasa M. Achenbacha w: Urban, 2000.
Znaczący w tym kontekście jest głos J. Szymańskiej (2012, s. 29), zdaniem której warto zauważyć, że wzrost i upowszechnienie wiedzy o czynnikach ryzyka posiada również negatywne konsekwencje w postaci deterministycznego poglądu niektórych dorosłych na sytuację i przyszłość osób z niepełnosprawnościami z tzw. rodzin problemowych. Okazuje się jednak, że występują znaczne różnice w indywidualnych reakcjach dzieci i młodzieży, różne bywają konsekwencje nie-korzystnych warunków życia i rozwoju. Już w latach 70. XX wieku dostrzeżono, zdaniem Ostaszewskiego i współpracowników, że wbrew negatywnym przewi-dywaniom znaczna grupa młodych ludzi wychowujących się w dysfunkcyjnych środowiskach daje sobie względnie dobrze radę w życiu.
„W przekonaniu wielu dorosłych młody człowiek, u którego łatwo zidentyfi kować liczne i poważne czynniki ryzyka, zwłaszcza rodzinne, jest skazany na rozmaite dysfunkcje, na przebywanie w obszarze ryzyka do końca życia i niewiele można dla niego zrobić. W niektórych przypadkach tak się rzeczywiście zdarza. Współczesne doniesienia dowodzą jednak, iż nie jest to regułą. Wyniki badań podłużnych, w tym międzykulturowych, okazały się niezwykle optymistyczne. Dostarczyły dowodów, że większość dzieci, nawet rozwijających się w warunkach wieloczynnikowego i poważnego ryzyka, może wyrosnąć na dobrze przystosowanych, kompetentnych i prospołecznie nastawionych dorosłych. Wbrew wszelkim oczekiwaniom wykazują odporność życiową”.
Mimo kumulacji niekorzystnych czynników, np. chronicznego stresu i róż-nych zaniedbań, dzieci te rozwijały się prawidłowo, a inne dzieci w tych samych warunkach radzą sobie zdecydowanie gorzej.
„Często mają opóźnienia rozwojowe i problemy emocjonalne, sprawiają kłopoty wychowawcze i źle się uczą, a w okresie adolescencji nadużywają substancji psychoaktywnych, stosują przemoc, popełniają drobne przestępstwa lub angażują się w inne ryzykowne przedsięwzięcia. Interpretacja tych spektakularnych różnic w indywidualnych losach dzieci narażonych na niekorzystne warunki rozwoju dała początek myśleniu w kategoriach czynników chroniących i pozytywnej adaptacji (resilience)” (Ostaszewski, Rustecka-Krawczyk, Wójcik, 2009).
Wydaje się, że współczesna pedagogika specjalna powinna aktywizować, wykorzystywać i wspierać czynniki szeroko rozumianej odporności, chroniące przed negatywnymi konsekwencjami trudnej sytuacji dzieci
z niepełnosprawno-ściami. „Odkrycie” czynników i mechanizmów chroniących przyczyniło się do ukształtowania nowego podejścia w profi laktyce (odchodzącego od koncentracji jedynie na zagrożeniach) opartego na identyfi kowaniu i wspieraniu czynników chroniących. Przez czynniki chroniące rozumie się najczęściej właściwości indywidualne, relacje z ludźmi oraz zasoby środowiska, mogące neutralizować działanie zagrożeń, czynników ryzyka. Sformułowanie pełnej defi nicji odporności (resilience) nie jest zdaniem J. Szymańskiej (2012) łatwe, ponieważ jest fenome-nem bardzo złożonym – obejmuje zarówno czynniki biologiczne (np. typ tempe-ramentu), zdolności poznawcze, cechy osobowości, umiejętności społeczne oraz czynniki środowiskowe. Resilience, zdaniem J. Seale (2014), to również zdolność samych ludzi z niepełnosprawnościami, jak i osób ich wspierających do opierania się tendencjom upośledzającym i uprzedmiotowiającym praktykom. W spo-łeczno-kulturowym (kontekstualnym) modelu niepełnosprawności D. Goodleya
resilience (odporność) jest w mniejszym stopniu właściwością jednostki, a bardziej
polityczną reakcją na upośledzające okoliczności i praktyki.
Czynniki chroniące rozpatruje się najczęściej w następujących obszarach. Są to:
• cechy indywidualne, m.in. poziom inteligencji dziecka, efektywność uczenia się, mechanizmy samokontroli, umiejętności społeczne, np. porozumiewanie się, pozytywny obraz siebie, poczucie własnej wartości, optymizm;
• wspierające relacje z bliskimi i pozytywne cechy środowiska rodzinnego (m.in. więź z matką lub inną sprawującą opiekę osobą, poczucie bezpie-czeństwa, wsparcie emocjonalne, monitorowanie zachowań dziecka, jasne komunikowanie dotyczące znaczenia przestrzegania norm społecznych i zachowań prozdrowotnych, zaangażowanie rodziców w naukę i obo-wiązki szkolne dziecka;
• wsparcie płynące ze środowiska pozarodzinnego oraz cechy środowiska lokalnego i miejsca zamieszkania, m.in. bezpieczne sąsiedztwo, dobry klimat szkoły, wsparcie nauczycieli, dostępne w społeczności lokalnej kon-struktywne formy aktywności, takie jak: wolontariat, wspólnoty religijne, organizacje młodzieżowe, dostęp do miejsc rekreacji, wartościowego spę-dzania czasu wolnego np. świetlic, dostęp do zasobów materialnych oraz „kapitału społecznego”, czyli wsparcia, opieki i pomocy ze strony men-torów i mieszkańców społeczności, dostęp do poradni specjalistycznych i ośrodków interwencji kryzysowej (za: Ostaszewski, Rustecka-Krawczyk, Wójcik, 2009).
Zgodnie z ogólnymi koncepcjami zachowań dewiacyjnych zaangażowanie w jeden rodzaj aktywności zwiększa ryzyko kolejnych zachowań o charakterze patologicznym (np. Donovan i Jessor, 1985). Na przykład sprawcy agresji elektro-nicznej podejmują zwykle inne „tradycyjne” zachowania ryzykowne, częściej niż osoby niebędące jej sprawcami, używają środków psychoaktywnych, mają gorsze relacje z rodzicami oraz osiągają wyższe wskaźniki w skali depresji (Ybarra, Mitchell, 2004 oraz Ybarra, Mitchell, Lenhart, 2010; za: Pyżalski, 2012).
6.2. OSOBY Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ I ICH