Znani badacze problematyki obecności osób z niepełnosprawnościami w przestrzeni cyfrowej Natilene Bowker i Keith Tuffi n (2006) podejmują wątek przekraczania siebie, swoich cielesnych ograniczeń, wskazując przy tym Internet jako narzędzie transcendencji niepełnosprawnych ciał. Wyrażają nadzieję, że przynajmniej potencjalnie, usuwa część barier związanych z niepełnosprawno-ścią i uprzedzeniami społecznymi oraz pozwala na wyjście poza doświadczaną codzienność, co wykazały badania online z niepełnosprawnymi intelektualnie respondentami z Nowej Zelandii. Ci sami badacze na podstawie innego, zre-alizowanego przez siebie, projektu mówią, że niepełnosprawni są odbierani w rzeczywistości online bardziej osobowo niż w tradycyjnym środowisku, gdzie silniejniejsza jest koncentracja na niepełnosprawności, pierwszym wrażeniu. Decyduje o tym możliwość wyboru jak wiele chce się odsłonić, w jaki sosób zaprezentować siebie w świecie nowych mediów (choice to disclose). Repertuar takich zachowań może być kontrolowany przez jednostkę i przynosić jej korzyści (Bowker, Tuffi n, 2002). Więcej miejsca poświęcają temu zagadnieniu w swojej wcześniejszej pracy (Bowker, Tuffi n, 2003), pisząc o zjawisku anonimowości wizualnej i wychodzeniu poza stygmat niepełnosprawności w procesie korzy-stania z nowych technologii. Innym interesującym aspektem tego badania było poszukiwanie indywidualnych sposobów „zarządzania” ryzykiem zranienia (vulnerability) w kontekście obecności online.
Zdaniem Tomasza Sahaja (2013, s. 106), reprezentującego optymistyczne stanowisko dotyczące roli nowych mediów:
„Grupy wykluczenia, do których należą biedni, niepełnosprawni i zacofani cywili-zacyjnie, są przy pomocy różnorodnych strategii ponownie włączani do medialnej ludzkiej społeczności”.
Autor ten przywołuje również opinię Kazimierza Krzysztofk a (2006), który twierdzi, że relacja komputer-człowiek-społeczeństwo jest współcześnie
najważ-niejszym przedmiotem refl eksji nauk społecznych, a nawet dla niektórych osób komputer może być nawet pośrednikiem nawet w dostępie do transcendencji (przekraczania swoich ograniczeń, wychodzenia poza bieżące doświadczenie). Taki „technooptymistyczny” punkt widzenia ilustruje podejście Parimali Ragha-vendry i współpracowników (2012). Ich zdaniem zwiększająca się dostępność do Internetu sprzyja poprawie zdrowia i zmniejszeniu się nierówności zdro-wotnych między dziećmi pełno- i niepełnosprawnymi. Dzieje się to poprzez poszerzenie społecznych determinantów zdrowia, takich jak przeciwdziałanie izolacji społecznej, zwiększanie się uczestnictwa i kontroli nad własnym życiem. Wyraźnie więc widać zmianę podejścia do Internetu – od zjawiska zagrażającego zdrowiu do korzystania z niego jako warunku pełnego zdrowia. Jego znaczącą rolę w kształtowaniu samostanowienia32 (self-determinantion), które realizuje się m.in. poprzez dokonywanie wyborów, rozwiązywanie problemów, zauważa Michael Wehemeyer (1996). Zdrowie z kolei jest związane z aktywnością i uczestnictwem w życiu społecznym, również w pozaszkolnych aktywnościach dających młodym ludziom możliwość do rozwoju własnych kompetencji, budo-wania poczucia przynależności do grupy, np. dotyczy to graczy internetowych, choć ta ostatnia aktywność często bywa negatywnie wartościowana lub nawet demonizowana. W świetle niektórych badań gry komputerowe mają również pozytywny wpływ na inne znaczące obszary, np. na umiejętności czytania, pisa-nia i inne kompetencje szkolne (np. Gilleade, Dix, Allanson, 2005). Komputer zmienia sposób uczenia się, a nie utrudnia uczenie się w ogóle. Na przykład gry wideo rozwijają tak szerokie spektrum sprawności, jak ruchy precyzyjne, umiejętność rozwiązywania problemów, wzbogacają społeczne doświadczenia i sprzyjają dzieleniu wartości z innymi uczestnikami (Seale, 2014).
TIK są zdaniem Sylvii Søderstrøm (2009a, 2009b) najbardziej efektywnym środkiem dla ludzi niepełnosprawnych w przezwyciężaniu ich problemów. Sektor nowych technologii wydaje się miejscem, gdzie wiele uszkodzeń nie ma znacze-nia. W nurt ten wpisuje się również Agnieszka Sekułowicz (2009), która pisze o przezwyciężaniu samotności „Innych” (np. osób z niepełnosprawnościami) poprzez tworzenie „Ja wirtualnego”. Przedstawia niezwykle optymistyczną wizję Internetu jako środowiska, którego uczestnicy mogą egzystować poza wszel-kimi konwencjami świata realnego, doświadczać zmniejszenia wyobcowania, samotności, braku barier psychologicznych, możliwości nieujawniania swojej
32 Samostanowienie obejmuje postawy i zdolności potrzebne by: działać na własny rachunek, podejmować decyzje odnośnie siebie samego i dokonywać wyborów (za: Smith, 2010).
niepełnosprawności. W ten sposób, „Inni” stają się, zdaniem Sekułowicz, bar-dziej wolni i niezależni. Przestają być inni.
Współcześnie niezwykle ważną kwestią jest stopień w jakim Internet jest używany do poszukiwania wsparcia przez rodziców, opiekunów osób z niepeł-nosprawnściami. Ramka tematyczna na następnej stronie zawiera zestawienie najważniejszych wyników i metodologii badania rodziców dzieci z orzeczoną niepełnosprawnością. Uzyskane wyniki należy uznać za obiecujące, choć nadal grupa osób w ogóle niekorzystających z Internetu (nie tylko do poszukiwania wsparcia) jest znacząca. Warto zauważyć występowanie stosunkowo licznej grupy opiekunów niekorzystających z Internetu do poszukiwania wsparcia, ale posiadających pozytywne nastawienie do takiego zjawiska – wydają się być dobrymi kandydatami do prowadzenia wśród nich działań zmierzających do rozwoju ich kompetencji w tym zakresie.
Józef Bednarek i Anna Andrzejewska (2010, s. 7 – 8) zauważają, że osoby niepełnosprawne, które posiadają dostęp do mediów i różnorodnych aplikacji multimedialnych, mogą z powodzeniem wspomagać i wspierać swoje funk-cjonowanie, a tym samym minimalizować skutki wykluczenia społecznego, przy równoczesnym zwiększaniu realnych możliwości integracji społecznej. Najnowsze rozwiązania technologiczne zdaniem autorów pozwalają również na minimalizowanie barier psychologicznych, architektonicznych, organizacyj-nych i inorganizacyj-nych. Warto jednak zauważyć, że jakkolwiek dostęp jest warunkiem koniecznym korzystania z Internetu i TIK, to współcześnie defi niowane bariery muszą uwzględniać również kompetencje użytkowników. Jak często okazuje się, sam dostęp nie rozwiązuje wszystkich problemów. Wydaje się również, że ekscytacja spowodowana możliwościami związanymi z Internetem może w pewnych sytuacjach przesłonić fakt, że pożądane cele w pracy z uczniami ze SPE można również osiągać bez udziału TIK, w „tradycyjny” sposób (Williams, Jamili, Nicholas, 2006).
Internet stanowi również narzędzie nowych interakcji ze światem zewnę-trzym. Otrzymywanie informacji zwrotnych z otoczenia zmienia nasze zachowa-nie. Smartfony, tablety wpływają na życie społeczne i uczenie się, a technologie mobilne (dotykowe) zapewniają użytkownikom sensoryczną informację zwrotną (feedback). Ucieleśnione poznanie poprzez zmysły (Embodied Interaction) nastę-puje również w relacji z technologiami dotykowymi33. Spodziewać się należy
nowych technologii w poszukiwaniu wsparcia
Wykorzystanie nowych technologii we wsparciu – badanie rodziców dzieci z niepełnosprawnościami (IMP, RCPS 2015, N=93)*
około ¼ rodziców nie korzysta w ogóle z Internetu;
zidentyfi kowane bariery: fi nansowe, kompetencyjne, brak czasu, psychologiczne (w tym traktowanie Internetu jako medium „rozrywkowego”). W badanej próbie znajdują się również tacy rodzice, którzy mają dostęp do Internetu, a z niego nie korzystają;
około połowa internautów korzysta z Internetu do poszukiwania wsparcia w sprawach związanych z wychowaniem/opieką nad dzieckiem z niepełnosprawnością;
w wypowiedziach zidentyfi kowano występowanie wszystkich rodzajów wsparcia (informacyjnego, instrumentalnego, materialnego i emocjonalnego), które z powodzeniem badani doświadczyli w swojej aktywności online;
wyodrębniono główne i marginalne kategorie tematyczne wypowiedzi dotyczących oceny przydatno-ści Internetu jako narzędzia wsparcia (dotyczy osób korzystających z Internetu):
korzystanie z Internetu do wsparcia – ocena pozytywna
(zdecydowana większość respondentów korzystających z Internetu mieści się w tej kategorii). Zidenty-fi kowano tu wąski zakres korzystania (najczęściej dotyczyło to poszukiwania wsparcia informacyjnego) i zakres szeroki, dotyczący wykorzystywania mediów społecznościowych i/lub wykorzystania do większej liczby niż jedna forma wsparcia (około 1/3 badanych mieści się w tej drugiej kategorii). Charakterystycz-na jest obecność osób wykorzystujących właściwości mediów społecznościowych również do udzielania pomocy innym w podobnej sytuacji;
niekorzystanie z Internetu do poszukiwania wsparcia – nastawienie pozytywne z punktu widzenia działań adresowanych do rodziców dzieci z niepełnosprawnościami, znaczący cha-rakter ma, że co szósta z badanych to osoba niekorzystająca, ale pozytywnie nastawiona wobec Internetu i jego możliwości. To pozytywne nastawienie stanowi potencjał do działań m.in. edukacyjnych; Wyodrębniono również kategorie marginalne:
korzystanie z Internetu do poszukiwania wsparcia – ocena niejednoznaczna niekorzystanie z Internetu do poszukiwania wsparcia – nastawienie negatywne Zauważalny w tej grupie był brak zaufania do innych użytkowników sieci oraz dostępnych tam treści;
niekorzystanie – nastawienie niejednoznaczne/brak oceny.
Wnioski:
korzystanie z Internetu w obszarze poszukiwania wsparcia ma znaczący charakter, ale grupa osób niekorzystających w taki sposób jest również stosunkowo liczna. Niemal wszyscy poszukujący wsparcia oceniają rezultaty pozytywnie, a wśród osób niekorzystających jest dużo takich, którzy są pozytywnie nastawieni do skorzystania z Internetu jako narzędzia wsparcia w przyszłości. Dla niektórych osób wciąż barierą są koszty Internetu.
* Projekt nr 7 z listy w Aneksie.
kolejnych zmian w rozwoju technologicznym, które wciąż mają miejsce i wszyscy im podlegają. Niektórych z nich nie jesteśmy w stanie przewidzieć, ale już te, których jesteśmy świadkami stanowią ogromną zmianę i nową jakość. Sa to m.in. takie funkcjonalności, jak identyfi kacja ruchu w konsolach (niesłusznie mimo nazwy odbieranych jako tylko do grania) spersonalizowanych gestów, aplikacje mobilne wykorzystujące zawarte w smartfonach i tabletach różnego rodzaju sensory (np. akcelerometry, kompasy, żyroskopy i kamery) użyteczne do mierzenia prędkości, przyspieszenia, określania pozycji ciała itp. Znaczące jest powiązanie rozrywkowych i „poważnych” (medycznych, rehabilitacyjnych, komunikacyjnych) zastosowań „niepoważnych” technologii, jak wspomniane już konsole do gier. Chodzi tu między innymi o możliwość obsługi różnych urządzeń (np. użytecznych w zastosowaniach medycznych i wspierających) za pomocą gestów, pozycji całego ciała. Te same funkcjonalności wykorzystują gracze i użytkownicy konsol, takich jak Microsoft Kinect, Sony PSP i Nintendo. Obszar ten, choć niezwykle obiecujący, jest wciąż mało zbadany i wykorzysty-wany w przedsięwzięciach na rzecz osób z niepełnosprawnościami.
Jeszcze dalej w wizjach rozwoju związków człowiek – nowe technologie idzie Kel Smith (2015), który pisze o nieuniknionym procesie transformacji naszych ciał (cyborgizacji) w lepsze wersje samych siebie. Potencjalnie wszyscy z tego będą mogli skorzystać, ale w przypadku osób z niepełnosprawnościami, np. możliwość sterowania komputerem „jedynie” poprzez mózg (brain-controlled
computer interfaces) stanowi ogromną obietnicę.
2.2. TECHNOLOGIE INFORMACYJNO KOMUNIKACYJNE