Wykorzystanie w Internecie jest zjawiskiem złożonym, wieloczynnikowo uwarunkowanym. J. Wolak i współpracownicy (2008, s. 116) wymieniają w tym kontekście jako czynniki ryzyka niedojrzałość, impulsywność oraz typowe dla wieku dojrzewania dyspozycje, jak ciekawość i dążenie do poszukiwania wrażeń. Dla osób z trudnościami w uczeniu się i zaburzeniami rozwojowymi ryzyko związane z używaniem Internetu (np. stania się ofi arą bullyingu lub innego wrogiego działania, w tym przestępstwa) jest podwyższone w związku z ogólnie gorszym funkcjonowaniem intelektualnym i mniejszą świadomością zagrożeń (Batey, Comer, 2013). Ograniczone zasoby intelektualne są, zdaniem niektórych badaczy, związane z podejmowaniem ryzykownych zachowań online (Noll, 2013). Ocena ryzyka nadużyć seksualnych wobec osób z NI w Internecie było częścią badania bezpieczeństwa młodzieży (10. – 17. r.ż.) w 2010 roku (USA YISS-3). Niemal zupełny brak edukacji seksualnej tej grupy młodych ludzi w połączeniu z silnym zaangażowaniem w używanie Internetu naraża ich szcze-gólnie na ryzyko stania się ofi arą agresji o charakterze seksualnym. W świetle tych badań młodzi ludzie z tzw. specjalnymi potrzebami edukacyjnymi wykazują różnice w sposobie korzystania z Internetu w porównaniu do uczniów z popu-lacji generalnej, m.in. mniej korzystają z portali społecznościowych i bardziej angażują się w zachowania o charakterze seksualnym. W badaniach M. Wells i K. Mitchell (2013) uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi częściej wysyłali zdjęcie komuś, kogo znali tylko z Internetu.
Uczniowie ze SPE, którzy byli celem cyberbullyingu lub seksualnego naga-bywania, cztery razy częściej niż ci, którzy nie byli ofi arami, używali substancji psychoaktywnych (52% do 13%), istotnie częściej angażowali się również w zachowania przestępcze (48% do 23%) (za: Wells, Mitchell, 2013). Potwierdza to zasadę współwystępowania trudnych, ryzykownych zachowań z problemami ze zdrowiem psychicznym i posiadaniem tzw. specjalnych potrzeb edukacyjnych. Podobnie dzieje się w przypadku korzystania z pornografi i, którego większa intensywność dotyczyła młodych ludzi doświadczających w Internecie sytuacji o charakterze seksualnym, którzy byli ofi arami tradycyjnej przemocy, charakte-ryzowali się zaburzeniami typu borderline lub cierpieli na depresję.
C. Normand i F. Sallafranque-St-Louis (2015) podkreślają ogromne zróżni-cowanie grupy osób z NI. Wymieniają takie cechy, jak posłuszeństwo, podatność na wpływy innych osób oraz niski poziom samostanowienia jako potencjalnie mające negatywny wpływ na bezpieczeństwo tych osób. Rozmiary nadużyć seksualnych, jakich ofi arą padają kobiety z NI są zatrważające (60 – 80%), bardzo wysokie rozpowszechnienie wiktymizacji seksualnej również wśród mężczyzn (25 – 32%), a wśród osób ze spektrum autyzmu wskaźnik jej występowania oscyluje między 16 – 25%. Osoby podatne na zranienie mają mniejsze szanse na realizację potrzeb uczuciowych, seksualnych z pozytywnymi, wymarzonymi partnerami. Nawiązywanie kontaktów z innymi ludźmi odbywa się zarówno w świecie offl ine,
jak i w Internecie. Tradcyjne poszukiwania często nie przynoszą oczekiwanych efektów, stąd pojawiają się próby aktywnego eksplorowania lub też pozytywnego reagowania na pojawiające się w Internecie propozycje ze strony innych ludzi, w tym o charakterze seksualnym. Co trzeci profi l na portalach społecznościo-wych dzieci i młodzieży zawiera przynajmniej jedną grafi kę lub inną zawartość o wysokim stopniu samoujawnienia się lub o charakterze seksualnym (Noll i in., 2013). Młodzi ludzie mający problemy z nawiązywaniem relacji twarzą w twarz, łatwiej angażują się w kontakty z obcymi online. Czynniki ryzyka związane z „cybernagabywaniem” zdaniem, C. Normand i F. Sallafranque-St-Louis (2015), to: wiktymizacja tradycyjna (offl ine), brak wiedzy o seksualności i świadomości
prawnej, uległość, symptomy depresyjne, izolacja społeczna, odrzucenie. Odno-towano również, że osoby, które doświadczyły tradycyjnego krzywdzenia częściej angażują się w seksualne propozycje otrzymywane w Internecie.
Poszukując rozwiązań w obszarze zapobiegania i radzenia sobie zauważa się ograniczony wpływ oprogramowania fi ltrującego na powstrzymywanie ryzy-kownych seksualnie doświadczeń online. Warto podkreślić, że tzw. e-obecność rodziców i jakość relacji z dziećmi mogą być bardziej skutecznymi narzędziami
w tym obszarze niż ograniczanie dostępu i korzystanie z technologii blokujących i fi ltrujących.
Petra Buijs z zespołem (2016), oprócz częściej wymienianych zagrożeń jak stanie się ofi arą agresji i nadużyć seksualnych, zwracają również uwagę na ryzyko fi nansowego wykorzystania tej grupy osób. Dodatkowym, poza właści wościami osób z NI, zagrożeniem jest fakt silniejszego skoncentrowania opiekunów na tradycyjnych problemach, ograniczoną świadomość ryzyka związanego z korzy-staniem z TIK oraz generalnie mniejszy wgląd w tę sferę aktywności swoich dzieci i podopiecznych.
Osoby z ograniczonymi możliwościami poznawczymi mogą być zarówno ofi arami, jak i sprawcami różnych niebezpiecznych zachowań, a w pewnych sytu-acjach ryzyko może wynikać nie z celowych działań tylko z przypadkowej aktyw-ności. Przykładem działań ukierowanych na podniesienie bezpieczeństwa jest internetowy program dla mężczyzn z NI Safer and Stronger (bardziej bezpieczny i silniejszy) (Lund i in., 2015). Jego zadaniem jest podnoszenie kompetencji niepełnosprawnych intelektualnie użytkowników Internetu, które umożliwią im ochronę przed niebezpiecznymi sytuacjami mogącymi mieć miejsce w czasie korzystania z sieci. Kurs taki obejmował dziesięć sesji o następującej tematyce: ochrona własnej prywatności, niebezpieczeństwa w sieci, cyberbullying, nieprzy-jemne zachowania innych ludzi, grooming (uwodzenie), pornografi a, oszustwa,
trolling76 i phishing77.
C. Normand i F. Sallafranque-St-Louis (2016) podkreślają małą ilość danych, jakie posiadamy na temat ryzyka dla osób z niepełnosprawnościami rozwojowymi, w tym z NI i w konsekwencji postulują intensyfi kację działań w tym zakresie. Wspomniani autorzy nie znaleźli żadnych badań eksplorujących związki eksplorujące specyfi czne ryzyka właściwe niepełnosprawności intelek-tualnej i spektrum autyzmu z narażeniem na wykorzystanie online. Natomiast uniwersalne czynniki ryzyka dotyczą również osób z NI i wynikają z:
• funkcjonowania społecznego, np. braku wsparcia rodzicielskiego;
• funkcjonowania psychologicznego, np. większego nasilenia depresji wśród ofi ar nadużyć seksualnych.
Warto w tym miejscu zauważyć, że funkcjonowanie psychologiczne, przynajmniej częściowo, może wynikać z czynników społecznych, takich jak
76 Trolling – forma negatywnego zachowania w sieci polegająca m.in. na ośmieszaniu czyichś wypowiedzi, obrażanie autorów wpisów, wywoływanie awantur na forach i grupach dyskusyjnych.
np. odrzucenie przez bliskich czy odrzucenie rówieśnicze, które są częstym doświadczeniem osób z NI.
Na podstawie tych ogólnych prawidłowości oraz specyfi cznych czynników związanych z niepełnosprawnością intelektualną i zaburzeniami rozwojowymi, można mówić o następujących czynnikach ryzyka wykorzystania seksualnego
online:
1) generalnie wyższy poziom tradycyjnej wiktymizacji;
2) brak wiedzy o seksualności, aspektach prawnych, szczególnie w kontekście uzywania Internetu;
3) większe prawdowpodobieństwo wystąpienia depresji;
4) izolacja społeczna, odrzucenie, mniejsze szanse na znalezienie pozytyw-nego partnera;
5) tendencja do poszukiwania towarzystwa nieznajomych (zarówno online, jak i offl ine).
Jak już wcześniej było podkreślane, zaburzenia rozwojowe są czynnikiem szeroko rozumianego ryzyka krzywdzenia, choć wydaje się, że najczęściej wystę-puje mechanizm skumulowania czynników ryzyka, tzn. nie wynika to z jednej określonej cechy, dyspozycji, zmiennej, ale raczej z kumulacji niekorzystnych warunków wewnętrznych i środowiskowych. Trudno jednak mówić w większo-ści przypadków o przyczynowow większo-ści oraz kierunku zależnow większo-ści, co wynika z braku badań podłużnych. Mimo poważnego ryzyka, jakim jest narażenie na seksualne nadużycia, nie można zapominać, że zdecydowana większość znajomości online ma charakter rozwojowy i pozytywny (np. Wells, Mitchell, 2008). Profesjonaliści pracujący z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi powinni doko-nywać szacunkowej oceny ryzyka stania się ofi arą krzywdzenia w Internecie. Zapobieganie temu zjawisku, np. poprzez działania edukacyjne, powinno brać po uwagę wiedzę i umiejętności dotyczące bezpiecznego zachowania w Inter-necie oraz cyfrowej alfabetyzacji (digital literacy). Należy również uwzględniać znaczne prowadopodobieństwo nakładania się funkcjonowania i doświadczeń tradycyjnych (offl ine) oraz tych realizowanych w Internecie. Ważnym postulatem
jest ocena znaczenia, roli i zakresu korzystania z nowych mediów, która powinna być częścią IPET-ów.
6.4. ZAANGAŻOWANIE UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ