Jedną z szerzej przytaczanych definicji dobra wspólnego stworzył Peter Barnes, opisując dobra wspólne przez pryzmat dwóch cech: dobra te są według niego dane (nie naby-wane, nie kupowane) i dzielone z innymi. Oznacza to, że partycypujemy w użytkowaniu dóbr wspólnych z tytułu przynależności do pewnej społeczności. Przykładami danych nam dóbr wspólnych mogą być: powietrze, woda, ekosystemy, języki, muzyka, wakacje, pieniądze, prawo, parki, Internet [Marton-Gadoś 2014, s. 44]. Dobra wspólne to te rzeczy, które nie mają właściciela, ale z których wszyscy korzystają [Bollier 2014, s. 7].
1 W literaturze ‘przemysły kreatywny’ i ‘sektor kreatywny’ stosowane są zamiennie, co przyjęto również w opracowaniu, nie odnosząc się szczegółowo do ujęć definicyjnych.
Nie można z góry opracować żadnej pełnej i konkretnej koncepcji dobra wspól-nego [Słodowa-Hełpa 2015, s. 15]. Jakkolwiek w skład dobra wspólwspól-nego mogą wcho-dzić wszelkiego rodzaju zasoby materialne i niematerialne, to jednak nie można utoż-samiać go tylko z „rzeczami” lub „zasobami”, jak to niestety bywa. Paradygmat dobra wspólnego łączy dane społeczności z zestawem działań społecznych, wartości i norm, używanych do zarządzania zasobem. Innymi słowy, obejmuje trzy elementy tworzące zintegrowaną, współzależną całość: zasoby, społeczność oraz zestaw wspomnianych wyżej zasad, wartości i norm określanych protokołami społecznymi. Do ogólnych zasad należą: demokracja partycypacyjna, przejrzystość, uczciwość, osobisty dostęp do pożytków, przejawiający się w praktyce w bardzo indywidualnych i specyficznych formach wypływających z refleksji nad tym, co właściwie chce się osiągnąć, jaka jest społeczna wartość tego, co się robi [Bollier 2012].
David Bollier podkreśla, że dobra wspólne nie są dobrami rzeczowymi czy dobrami uniwersalnymi. Jest to raczej pojęcie opisujące pewien rodzaj trwałych, dynamicznych więzi społecznych w celu zarządzania różnego rodzaju zasobami: cyfrowymi, urba-nistycznymi, naturalnymi, kulturalnymi, naukowymi itd. Różne dobra wspólne mają swój niepowtarzalny charakter, powstały na gruncie danej lokalizacji, historii, kultury, praktyk społecznych. Autor ten używa pojęcia dóbr wspólnych w kategoriach opisu zachowania, a nie rzeczy (jako czasownik, a nie rzeczownik), mówi o praktykowanych zachowaniach, a nie o materialnych lub niematerialnych zasobach. Tłumaczy, że nie ma wspólnych dóbr bez współużytkowania ich (dzielenia użyteczności zasobów pomiędzy wiele jednostek) i nie ma wspólnych dóbr bez współużytkowników. Te ograniczenia pojęciowe odróżniają, według niego, dobra wspólne od dóbr publicznych — kategorii ekonomicznej, której istnienie nie jest uzależnione od konieczności partycypacji jedno-stek [Marton-Gadoś 2014, s. 45].
Dodać należy, że niezwykle trudno jest znaleźć taką definicję dobra wspólnego, która pozwoliłaby skutecznie je zoperacjonalizować [Biejat 2014]. Jest ono kolektyw-nym bogactwem dziedziczokolektyw-nym lub tworzokolektyw-nym wspólnie. Powinno być przekazane, ulepszone przez następne pokolenia. Mogą z niego korzystać członkowie społecz-ności i o tym stanowi wyraz „wspólne” wiążący się z współdzieleniem tego dobra z innymi członkami społeczności. Dobro wspólne jest dla wszystkich, a nie jedynie dla wybrańców.
W Encyklopedii PWN dobro wspólne to termin oznaczający wartość zbiorową osią-ganą przez wspólnoty ludzkie w związku z rozwijaniem naturalnych możliwości ich członków, zaspokajaniem ich indywidualnych interesów lub respektowaniem posiada-nych przez nich uprawnień jednostkowych przy jednoczesnej dbałości o zbliżanie całej wspólnoty ku właściwym jej celom [Internetowa Encyklopedia PWN 2017]. 109
Z kategorią dobra wspólnego wiąże się ściśle działalność społeczeństwa obywatel-skiego. W przypadku Polski deficyt wartości dóbr wspólnych jest złożony i ma kontekst historyczny. W czasach komunistycznych odwoływanie się do dobra wspólnego reali-zowane było kosztem wolności obywatelskich, „czego szczytowym osiągnięciem był tzw. realny socjalizm forsujący kolektywizm konsumpcyjny jako ekwiwalent nikłych swobód obywatelskich” [Gilowska 2001].
Dobro wspólne w Polsce ma swoje umocowanie konstytucyjne. Konstytucyjna zasada dobra wspólnego, wyprowadzona z art. 1 Konstytucji RP, deklaruje, że „Rzecz-pospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”. Zasadę tę postrzegać należy tak w kategoriach praw, jak i obowiązków wszystkich Polaków.
Dorobek teoretyczny dóbr wspólnych czerpie się przede wszystkim z prac Garreta Hardina oraz Elinor Ostrom. Hardin w słynnej książce The tragedy of the commons wyja-śniał uwarunkowania i zagrożenia korzystania z dóbr wspólnych. Najważniejszą uznaną odpowiedzią na tezy Hardina jest działalność naukowa noblistki Elinor Ostrom. Zwień-czeniem jej dorobku jest praca w dziedzinie zarządzania dobrami wspólnymi
Gover-ning the commons: the evolution of institutions for collective actions z 1990 r. Szczególny
wkład naukowy badań noblistki dotyczy analizy procesów zarządzania dobrami wspól-nej puli (common-pool resources) oraz identyfikacji podstawowych wartości dobra wspólnego. W przeciwieństwie do Hardina Ostrom wykazała, że ludzie są skłonni do ochrony wartości ważnych z punktu widzenia wspólnoty i dbałości o dobro wspólne [Sobol 2016, s. 90].
Zaznaczyć należy, że pojęcie dóbr wspólnych jest mocno ulokowane w kontekście konkretnych warunków (miejsca pochodzenia czy zamieszkania jednostki, warunków kulturowych, społecznych, rodzinnych), co czyni problematycznym szukanie wspólnej, uniwersalnej definicji takich dóbr. Jednak możliwe jest podanie kilku ważnych aspek-tów pojawiania się i istnienia (żywotności) dóbr wspólnych, na podstawie których możemy je odnajdywać. Oto następujące aspekty [Marton-Gadoś 2014, s. 49]:
· na dobra wspólne składają się społeczne systemy długoterminowego administro-wania zasobami, które chronią wspólne wartości i tożsamość społeczeństwa;
· dobrem wspólnym jest samoorganizujący się system, dzięki któremu społeczności zarządzają zasobami, zarówno podlegającym zmniejszaniu się, jak i odnawianiu, bez nawiązywania do mechanizmów rynkowych czy udziału państwa;
· dobro wspólne to bogactwo, które dziedziczymy lub tworzymy wspólnie i przeka-zujemy w sposób nienaruszony (niezmniejszony i niepowiększony) kolejnym pokole-niom. Wspólne bogactwo obejmuje dobra naturalne, infrastrukturę cywilną, dobra kulturowe, tradycję, wiedzę;
· dobra wspólne tworzą pewien rodzaj gospodarki i sferę życia, które generują war-tości w taki sposób, że są one uznawane za dane i często zagrażające gospodarce rynkowej (mechanizmom rynkowym);
· nie istnieje wypracowana inwentaryzacja dóbr wspólnych, ponieważ dobra wspólne powstają zawsze wtedy, gdy pewna społeczność decyduje się na zarządzanie zasoba-mi kolektywnie, z zachowaniem sprawiedliwego i zrównoważonego dostępu do nich;
· dobra wspólne to łącznie pojmowane: zasoby, zdefiniowana społeczność, wartości, normy i zasady ustalone przez tę społeczność w celu zarządzania zasobami.