Istota społeczeństwa obywatelskiego

Społeczeństwo obywatelskie jest bardzo pojemną i nośną kategorią, stąd istnie-je wiele istnie-jego defi nicji. Rozmaite defi nicistnie-je społeczeństwa obywatelskiego łączy jedna wspólna cecha: „społeczeństwo takie zachowuje autonomię wobec in-stytucji państwa: by zlikwidować wszechobecność państwa i odkryć jakiś złoty środek między etatyzacją i prywatyzacją ludzkiego współżycia”20.

Maria Magoska21 wskazuje na kilka głównych tendencji kształtujących spo-sób rozumienia pojęcia społeczeństwa obywatelskiego. Pierwszą z nich jest nurt oparty o ideę samoorganizacji społeczeństwa. Istotne jest tu założenie

17 A. Krasnowolski, Społeczeństwo obywatelskie i jego instytucje, Opracowania tematyczne

OT-627, Biuro Analiz i Dokumentacji, Kancelaria Senatu 2014, s. 10.

18 J. Kurczewska, Lokalne społeczeństwa obywatelskie w Polsce lat dziewięćdziesiątych.

Próba diagnozy, [w:] Rozumienie zmian społecznych, red. E. Hałas, Lublin 2001, s. 117.

19 „Tygodnik Powszechny”, 7.05.1989. Szerzej o debacie m.in. w: D. Pietrzyk-Reeves, Idea

społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i jej źródła, Toruń 2012.

20 J. Szacki, Wstęp. Powrót idei społeczeństwa obywatelskiego, [w:] Ani książę, ani kupiec:

obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, red. J. Szacki,

Kra-ków 1995, s. 6.

o istnieniu możliwie jak największej liczby różnorodnych ruchów społecznych, o różnym poziomie instytucjonalizacji, organizacji oraz stowarzyszeń. Kluczowe znaczenie ma swobodna inicjatywa obywateli, niepodlegająca kontroli ze strony władzy państwowej. Drugą z tendencji jest powiązanie społeczeństwa obywa-telskiego z procedurami, których ranga ma mieć konstytutywne znaczenie dla jego istnienia. Mimo że konfl ikt jest na stałe wpisany w relacje pomiędzy człon-kami najmniejszej nawet grupy, to w społeczeństwie obywatelskim znajdujemy całe instrumentarium rozwiązywania konfl iktowych sytuacji. Walka zastąpiona zostaje negocjacjami, racjonalnymi argumentami, odrzuceniem uprzedzeń i ste-reotypów, wzajemnymi ustępstwami. Kompromis zdaje się stanowić wartość nadrzędną. Ostatni nurt jednoznacznie podkreśla istotę bezwzględnego respek-towania norm prawnych i wartości liberalnych, takich jak: tolerancja, szacunek, zaufanie, pluralizm, solidarność, poczucie odpowiedzialności, gotowość do ak-tywnego działania dla dobra wspólnoty22.

Mirosława Marody pisze, że „społeczeństwo jest o tyle obywatelskie, o ile jego członkowie kierują się w swych działaniach cnotami obywatelskimi, zakła-dającymi rozumne i kierowane zasadami sprawiedliwości, wolności i solidar-ności zaangażowanie na rzecz dobra całej obywatelskiej wspólnoty”23. Społe-czeństwo obywatelskie realizuje więc to wszystko, co nie jest zabronione przez prawo i jest akceptowane przez zasady moralne. Na dodatek zabrania się w nim jak najmniej. To co dozwolone, jednostki mogą robić jak chcą. To większa moż-liwość wyborów i rozwiązań, które zarówno dla społeczeństwa obywatelskiego, jak i dla jednostki są najbardziej efektywne oraz opłacalne24.

Jak pisze Edward Shils: „społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo ce-chujące się w dużym stopniu podzielaną, zbiorową samoświadomością – po-znawczą i normatywną. Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo, w któ-rym rola obywatelskiej samoświadomości zbiorowej jest znaczna. Stanowi ono publiczną sferę i jest wytworem prywatnych i rządowych instytucji. Tę sferę i wytwór prywatnych i rządowych instytucji można uznać za obywatelskie, gdy sprawują normatywną, regulacyjną funkcję wobec ekonomii i państwa oraz tych prywatnych instytucji, w tym także pierwotnych instytucji tego społeczeństwa. (…) Zbiorową samoświadomość całego społeczeństwa charakteryzuje zaintere-sowanie wspólnym dobrem. Obywatelskość to swoisty światopogląd i dyspo-zycja społeczeństwa obywatelskiego, wywodząca się z uczestnictwa jednostek w jego zbiorowej samoświadomości. Z obywatelskości wynika przywiązanie

22 M. Majorek, Pomiędzy społeczeństwem obywatelskim a obywatelskim

nieposłuszeń-stwem. Kontestacja społeczna jako forma współczesnej postawy obywatelskiej, [w:] Samotność idei. Społeczeństwo obywatelskie we współczesnym świecie, red. B.

Krauz--Mozer, P. Borowiec, Kraków 2007, s. 47–48.

23 M. Marody, Społeczeństwo poobywatelskie?, [w:] Kręgi integracji i rodzaje tożsamości.

Polska. Europa. Świat, red. W. Wesołowski, J. Włodarek, Warszawa 2005, s. 212.

do całości społeczeństwa, objawiające się w decyzjach i działaniach zmierza-jących do ochrony i pomnażania dobra całej społeczności. (…) Obywatelskość to akceptacja zobowiązania do działania (przynajmniej w pewnym zakresie) na rzecz wspólnego dobra, w momencie podejmowania decyzji tyczących sprzecz-nych interesów czy ideałów. Nakazuje ona branie pod uwagę konsekwencji poszczególnych działań dla dobra wspólnego czy społeczeństwa jako całości. Upowszechnienie postawy obywatelskiej pozwala zachować równowagę mię-dzy różnymi, rywalizującymi i sprzecznymi elementami społeczeństwa. Zacho-wanie tej równowagi sprawia, że całe społeczeństwo może nadal funkcjonować jako społeczeństwo, a nie tylko jako produkt uboczny rywalizacji i konfl iktów poszczególnych jego części. Społeczeństwo, w którym udział elementu obywa-telskiego jest stosunkowo duży, uznać można za społeczeństwo obywatelskie. Obywatelski element społeczeństwa to ta struktura czy «sieć» instytucji, dzia-łań i podzielanych przekonań, która wiąże jednostki, agregaty, grupy i instytucje z centralnymi «reprezentatywnymi» instytucjami, a przez to ze społeczeństwem jako całością i ze sobą nawzajem”25.

Zacytowany fragment pracy Shilsa wskazuje, że istotą społeczeństwa oby-watelskiego jest postawa obywatelska członków wspólnoty politycznej. Oby-watele, podejmując samodzielnie wspólne działania, dążą do dobra wspólnego danej społeczności oraz podejmują decyzje w sprawach dla niej istotnych. Auto-nomiczność i samoświadomość są siłą napędową tych obywateli, którzy podej-mując się określonych działań, mają zapewnić optymalną realizację interesów wszystkich obywateli. Jednostki wykazujące postawę obywatelską są gotowe do przyjęcia odpowiedzialności za daną społeczność, a także do udzielania wspar-cia pozostałym członkom i poświęcenia w imię dobra wspólnego. Szczególnie dobre warunki do rozwoju takiej postawy stwarza społeczność lokalna26.

Charakteryzując społeczeństwo obywatelskie, należy podkreślić kilka jego najistotniejszych cech. Po pierwsze, społeczeństwo obywatelskie zakłada wza-jemne prawa do inności, tolerancję wobec innych ludzi, poszanowanie odmien-nych poglądów, także wzajemnie ze sobą sprzeczodmien-nych. Istotą demokracji jest spór, rywalizacja i konkurencja – co zapewnia unikanie dezintegracji społecznej. Po drugie, istnienie społeczeństwa obywatelskiego zapobiega izolacji instytucji politycznych od społeczeństwa oraz zapewniając współpracę jednostek w reali-zacji wspólnych celów, zapobiega atomireali-zacji społecznej. Po trzecie, funkcjono-wanie społeczeństwa obywatelskiego uczy ludzi samorządności i pracy dla do-bra nie wyłącznie swojego. Po czwarte, dobrowolne stowarzyszenia są źródłem powstawania nowych opinii i środkiem komunikacji nowych poglądów wśród znaczących części społeczeństwa. Po piąte, działalność w społeczeństwie

oby-25 E. Shils, Co to jest społeczeństwo obywatelskie, [w:] Europa i społeczeństwo

obywatel-skie. Rozmowy w Castel Gandolfo, red. K. Michalski, Kraków 1994, s. 10–12.

watelskim służy wykształcaniu nie tylko aktywności społecznej, ale i umiejęt-ności politycznych, prowadząc do faktycznego zwiększenia udziału obywateli w organizacjach politycznych27.

W literaturze przedmiotu wskazuje się na cztery podstawowe funkcje, jakie pełni społeczeństwo obywatelskie: edukacyjną – rozumianą jako oddziaływanie mające wpływ na kształt obywatelskiej świadomości i obywatelskich postaw; integracyjną – rozumianą jako oddziaływanie na partnerskie relacje między podmiotami uczestniczącymi we wspólnym realizowaniu celów; mobilizacyjną – rozumianą jako zespół merytorycznych treści oraz praktycznych instrumen-tów inspirujących obywateli, władze publiczne, inne określone środowiska do aktywności w procesie budowy społeczeństwa obywatelskiego; programową – rozumianą jako bezpośrednie oddziaływanie na proces kształtowania polityki państwa28. Do powyższego katalogu należałoby dodać, a także wyodrębnić funk-cję rzecznictwa oraz komunikowania publicznego. Rzecznictwo jest podstawo-wą funkcją społeczeństwa obywatelskiego w ramach dyskursu demokratyczne-go, określane często właśnie jako dialog obywatelski, gdzie rolą społeczeństwa obywatelskiego jest wnoszenie do publicznej debaty istotnych kwes i i proble-mów. Komunikacja publiczna jest podstawową funkcją społeczeństwa obywa-telskiego w modelu demokracji deliberatywnej. Podkreśla się tutaj znaczenie wolnej sfery publicznej, oddzielonej od państwa i gospodarki, w której obywa-tele mogą swobodnie debatować oraz brać udział w podejmowaniu decyzji. Nie można również zapominać, że społeczeństwo obywatelskie w demokratycznym państwie odgrywa bardzo ważną rolę watchdoga.

Badania porównawcze, biorące pod uwagę funkcje, jakie spełnia społeczeń-stwo obywatelskie, pokazują, że owe funkcje nie wykluczają się wzajemnie, lecz się uzupełniają. Zależne są od uwarunkowań charakterystycznych dla każdego państwa, niektóre funkcje wydają się bardziej podstawowe, inne jedynie po-boczne. Biorąc pod uwagę na przykład kraje w fazie przemian demokratycz-nych, mobilizacja i edukacja mogą mieć większe znaczenie aniżeli integracja, która zyskuje na znaczeniu na późniejszych etapach konsolidacji demokracji29. Należy zauważyć, że sama wewnętrzna demokratyczna struktura społeczeń-stwa obywatelskiego będzie determinować to, czy jest ono w stanie wykonywać wszystkie swoje funkcje, nie tylko w procesie przemian, ale także w skonsolido-wanym demokratycznym społeczeństwie, kiedy to funkcja integracyjna, budo-wanie wspólnoty, odgrywają decydującą rolę30.

27 Ibidem.

28 H. Sasinowski, op. cit., s. 38.

29 A.H. Croissant, H. Lauth, W. Merkel., Zivilgesellscha und Transforma on. Ein interna

o-naler Vergleich, [w:] Systemwechsel 5. Zivilgesellscha und Transforma on, red. W.

Mer-kel, Opladen 2000, s. 37–41.

30 H. Lauth, Ambivalenzen der Zivilgesellscha in Hinsicht auf Demokra e und soziale

Ogólnie rzecz ujmując, społeczeństwo obywatelskie jest wobec państwa przestrzenią autonomiczną, wypełnioną przez dobrowolne współdziałanie jednostek. Jest to społeczeństwo dynamiczne, tolerancyjne i solidarne. Jedną z podstawowych form aktywności obywatelskiej jest angażowanie się w dzia-łalność ruchów społecznych, a także członkostwo w organizacjach – zrzeszanie się w celu rozwiązywania określonych problemów społecznych31. Natomiast, jako główną determinantę rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, należy wskazać jego obywateli. Obywateli świadomych, aktywnych, potwierdzających wysoki poziom podmiotowości społecznej, ekonomicznej i politycznej. „Oby-watelski wymiar tej podmiotowości wyraża się najczęściej w postaci tworzo-nych przez nich instytucji, organizacji pozarządowych, zdoltworzo-nych artykułować potrzeby i interesy określonych środowisk i grup społecznych. Zdolnych wypeł-niać funkcje i realizować zadania służące zaspokajaniu potrzeb społecznych, prowadzić działalność pożytku publicznego, we współpracy z instytucjami ad-ministracji publicznej”32.

Wydaje się oczywistym, że aby mówić o społeczeństwie obywatelskim, po-trzebny jest aktywny obywatel. Aktywność obywatelska rozumiana jest jako nieprzymuszona działalność społeczeństwa na arenie społeczno-politycznej. Aktywność obywatelska może mieć dwa wymiary. Pierwszy obejmuje udział w życiu politycznym – w tym korzystanie z prawa wyborczego (biernego i czyn-nego), przynależność do par i politycznych i działalność w nich oraz sprawo-wanie funkcji politycznych. Druga płaszczyzna dotyczy aktywności społecznej. Może ona przybierać różne formy – od sporadycznego podejmowania pracy społecznej na rzecz innych (swojego środowiska, kościoła, osiedla, wsi lub mia-sta), po właśnie te bardziej sformalizowane działania w organizacjach obywatel-skich (zrzeszenia, fundacje, stowarzyszenia)33.

Jak możemy przeczytać w artykule Ryszarda Klamuta „aktywność człowie-ka jest wynikiem ciągłego oddziaływania czynników motywacyjnych. Z jednej strony do działania popychają go niezaspokajane potrzeby – wewnętrzne mo-tywy oparte na odczuwaniu stanu braku, z drugiej zaś jego aktywność pobu-dzają i ukierunkowują wartości. Najmocniej motywują te potrzeby, które są w najmniejszym stopniu zaspokajane, oraz te wartości, które zajmują najwyższe miejsca w subiektywnej hierarchii konkretnego człowieka. Świadoma aktyw-ność związana jest z przyjęciem określonych celów do realizacji i jest procesem dochodzenia do osiągnięcia przyjętych zamierzeń”34. Należy zwrócić uwagę, że

31 M. du Vall, Digital Networking jako narzędzie budowy społeczeństwa obywatelskiego,

[w:] (KO)media. Konteksty dyskursu medialnego, op. cit., s. 378.

32 H. Sasinowski, op. cit., s. 41.

33 Z. Kinowska, Kondycja społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, „INFOS” nr 22 (136),

Biu-ro Analiz Sejmowych, Warszawa 2012, s. 1.

34 R. Klamut, Aktywność obywatelska jako rodzaj aktywności społecznej – perspektywa

aktywność człowieka nie jest wyłącznie egoistyczna, nakierowana jedynie na siebie. Żyjąc w społeczeństwie, jednostki uwzględniają (w różnym stopniu) wy-magania i oczekiwania otoczenia względem siebie. Równocześnie trzeba mieć na uwadze, że aktywność społeczna (jak i polityczna) człowieka może mieć tak pozytywy, jak i negatywny charakter, co jest konsekwencją odmiennego rozu-mienia (lub braku rozurozu-mienia), czym jest interes społeczny35.

Wojciech Stypułkowski, zwracając uwagę na przekonania ugruntowane przez Roberta Putnama36, że wszelka aktywność obywatelska jest korzystna dla demokracji, a kapitał społeczny winien być rozpatrywany przede wszystkim w kontekście działań obywatelskich, prezentuje aspekt formalno-obywatelski tak pojmowanego kapitału społecznego. Stwierdza, że „można wyodrębnić z jednej strony poziom społeczny, zarówno grupowy (występowanie organizacji czy stowarzyszeń), jak i nominalny (uczestnictwo w poszczególnych organiza-cjach). Przy czym należy zauważyć, że społeczną aktywność można podzielić na formalną (posiadanie formalnego potwierdzenia danej organizacji) oraz żywio-łową (spontaniczną). Drugą stroną aspektu formalno-obywatelskiego kapitału społecznego jest aktywność polityczna i obywatelska aktywność indywidualna, która obejmuje członkostwo w par ach politycznych, start w wyborach, uczest-nictwo w wyborach, uczęszczanie na zebrania społeczne itp.”37.

Na zakończenie rozważań odnoszących się do istoty społeczeństwa oby-watelskiego warto powrócić na grunt polski i sięgnąć po defi nicję, która obo-wiązuje w ofi cjalnych dokumentach polskiego rządu. Jak możemy przeczytać w dokumencie zatytułowanym Strategia wspierania rozwoju społeczeństwa

obywatelskiego na lata 2009–201538: „społeczeństwo obywatelskie jest prze-strzenią działania instytucji, organizacji, grup społecznych i jednostek, rozcią-gającą się pomiędzy rodziną, państwem i rynkiem, w której ludzie podejmu-ją wolną debatę na temat wartości składapodejmu-jących się na wspólne dobro oraz dobrowolnie współdziałają ze sobą na rzecz realizacji wspólnych interesów” oraz „społeczeństwem obywatelskim jest społeczeństwo, w którym istnieją aktywni, myślący o interesach społeczności obywatele, zależności politycz-ne oparte na zasadach równości i stosunki społeczpolitycz-ne polegające na zaufaniu i współpracy”.

35 Ibidem, s. 187 i 189.

36 M.in. R.D., Putnam, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych

w Stanach Zjednoczonych, Warszawa 2008.

37 W. Stypułkowski, Aktywność obywatelska – pojęcie, pomiar i jej wpływ na rozwój

regio-nalny, „Zeszyty Naukowe WSEI”, seria Ekonomia, 5 (2/2012), s. 161.

38 Strategia wspierania rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na lata 2009–2015,

Za-łącznik do uchwały nr 240/2008 Rady Ministrów z dnia 4 listopada 2008 r., s. 7, online: h p://www.mpips.gov.pl/gfx/mpips/userfi les/File/pozytek/SWRSO%202009-2015.pdf (dostęp: 20.08.2016).