Język słów kluczowych a język deskryptorowy

To połączenie dwóch typów języków informacyjno-wyszukiwawczych jest sympto-matyczne i odzwierciedla wspólny rodowód tych języków, które jednak różnią się między sobą pod względem struktury i sposobu użytkowania. Języki deskryptorowe ze słownikami w formie tezaurusów oraz języki słów kluczowych oparte na słowniku jawnym znajdują szerokie zastosowanie przede wszystkim w związku z automatyza-cją procesów informacyjnych. Za moment narodzin tego kierunku w naszym kraju można uznać rok 1965, w którym odbyła się w Berlinie konferencja poświęcona bu-dowie tezaurusów, a następnie sympozjum na temat mechanizacji i automatyzacji wy-szukiwania informacji w resorcie przemysłu ciężkiego, zorganizowane w 1966 roku w Szklarskiej Porębie. Jednym z postulatów wysuniętych na tym sympozjum było tworzenie „słowników pojęć”, które wkrótce zaczęto nazywać „tezaurusami”. Kon-takt uczestników tych konferencji okazał się na tyle twórczy, że już w 1969 roku opub-likowano pierwszy polski tezaurus dokumentacyjny, dotyczący zagadnień transportu bliskiego. Natomiast słowniki słów kluczowych zaczęto wydawać dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku na potrzeby konkretnych systemów informacyjno--wyszukiwawczych. W Polsce największe zasługi ma tu Ośrodek Informacji Nauko-wej Polskiej Akademii Nauk (OIN PAN), a zwłaszcza zamiejscowa Pracowania In-formacji Naukowej tego Ośrodka w Krakowie⁹⁴. Słowniki te stanowią cenne źródło

94 W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku OIN PAN rozpoczął opracowywanie i publi-kowanie słowników słów kluczowych z różnych dziedzin, głównie z zakresu nauk społecznych. W la-tach 1988–1993 ukazały się słowniki dotyczące następujących dziedzin: ekonomia polityczna, fi lozofi a,

słownictwa i dobry punkt wyjścia do opracowania tezaurusów dla dziedzin, których dotyczą. Wcześniej słowniki słów kluczowych były stosowane, ale nie były publiko-wane. Przedtem języki oparte na indeksowaniu współrzędnym, tj. języki deskrypto-rowe i języki słów kluczowych, nie były stosowane w bibliotekarstwie, przynajmniej w bibliotekarstwie polskim, gdyż nie były przydatne w katalogu kartkowym lub dru-kowanym do szeregowania opisów według kryteriów semantycznych.

W sposobie korzystania ze słowników porównywanych tu języków istnieją po-ważne różnice. Posługując się tezaurusem, można w indeksowaniu używać tyl-ko deskryptorów znajdujących się w tezaurusie jatyl-ko ich normatywnym wykazie.

Stosując język słów kluczowych, używamy słów kluczowych ze słownika słów kluczowych lub tworzymy je w sposób niekontrolowany i swobodny. Gramatyka języka słów kluczowych jest identyczna z gramatyką większości języków deskryp-torowych.

Nowym zjawiskiem zauważalnym w najnowszych tezaurusach jest niewyklu-czanie możliwości operowania synonimami w wyszukiwaniu informacji. Zamiast wskaźników U/UF (U/NU) stosowany jest wskaźnik SY (synonim). Oznacza to ten-dencję do rezygnacji z różnicowania statusu jednostek leksykalnych na deskryptory i askryptory, a więc na wyrażenia języka deskryptorowego i wyrażenia języka na-turalnego. Zjawisko to można uznać za symptomatyczne także dla innych języków paranaturalnych. Oprócz tego w wielu nowoczesnych tezaurusach wprowadza się szczegółową specyfi kację powiązań kojarzeniowych. Przykładem takiego tezaurusa jest tezaurus Unifi ed Medical Language System (UMLS); zdefi niowano tam ponad czterdzieści rodzajów relacji, z których większość dotyczy skojarzeń zachodzących między pojęciami współwystępującymi w różnego typu kontekstach. Tego typu roz-wiązania zbliżają tezaurusy do słowników języka naturalnego. Wspomniane tu zja-wisko można odnieść również do języków słów kluczowych. Sprawia to, że problem synonimii leksykalnej jak gdyby rozwiązuje się sam.

Zarówno język słów kluczowych, jak i język deskryptorowy bazują na języku naturalnym. Leksyka jest prezentowana w układzie alfabetycznym. W najprostszej formie słownik słów kluczowych stanowi alfabetycznie uporządkowaną listę jedno-stek leksykalnych bez specyfi kacji związków pojęciowych pomiędzy tymi jednost-kami. Jednak często takie listy zawierają specyfi kację relacji międzypojęciowych, co stwarza trudność w ich odróżnieniu, zwłaszcza od tezaurusów. Przykładem może być Medical Subject Headings (MeSH), który wprawdzie stanowi listę słów kluczowych, ale w piśmiennictwie jest określany jako tezaurus.

językoznawstwo, marksizm-leninizm, nauka o polityce, pedagogika, psychologia, socjologia, botanika, historia Polski, literaturoznawstwo, religioznawstwo, a także została opracowana w języku angielskim neuropsychofarmakologia. Oprócz tego w ośrodku poznańskim został przygotowany Słownik słów kluczo-wych z metodologii nauk społecznych. Należy podkreślić wyjątkowy wkład organizacyjny w tym zakresie Aliny Fitowej, ówczesnej kierowniczki Pracowni w Krakowie. Koncepcja opracowywania i publikowania słowników słów kluczowych powstała w 1985 roku na ruinach koncepcji budowy tezaurusa nadrzędnego dla nauk społecznych. Wobec niemożliwości wykonania tego zadania nowy zespół Pracowni zdecydował się na języki słów kluczowych. Nie wykorzystano jednak zebranej do tej pory leksyki na potrzeby budowy tezaurusów. W późniejszym czasie, a zwłaszcza w momencie likwidacji Ośrodka w 1994 roku, te cenne zbiory uległy zniszczeniu.

Granice między językiem słów kluczowych a językiem deskryptorowym są płyn-ne. Istnienie wykazu słów kluczowych wyprzedza zwykle powstanie tezaurusa wów-czas, gdy ten ostatni budowany jest metodą indukcyjną, tj. na podstawie tekstów dokumentów znajdujących się rzeczywiście w danym zbiorze informacyjnym. Prze-ważnie elementom słownictwa takich list towarzyszą synonimy i terminy pokrewne.

Forma ta jednak stopniowo zanika. Za moment, w którym język słów kluczowych przekształca się (zmienia swoją jakość) w język deskryptorowy, uważa się wprowa-dzenie do wykazu słów kluczowych wyrażeń języka naturalnego nieprzyjętych do charakteryzowania dokumentów w danym języku i połączonych odsyłaczami „U”

(używaj) lub „zob.” z jednostkami leksykalnymi stosowanymi do charakteryzowania dokumentów oraz wyszukiwania informacji. Takie elementarne jednostki leksykal-ne otrzymują status deskryptorów, tj. jednostek języka deskryptorowego, zaś wyra-żenia języka naturalnego nieprzyjęte w danym języku deskryptorowym nazywa się askryptorami. Wykaz słów kluczowych, z chwilą wprowadzenia do niego terminów nieprzyjętych w danym języku (tj. z innego języka), przekształca się w tezaurus alfa-betyczny prosty (Bielicka, Ścibor 1982).

Obecnie słowa kluczowe występują prawie wyłącznie jako wyrażenia samoistne.

Cechą charakterystyczną (i jednocześnie nietypową dla tezaurusa) są łańcuchowe związki nazw i odsyłacze. Dzięki temu jest możliwa realizacja w szerokim zakresie zasady prekoordynacji. Właśnie w tym – odmiennie niż E. Ścibor – Jutta Bertram z Instytutu Informacji i Dokumentacji Uniwersytetu w Poczdamie (Niemcy), a obec-nie z Fachhochschule w Burgerland (Austria), upatruje istotną różnicę między listą słów kluczowych a tezaurusem (Bertram 2005, s. 131).

W przypadku porównywanych tu dwóch typów języków informacyjno-wyszuki-wawczych bardzo często myli się stosowane do ich opisu odmienne terminologie, na przykład Grażyna Pierzchalska we wstępie do Słownika naukowego słów kluczowych transportu morskiego (Pierzchalska 1986) utożsamia słowo kluczowe z deskrypto-rem. Interesujący jest fakt, że Józef Robowski w swojej pracy poświęconej analizie języków deskryptorowych (Robowski 1974), porównując te języki z innymi języka-mi informacyjnyjęzyka-mi opartyjęzyka-mi na indeksowaniu współrzędnym, nie zauważył istnienia słów kluczowych, prawdopodobnie utożsamiając je z unitermami lub deskryptorami.

Uważam, że trafnego porównania elementarnych jednostek leksykalnych tych ję-zyków, to jest deskryptorów ze słowami kluczowymi dokonał Josef Koblitz (Koblitz 1968). Istotne różnice pomiędzy tymi jednostkami leksykalnymi przedstawiono na rysunku 5.

Łatwo zauważyć, że zarówno język słów kluczowych, jak i język deskryptoro-wy mają dwie wspólne cechy: korzystają ze słownictwa języków naturalnych oraz wykorzystują reguły indeksowania współrzędnego. Różnią się rodzajem uporządko-wania i stopniem kontroli słownictwa. Języki deskryptorowe mają słownictwo w peł-ni kontrolowane i uporządkowane. Jednostki leksykalne języków słów kluczowych w zasadzie są swobodne, tj. kontrolowane tylko do pewnego stopnia.

Kryterium Deskryptor Słowo kluczowe 1. Sposób prezentacji Pojedyncze słowa lub wyrażenia

złożone

Tak samo

2. Stopień normalizacji

Deskryptor powinien być termi-nem, tj. jednostką znormalizowaną w zakresie językowym i pojęcio-wym, słowa wieloznaczne otrzy-mują dookreślenie lub odsyłacz

Słowa wieloznaczne otrzymują dookreślenie

3. Funkcje Deskryptor pełni funkcje metain-fomacyjne, utożsamiane z funkcją semantyczną

Słowo kluczowe pełni funkcje metainformacyjne,

utożsamiane z funkcją seman-tyczną.

4. Wykorzystanie Organizacja informacji Tak samo 5. Relacje generyczne

i kojarzeniowe

Są uwzględniane Nie są uwzględniane

6. Słownik Tezaurus Lista słów kluczowych

7. Normalizacja Łatwa Trudna

Rys. 5. Porównanie słowa kluczowego z deskryptorem (źródło: Koblitz 1968)