Odmiany słów kluczowych: kontekst leksykografi czny

Określenie, czym jest słowo kluczowe, rozpoczynam od sformułowania defi nicji ety-mologicznej. Słowo kluczowe jest mianowicie kluczem do informacji, a więc narzę-dziem otwierania komunikatu, dostępu do zawartości dokumentu, umożliwiającym od-biór informacji, przy czym to właśnie słowo jest istotne, ważne, czyli akurat w tekście kluczowe.

Odwołując się do serwisów społecznościowych (chociaż ich waga jest nieporów-nywalna w stosunku do źródeł drukowanych), zauważyłem, że Wikipedia.pl (http://

pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82slowo_kluczowe) słusznie zwraca uwagę, iż „sło-wo kluczowe” to termin istotny w wielu dziedzinach:

– w informatyce, gdzie słowem kluczowym jest nazywane słowo, mające szczególne znaczenie i oznaczające określony nakaz, instrukcję lub deklarację w programie komputerowym;

– w językoznawstwie, gdzie jest to słowo o ponadprzeciętnej frekwencji w danym tekście;

– w teorii informacji, gdzie słowo kluczowe ułatwia klasyfi kację treści.

To ostatnie znaczenie zostało w 2008 roku nieco zmodyfi kowane (http://

pl.wikipedia.org/wiki/Keyword). Słowem kluczowym, wyrazem kluczowym nazwa-no bowiem „charakterystyczny ciąg znaków stosowany jako wyróżnik w dokumen-tach, wspomagający proces wyszukiwania informacji”. Znalazły się tu też informa-cje o posługiwaniu się słowem kluczowym (wyrazem kluczowym) w dokumencie HTML, gdzie jest ono ciągiem znaków umieszczonym w części nagłówkowej do-kumentu: <META NAME=”Keywords” CONTENTS=”komputer, Internet, edytor, HTML”>. Tego rodzaju polecenie informuje programy indeksująco-wyszukiwawcze o wyrazach kluczowych dokumentu. Wyrazy takie są umieszczane w specjalnej sek-cji bazy danych wyszukiwarki, co zwiększa szansę znalezienia strony przez innych użytkowników sieci. To autor decyduje, jakie są istotne elementy strony.

Więcej znaczeń terminu „słowo kluczowe” podaje Wikipedia w języku angiel-skim (http://en.wikipedia.org/Wiki/Keyword). Oprócz podstawowego, wymienione-go na pierwszym miejscu, którym jest wyrażenie o specjalnym znaczeniu, a szcze-gólnie wyrażenie użyte jako klucz do kodu lub użyte w działalności informacyjnej do łączenia wyrażeń bądź informacji, podaje, że jest to wyrażenie wykorzystywane do znajdywania relewantnych i użytecznych stron internetowych. Wymienia też obszary używania słów kluczowych:

– języki programowania, gdzie słowo kluczowe oznacza specyfi czne polecenie;

– językoznawstwo, gdzie oznacza słowo, które ma w tekście ponadprzeciętną czę-stość. Oprócz tego sygnalizuje dziedzinę kultury, w której używa się też terminu

„słowo kluczowe”.

Odwołam się jeszcze do słownika przekładowego angielsko-polskiego Oxford Wordpower, który podaje trzy znaczenia terminu angielskiego „słowo kluczowe”:

1. wyrażenie wyrażające główną ideę lub przedmiot czegoś; 2. wyrażenie, które identyfi kuje rekord lub dokument w systemie komputerowym; 3. (używane w pro-gramowaniu komputerowym) wyrażenie, które jest stosowane jako polecenie. Języ-ki programowania zawierają zbiór słów kluczowych, z których każde używane jest w sposób specyfi czny, na przykład w celu otwierania pliku, i może być użyte tylko w tym znaczeniu (Oxford Wordpower 2002)¹⁴.

W językoznawstwie przyjmuje się, że słowo kluczowe (także wyraz kluczowy, słowo klucz, wyraz klucz) to wyraz charakterystyczny dla danego tekstu (autora, sty-lu, gatunku). Listę takich słów kluczy uzyskuje się przez porównanie frekwencji słów w tekście z ich frekwencją w języku w ogóle. Słowa o zawyżonej frekwencji to właś-nie słowa klucze, na przykład wyrazy klucze w Weselu Stanisława Wyspiańskiego to m.in. serce, dusza, krew, sen, duch, koń, złoty, spać, wicher, słuch (Stachurski 1998).

Pojęcie słów kluczy znajduje zastosowanie w analizie stylu i poetyki poszczególnych tekstów bądź autorów/epok, a także w językoznawstwie komputerowym, chociażby w przekładzie automatycznym. Blisko spokrewniony z pojęciem wyrazu klucza jest termin „wyraz tematyczny” (por. http://pl.wikipedia.org/).

Doszukując się podobieństw słów kluczowych do stosowanych w literaturze pięknej wyrazów/słów kluczy, trzeba pamiętać, że twórcą bardzo użytecznego w ba-daniach stylistycznych terminu „wyraz klucz” jest semiotyk i językoznawca francu-ski Pierre Guiraud, który w 1954 roku, przez porównanie list frekwencyjnych słow-nictwa utworów sześciu poetów reprezentujących symbolizm francuski z listami frekwencyjnymi słownictwa zawartego w ogólnym słowniku frekwencyjnym języka francuskiego, ustalił dla każdego badanego tekstu listę dwudziestu wyrazów kluczy (Guiraud 1954, 1966). Metoda słów kluczy została przeniesiona na grunt polski przez Kazimierza Wykę. Wyka w pracy Słowa-klucze (Wyka 1973) prezentuje najpierw metodę klasyczną Pierre’a Guirauda z odwołaniem do Gastona Bachelarda i Carla Gustava Junga. Metoda ta polega na analizie doboru słowa, który to wybór wymy-ka się spod kontroli danego podmiotu, łączy się ze skojarzeniami określonego pod-miotu, a także archetypami myślowymi. Guiraud obliczał, a następnie porównywał trzy częstotliwości występowania wyrazu: pierwsza dotyczyła częstotliwości użycia słów w danym systemie w ogóle, drugą była lista funkcyjna zasobu słów u danego poety lub w danym utworze. Trzecia stanowiła podstawę jego własnej listy. Wyrazy obecne na liście trzeciej Guiraud nazwał właśnie słowami kluczami (Guiraud 1954).

O możliwościach i niebezpieczeństwach metod statystycznych w poetyce i stylistyce pisali m.in. Kazimierz Budzyk i Maria Renata Mayenowa. Poza Wyką słownictwem kluczowym zajmowali się Elżbieta Rudnicka-Fira i Edward Stachurski. Omówienie ich badań zawiera praca E. Stachurskiego (Stachurski 1998).

14 Keyword: 1. a word that tells you about the main idea or subject of sth; 2. a word that identifi es a specifi c record or document in a computer system. A keyword may be used when searching the Internet;

3. (used in computer programming) a word that is used as a command. Programming languages have a set of keywords and each keyword has a specifi c use, for example, for opening fi les, and can only be used or this purpose (Oxford Wordpower 2002, p. 428).

W polskim piśmiennictwie naukowym niektórzy badacze przyjęli za Wyką ter-min „słowo klucz”¹⁵ (S. Cieślikowski; E. Stachurski). Większość badaczy albo sto-suje termin „wyraz klucz” (J. Sambor; W. Pisarek; M. Zembaty-Michalakowa), albo używa zamiennie obu terminów (M. Rachwałowa; E. Rudnicka-Fira). W niektórych tekstach w użyciu są równoważniki znaczeniowe tych terminów: „wyraz typowy”

(W. Kuraszkiewicz; W. Pisarek), „wyraz autosemantyczny (temat) charakterystycz-ny” (M. Zarębina), „wyraz tematyczny charakterystyczcharakterystycz-ny” lub „wyraz tematyczny typowy” (M. Rachwałowa). Niektórzy europejscy językoznawcy nazywają wyrazy faworyzowane przez pisarzy „słowami uprzywilejowanymi” (por. Sigurd 1975).

Słowa klucze danego tekstu literackiego to wyrazy o mniejszych numerach na li-ście rankingowej leksemów tego tekstu (co wynika z ich wysokiej frekwencji) w po-równaniu z odpowiednimi danymi epoki, w której utwór powstał. Przy ustalaniu listy wyrazów kluczowych dla tekstów literackich z niektórych epok nie dysponujemy ogólną płaszczyzną porównawczą. Można wyróżnić specjalne podjęzyki słów kluczy (nazywane także słowami kluczowymi) stosowane w literaturze pięknej przez pisa-rzy i/lub poetów, na ppisa-rzykład Adama Mickiewicza, Mikołaja Reja i innych.

Niewątpliwie słowa klucze należą do słownictwa tematycznego języka natural-nego. Przeważnie są wykładnikami głównych tematów tekstu. Stąd pełnią funkcję metainformacyjną w stosunku do danego tekstu lub korpusu tekstów, bądź – jak w informatyce – funkcję impresywną służącą do sterowania operacjami realizowa-nymi przez komputer, wyspecjalizowanych w tej funkcji języków programowania (języki sztuczne). Wykładniki tej funkcji są często identyczne z wykładnikami funk-cji metainformacyjnej, ale nie zawsze mają takie samo znaczenie. Stanowią rodzaj/

odmianę funkcjonalną słów kluczowych. Są charakterystyczne dla twórczości po-szczególnych autorów. Słowa klucze to przede wszystkim rzeczowniki, które pełnią funkcje stylistyczne. W literaturoznawstwie i literaturze pięknej funkcjonujące tam słowa kluczowe pełnią czasami funkcję wyrażeń metaforycznych i opisowych. Są one wynikiem nadania przez autora (lub literaturoznawcę) danemu wyrażeniu języka naturalnego specjalnego znaczenia oraz rangi.

Słowa kluczowe o ogólnej wartości znaczeniowej mogą też być jednostkami leksykalnymi języka semantycznego lub języka myślenia, wyrażającymi dominanty znaczeniowe określonych idei i pojęć.

Przytoczone defi nicje stanowią ilustrację istnienia różnych odmian i funkcji wy-rażeń zwanych słowami kluczowymi. Jedna z tych odmian służy do wyszukiwania informacji. Szczególnie tą odmianą zajmiemy się w dalszej części rozprawy. Istnieją-ce różniIstnieją-ce w podejściu do słowa kluczowego przez poszczególne dyscypliny nauko-we i ich różne funkcje wprowadzają pewne zamieszanie terminologiczne i utrudniają ich identyfi kację w wyszukiwaniu informacji.

15 Słowo klucz – wyraz pojawiający się z dużą częstością w tekście dokumentu, utworu, tematu. Fre-kwencja ta sprawia, że to słowo ma duże znaczenie, dużą wartość. Na bazie tak wykształconego pojęcia słowa klucza pojawiły się w systemie informacyjno-wyszukiwawczym słowa kluczowe.