Leksykon umysłowy (słownik mentalny) jako wzorzec/model organizacji

leksykalnego i słownikowego języków słów kluczowych

Postawienie w teorii języków informacyjno-wyszukiwawczych, w tym w teorii języ-ków słów kluczowych, pytania o naturę funkcjonowania językowego zainspirowało badania nad słownikiem czy leksykonem umysłowym, pojmowanym jako magazyn i miejsce procesów pamięciowych oraz procesów produkcji i odbioru tekstów języka informacyjno-wyszukiwawczego. Ze względu na związek języka z posiadaną i na-bywaną wiedzą zagadnienie dotyczące leksykonu umysłowego można uznać za klu-czowe dla funkcjonowania języków swobodnych słów kluczowych. Badania te mają z konieczności interdyscyplinarny charakter. Wykorzystując teorie, terminy, metody i rezultaty badań psychologii i językoznawstwa, pozwalają na wyciąganie wniosków i opracowanie na potrzeby teorii języków informacyjno-wyszukiwawczych odpo-wiedniego modelu języków słów kluczowych, a więc wykraczającego poza te szcze-gółowe dziedziny.

Tworzenie teorii języków słów kluczowych wymaga zdobycia danych o struk-turze tych języków oraz o ich elementach, poziomach i powiązaniach między nimi, co będzie przedmiotem części drugiej opracowania. Jednym z głównych czynników, wyznaczających makro- i mikrostrukturę słowników tych języków, jest makro- i mikrostruktura słownika umysłowego, a więc jego uporządkowanie semantyczne, w tym także uporządkowanie hierarchiczne, ale nie tylko. Rekonstrukcja struktu-ry semantycznej leksykonu umysłowego pozwala odsłonić specyfi kę i mechanizmy ludzkiej pamięci i myślenia oraz procesów przetwarzania językowego, a także właś-ciwości słownictwa języków słów kluczowych.

Poddając analizie struktury organizacji informacji leksykalnej w umyśle człowie-ka, trzeba odwołać się do wiedzy na ten temat, jaką udało się uzyskać w badaniach psychologicznych i w innych naukach poznawczych. Umysł posiada umiejętność od-zwierciedlania tego, co istotne w zjawiskach świata poznawanego przez człowieka.

Najbliższe poglądom współczesnej psychologii poznawczej jest stanowisko, że czło-wiek aktywnie uczestniczy w konstruowaniu obrazu rzeczywistości, posługując się danymi, których dostarcza mu doświadczenie. To, co człowiek ma w umyśle, stanowi zapis informacyjny zdeterminowany jednak przez reguły rządzące ludzkim syste-mem poznawczym. Zapis ten jest odpowiednio zorganizowany i utrwalony w pamię-ci. Rodzi się więc pytanie, w jaki sposób taki zapis powstaje i jaki jest sposób jego organizacji.

Współczesne badania nad tymi problemami koncentrują się wokół dwóch nurtów, nazywanych paradygmatem neuropsychologicznym i paradygmatem teorioinforma-cyjnym. Oba te nurty kształtują współczesne konstrukcje modeli umysłu, stanowiąc dwa uzupełniające się aspekty opisu: pierwszy podkreśla funkcjonalny aspekt proce-sów pamięciowych, drugi – aspekt strukturalny, skupiając się na modelach logiczne-go lub asocjacyjnelogiczne-go zapisu wiedzy.

W polskim piśmiennictwie z zakresu języków informacyjno-wyszukiwawczych rozróżnia się wiedzę językową i wiedzę pozajęzykową (wiedza o świecie). Takie rozważania były i są podejmowane przede wszystkim przez badaczy języka pojmo-wanego jako jedna ze struktur poznawczych. Rozróżnienie to wywodzi się z teorii lingwistycznych, jeszcze z czasów Ferdinanda de Saussure’a, który akcentował dwu-aspektowość badań językoznawczych: aspekt systemowy systemu znakowego oraz aspekt wykonawczy (akty mowy) (Saussure 1961). Kategorię języka de Saussure’a za-stępuje się dzisiaj, wprowadzoną przez Noama Chomsky’ego, kategorią kompetencji językowej (ang. competence), zaś kategorię mówienie – kategorią wykonania (ang.

performance), przy czym oba aspekty języka są traktowane jako indywidualnie zróż-nicowane własności poszczególnych użytkowników języka (Lyons 1998).

Chomsky w swojej gramatyce generatywno-transformacyjnej przyjmuje, że re-prezentacja wiedzy językowej w umyśle ma postać ustrukturalizowanego zbioru reguł generowania i transformacji struktur językowych – czyli pewnego słownika umysłowego – którymi reguły te operują oraz reguł przypisywania tym mentalnym strukturom językowym odpowiednich interpretacji semantycznych, które pozwalają odnosić te wyrażenia do elementów opisywanego przez nie świata.

Model kompetencji językowej Chomsky’ego ma już bogatą literaturę przedmiotu, także w języku polskim. Jego szczegółowa analiza nie należy jednak do zakresu mo-ich rozważań, dlatego charakterystykę tej koncepcji ograniczam, wskazując tylko na te elementy, do których będę odwoływać się w dalszych rozdziałach książki.

Teoria Chomsky’ego i wprowadzone w niej pojęcia struktury powierzchniowej, struktury głębokiej oraz słownika umysłowego odegrały ważną rolę w badaniach psycholingwistycznych. Problematykę semantyczną najpełniej uwzględnia teoria standardowa. Ogólną koncepcję wiedzy językowej w tym ujęciu można opisać jako rodzaj wiedzy, który pozwala użytkownikowi języka łączyć określone znaczenia (po-jęcia) z formą fi zyczną, przyporządkowaną mu w określonym języku naturalnym.

Powstałe w ten sposób struktury głębokie i struktury powierzchniowe są mentalny-mi strukturamentalny-mi językowymentalny-mi. Wiedza wyrażona za pomocą języka przyjmuje postać struktur frazowych: struktura głęboka reprezentuje znaczenie w umyśle (plan treści), natomiast struktura powierzchniowa wyrażenia (plan wyrażania).

Próby wyznaczenia granicy między współdziałającymi systemami wiedzy języ-kowej i pozajęzyjęzy-kowej podejmowało niewielu badaczy. Interesujący model systemu poznawczego człowieka zaprezentowała Ida Kurcz (Kurcz 1987). Opiera się on na rozróżnieniu umiejętności posługiwania się językiem i wiedzy konceptualnej. Nie podejmując się szczegółowego omówienia tego modelu, zwracam uwagę tylko na zawartą w nim koncepcję słownika mentalnego, zwanego przez Kurcz słownikiem umysłowym.

Słownik umysłowy jest układem poznawczym, którego zadaniem jest identyfi -kowanie znaczenia percypowanych bodźców werbalnych. Obiektami informacji za-wartej w słowniku są leksemy, stanowiące fragment wiedzy językowej dotyczącej leksyki i reguł jej funkcjonowania. Zadaniem słownika umysłowego jest ustalanie struktury semicznej leksemu, przez którą rozumie się charakterystyczny dla niego zespół dystynktywnych cech semantycznych.

Dla moich rozważań szczególnie ważna jest semantyczna organizacja leksykonu umysłowego. Ze względu na słownik umysłowy, na którym bazują języki swobodnych słów kluczowych, warto zwrócić uwagę na formy jego organizacji. Ida Kurcz twier-dzi (za wieloma psychologami), że istnieje co najmniej kilka równoległych struktur organizacji informacji leksykalnej, z którymi wiążą się różne sposoby dostępu do niej. Model I. Kurcz odwzorowuje strukturę intensjonalnego znaczenia leksemów w formie sieci semantycznej, której łuki wyznaczają podstawowe relacje paradyg-matyczne: synonimię, antonimię oraz hiponimię/hiperonimię. Podstawę organizacji słownika umysłowego stanowią elementarne cechy semantyczne, a więc zapis struk-tury znaczenia intensjonalnego leksemów. Badaczka traktuje znaczenie, podobnie jak w semantyce komponentalnej, jako zestaw dystynktywnych cech semantycznych tworzących strukturę semiczną leksemu. W słowniku umysłowym zakodowana jest struktura semantyczna, tj. semantyczne związki językowe. Semantyczna wiedza ję-zykowa w słowniku umysłowym została wyznaczona przez relacje paradygmatyczne między leksemami, determinujące zakres ich wymienialności w określonych kon-tekstach, zachodzące niezależnie od wiedzy o opisywanej rzeczywistości. Na wiedzę językową, zinternalizowaną w umyśle każdego człowieka, składa się zatem zarów-no kompetencja językowa, rozumiana jako abstrakcyjna zdolzarów-ność posługiwania się językiem, jak i kompetencja komunikacyjna, będąca umiejętnością użycia języka odpowiednio do zamierzeń nadawcy oraz wiedzy o pozostałych elementach układu komunikacyjnego. Za te procesy odpowiedzialne są odpowiednie analizatory wiedzy językowej i wiedzy pozajęzykowej.

Wiedza językowa obejmuje informacje o wyrażeniach i regułach posługiwania się nimi w opisie świata. Jest przede wszystkim odwzorowaniem umiejętności po-sługiwania się językiem. Wiedza pozajęzykowa to konceptualizacja świata wyrażona za pomocą odpowiedniego systemu kategorii pojęciowych i zachodzących między nimi relacji. Pomiędzy konceptualnym i werbalnym odwzorowaniem rzeczywisto-ści nie ma jednak izomorfi zmu. Nieizomorfi czność organizacji leksykalnej wiedzy językowej i semantycznej wiedzy o systemie pojęć może powodować trudności ko-munikacyjne związane z identyfi kacją właściwego znaku językowego dla pojęcia, którym posługuje się użytkownik. Na potrzeby systemów wyszukiwania informacji i kształtowania odpowiednich systemów leksykalnych języków słów kluczowych niezbędna jest więc identyfi kacja i wyeliminowanie nie tylko luk informacyjnych w wiedzy o rzeczywistości, zinternalizowanej w umyśle użytkownika systemu, ale również identyfi kacja luk werbalizacyjnych związanych z brakiem odpowiedniego fragmentu wiedzy językowej, której „wypełnienie” stanowi podstawę selekcji doku-mentów zajmujących poszukiwane fragmenty wiedzy o rzeczywistości.

W ustalaniu systemowej reprezentacji dokumentu, a więc w opisie treści doku-mentu w języku systemu, można wyróżnić (za duńską szkołą strukturalizmu) trzy wzajemnie zależne płaszczyzny odwzorowywania rzeczywistości, nazywane plana-mi: treści, werbalnym i notacyjnym. Plan treści odpowiada płaszczyźnie odwzorowa-nia konceptualnego, plan werbalny stanowi płaszczyznę odwzorowywaodwzorowa-nia rzeczy-wistości w języku naturalnym użytkownika (zawarta jest tu m.in. wiedza tworząca słownik umysłowy), plan notacyjny to z kolei płaszczyzna odwzorowania

rzeczywi-stości w językach, w których informacje o niej są reprezentowane w systemie, a więc m.in. w językach słów kluczowych.

W kontekście interakcji użytkownika z systemem dokumentacyjnym wyodrębnia się dwa rodzaje wiedzy językowej:

– wiedza o języku (najczęściej naturalnym), w którym użytkownik werbalizuje swoje problemy wyszukiwawcze;

– wiedza o języku, w którym musi być ona reprezentowana w komunikacji z syste-mem informacyjno-wyszukiwawczym.

Pomiędzy wiedzą użytkownika o świecie, jego wiedzą językową dotyczącą ję-zyka naturalnego i wiedzą dotyczącą jęję-zyka systemu zachodzą pewne sprzężenia, w ramach których użytkownik dostosowuje zakres identyfi kacji wiedzy do własnych możliwości jej werbalizacji w języku naturalnym oraz do możliwości formalnego języka systemu. Prowadzić to może do nieuprawnionego, nadmiernego uogólniania.

Według przedstawionej interpretacji reprezentacji wiedzy w umyśle, problem jej organizacji można sprowadzić do dwóch podstawowych zagadnień:

– generowanie i defi niowanie pojęć;

– strukturalizacja systemu pojęciowego i sytuacyjnego obrazu rzeczywistości.

Za szczególnie ważny aspekt modelowania języków słów kluczowych na potrzeby systemów dokumentacyjnych uważam więc odwzorowywanie w nich zarówno wie-dzy o języku naturalnym i językach specjalistycznych, która umożliwia odwzorowanie wiedzy prywatnej użytkownika w pytaniach kierowanych do systemu, jak i wiedzy o języku systemu, która umożliwia adekwatną transformację tego odwzorowania.

Rozważania nad psycholingwistycznymi determinantami języka słów kluczo-wych, poza identyfi kacją determinant, które pozwalają wyjaśnić pewne zjawiska ję-zykowe, pomogły określić kierunek dalszego „rozwoju” tych języków. Wspomniane czynniki, jakkolwiek ważne, nie są jednak wystarczające. Niezbędne jest uwzględ-nienie również czynników wewnątrzjęzykowych. Za najważniejsze uważam: termi-nologię, pole semantyczne, kompetencje językowe oraz relacje kojarzeniowe. Ich rolę w odniesieniu do języka słów kluczowych omówię po kolei.