Kompetencja językowa użytkowników języka słów kluczowych

W dalszym ciągu zajmę się kompetencją językową dotyczącą języka naturalnego i języka słów kluczowych. Według defi nicji słownikowej kompetencja językowa jest to „opanowanie przez użytkownika języka systemu języka, umożliwiające mu two-rzenie i rozpoznawanie tekstów tego języka” (Bojar 2002, oprac., s. 140).

Termin ten pojawił się w piśmiennictwie lingwistycznym na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku i został wprowadzony przez Noama Chomsky’ego, dla którego język to kompetencja niezbędna do posługiwania się językiem. Strukturaliści traktują język jako strukturę, która istnieje niezależnie od użytkownika i którą da się opisać. Językoznawcy kognitywni dodatkowo zwracają uwagę na zależność ludzkiego poznania od doświadczenia oraz na fakt, że w procesie posługiwania się językiem, oprócz wiedzy językowej, ważną rolę odgrywa wiedza o świecie, z której korzystają zarówno nadawca, jak i odbiorca komunikatu języko-wego, a która stanowi podstawę ich wzajemnego zrozumienia.

Kompetencja językowa jest umiejętnością stopniowalną. W przypadku języka na-turalnego pozwala ona w większym lub mniejszym stopniu, w zależności od stopnia jego opanowania, budować nowe struktury (zdania/teksty). Również w odniesieniu do języków sztucznych, jakimi są języki informacyjno-wyszukiwawcze, kompeten-cja językowa może być zerowa lub maksymalna. Co więc kształtuje kompetencję językową użytkownika języka słów kluczowych? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba dostrzec związek kompetencji językowej w zakresie języka słów kluczowych z kompetencją w zakresie języka naturalnego, wiedzą pozajęzykową (wiedza o rze-czywistości i wiedza dokumentacyjna), cechami języka, w tym wiedzą o sposobach prezentacji języka, a także jego użyciem⁴².

Kompetencja językowa różnych kategorii użytkowników, w zależności od tego, czy ma się do czynienia z użytkownikiem-twórcą, czy użytkownikiem końcowym, jest różna. W odniesieniu do języków słów kluczowych można mówić wyłącznie o kompetencji gramatycznej i kompetencji semantycznej. Kompetencja gramatyczna dotyczy stopnia opanowania zasad budowy struktur złożonych, głównie tworzenia zdań i tekstów oraz ich interpretacji. Kompetencja semantyczna dotyczy stopnia opa-nowania znaczenia poszczególnych struktur językowych, w tym znaczenia jednostek leksykalnych, całych zdań oraz tekstów w danym języku.

42 O związkach między językiem naturalnym a językami informacyjno-wyszukiwawczymi w kon-tekście kompetencji językowej wielokrotnie pisała B. Bojar.

Do rozpoznawania znaczeń wyrażeń języka informacyjno-wyszukiwawczego po-trzebny jest kontekst paradygmatyczny, który określają/defi niują relacje, w jakich występuje dane wyrażenie wobec innych wyrażeń w strukturze języka (w słowniku).

Relacje te są specyfi kowane w strukturze artykułu słownikowego, a więc na pozio-mie mikrostruktury słownika. Dla użytkownika istotnym czynnikiem ułatwiającym opanowanie języka informacyjno-wyszukiwawczego są reguły analogii, dzięki któ-rym język ten staje się bardziej przejrzysty i przewidywalny dla użytkownika.

Na stopień opanowania języka ma wpływ sama struktura języka, wielkość jego leksyki (słownik), reguły gramatyczne (budowa wyrażeń złożonych), analogie roz-wiązań stosowanych w języku. Elementy te z jednej strony powinny zapewnić moż-liwość odzwierciedlania w danym języku różnych elementów treści dokumentu, zaś z drugiej – powinny być dostosowane do możliwości percepcyjnych użytkownika.

Istotnym elementem kompetencji językowej jest wiedza o świecie, jej uporządko-wanie i kategoryzacja, która umożliwia poznanie znaczenia konstrukcji językowych.

W przypadku języków informacyjno-wyszukiwawczych (JIW) wiedza pozajęzykowa jest wiedzą zawartą w treści dokumentów. Jeżeli użytkownik ma odpowiednią wie-dzę z jakiejś dziedziny, to łatwiej mu interpretować znaczenie jednostek leksykalnych oraz odtworzyć siatkę znaczeń/pól semantycznych tworzących zakres słownictwa da-nej dziedziny wiedzy i jej poszczególnych zagadnień. „Uczenie się JIW – jak pisze Jadwiga Sadowska – polega więc m.in. na porównywaniu wzorca wiedzy o rzeczy-wistości pozajęzykowej z wzorcem jej uporządkowania za pomocą jakiegoś JIW. Im bardziej wypełniony jest wzorzec wiedzy o rzeczywistości w umyśle użytkownika, tym łatwiej i szybciej zdobywa on kompetencję w zakresie JIW” (Sadowska 2010).

Kompetencja w zakresie języka informacyjno-wyszukiwawczego ma charakter nabyty. Wpływają na to następujące czynniki:

– wiedza o semantyce języka naturalnego;

– wiedza o strukturze i zasobie leksykalnym języka informacyjno-wyszukiwawczego;

– wiedza o rzeczywistości pozajęzykowej (o świecie, danej dziedzinie).

Kompetencja językowa w zakresie języka słów kluczowych jest przede wszystkim pochodną kompetencji językowej w zakresie języków naturalnych, w tym języków specjalistycznych (terminologii) oraz pochodną wiedzy o rzeczywistości językowej (o świecie, o danej dziedzinie). Czynnikiem zwiększającym kompetencję jest dodat-kowo doświadczenie związane z posługiwaniem się tym językiem.

W przypadku języków słów kluczowych zarówno ich twórcy, jak i użytkownicy korzystają ze znajomości języka naturalnego, wykorzystując swoją wiedzę o języku naturalnym – zwłaszcza dotyczącą znaczenia wyrażeń – do poznawania języków in-formacyjno-wyszukiwawczych. Klasyczne języki słów kluczowych stanowią krańco-wy przypadek, w którym słownik języka informacyjno-krańco-wyszukiwawczego nie zawie-ra objaśnień znaczeń jednostek leksykalnych. Domyślnie zakłada się wykorzystanie przez użytkownika części, bo ograniczonej do odpowiednich kategorii gramatycz-nych, leksyki języka naturalnego, z wyjątkiem tzw. stop-listy. To założenie o wyko-rzystaniu znajomości znaczeń leksyki języka naturalnego w języku informacyjno--wyszukiwawczym nie zawsze przekłada się na konkretnie przyjęte rozwiązania.

Języki słów kluczowych są najprostszą formą paranaturalnych języków informa-cyjno-wyszukiwawczych. Słowa kluczowe są równokształtne z wyrażeniami języka naturalnego. Znaczenie słów kluczowych nie jest podawane explicite. Zakłada się, że użytkownik tego języka:

– sam je odkryje na podstawie swojej kompetencji językowej z zakresu odpowied-niego języka naturalnego;

– sam odkryje zasadę, że słowa kluczowe odwzorowują/są etykietami⁴³ elementów treści dokumentów, a nie rzeczywistości pozajęzykowej/pozatekstowej, a więc że ich znaczenie odpowiada równokształtnym z nimi wyrażeniom języka naturalnego użytym w funkcji metainformacyjnej.

Język słów kluczowych może być prezentowany w postaci jawnego słownika/

listy słów kluczowych nieswobodnych, znormalizowanych, ale tylko w zakresie formy wyrażeń. Znaczenie (treść) słów kluczowych jest zdeterminowane kompe-tencją językową jego użytkowników w zakresie semantyki odpowiedniego języka naturalnego. System leksykalny języka słów kluczowych może też być prezentowa-ny za pomocą słownika negatywnego (tzw. stop-listy), czyli spisu wyrażeń danego języka naturalnego, które nie stanowią wyrażeń języka słów kluczowych. Jeszcze innym rodzajem prezentacji języka jest zestaw kryteriów, jakie powinny spełniać wyrażenia danego języka naturalnego, które mogą być użyte w funkcji słów kluczo-wych. Zestaw tych kryteriów nazywa się słownikiem zadanym instrukcją (słowni-kiem indeksowania). Ten sposób prezentacji słownictwa jest właściwy dla języków swobodnych słów kluczowych. W tym przypadku język słów kluczowych w ogóle nie jest prezentowany, lecz stanowi część kompetencji językowej w zakresie języka naturalnego poszczególnych użytkowników języka słów kluczowych, tj. ich kom-petencji leksykalnej i semantycznej, w tym komkom-petencji dotyczącej paradygmatyki systemu semantycznego.

Kompetencja użytkownika języka swobodnych słów kluczowych w zakresie tego języka kształtuje się w trakcie używania (język indeksowania) i/lub metodą „prób i błędów” w procesach wyszukiwania (język wyszukiwawczy). Różnice w kompe-tencji językowej poszczególnych użytkowników języka swobodnych słów kluczo-wych mogą być duże, szczególnie kiedy bazą słownikową tego języka nie jest język ojczysty, jak w przypadku poszukiwań internetowych, lub gdy stosowany w danym systemie język słów kluczowych jest inny niż język reprezentowanych przez te słowa kluczowe dokumentów.

Wprawdzie od pięćdziesięciu lat trwają prace nad zaopatrzeniem komputera w kompetencję językową i możliwość komputerowego jej modelowania, co znacz-nie ułatwiłoby kontakt człowieka z systemem informacyjno-wyszukiwawczym za pomocą języka słów kluczowych, ale jak do tej pory ten nurt badań w zakresie

prze-43 Słowa kluczowe to swoistego rodzaju etykiety fragmentów rzeczywistości opisywanej w doku-mentach. Etykieta jest wyrażeniem pełniącym funkcję adresu względem zestawu danych (danej treści) umożliwiającym jego identyfi kację (Bojar 2002, oprac.). Używając słów jako etykiet kategorii tematycz-nych, ryzykuje się, że różni użytkownicy mogą je różnie rozumieć, tzn. przypisywać im różną konotację i denotację.

twarzania języka naturalnego – poza próbą wyposażenia tzw. agentów wyszukiwaw-czych w kompetencję językową – stanowi jedno z wielkich wyzwań przyszłości⁴⁴.

1.4.3.3. Struktury języka słów kluczowych jako efekt modelowania