Najbardziej ogólną, modelową charakterystykę języka słów kluczowych61 zawiera defi nicja tego terminu zamieszczona w Słowniku encyklopedycznym informacji, ję-zyków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych (Bojar 2002, oprac., s. 111). Oto ona: „JĘZYK SŁÓW KLUCZOWYCH – *język informacyjno-wyszukiwawczy o *notacji paranaturalnej, bez określonej explicite w *słowniku (2) *paradygma-tyki, w którym jednostki *słownika (1) nazywane są *słowami kluczowymi (2), a na *gramatykę (1) składają się reguły *indeksowania współrzędnego”. Defi nicja ta stanowi przykład tzw. wąskiej defi nicji języka słów kluczowych, gdyż obejmuje swoim zakresem tylko klasyczny język słów kluczowych62. Nie mieszczą się w niej języki słów kluczowych niespełniające wymagań tej defi nicji. Nazywam je niekla-sycznymi językami słów kluczowych. W bibliotekarstwie i nauce o informacji uważa się jednak te ostatnie również za języki słów kluczowych63.
W zgodzie z aktualnym rozwojem języka słów kluczowych, za niezbędne uznałem rozszerzenie zakresu tego terminu, tak aby objąć wszystkie istniejące języki słów kluczowych, w tym również nieklasyczne języki słów kluczowych, gdyż w praktyce rozumienie języków słów kluczowych uległo znacznemu poszerzeniu właśnie w tym kierunku. Biorąc pod uwagę tzw. uzus, przyjmuję na potrzeby dalszych rozważań – częściowo zbieżną z defi nicją zaproponowaną przez Bożennę Bojar – następującą szerszą defi nicję języka słów kluczowych: „język słów kluczowych jest językiem informacyjno-wyszukiwawczym o notacji paranaturalnej, którego słownictwo stanowią wyrażenia zwane słowami kluczowymi, a gramatykę stanowią reguły indeksowania współrzędnego”. Defi nicja ta jest szersza dzięki nieuwzględnieniu w niej ograniczenia dotyczącego paradygmatyki języka. Przedstawieniu
„pojemno-60 Eugeniusz Ścibor (1982) twierdzi odwrotnie. Uważa, że języki słów kluczowych są tylko pozornie odrębne od języków deskryptorowych i języków haseł przedmiotowych, gdyż nie jest to umotywowane ich własnościami strukturalnymi. Jednak nie ma on tu racji.
61 Joanna Tomasik-Beck w artykule pt. Nowe terminy w informacji naukowej (1997) odnotowała brak terminu „język słów kluczowych” w Słowniku terminologicznym informacji naukowej (STIN), opubli-kowanym w 1979 roku. Język ten był jednak już znany w momencie opracowywania tego słownika, lecz – jej zdaniem – „było mało publikacji na ten temat i przez autorów słownika termin ten nie został uznany za godny odnotowania” (s. 192).
62 Warto zwrócić uwagę, że w tym słowniku termin „słowo kluczowe” posiada dwa znaczenia, zaś we wcześniejszym Słowniku terminologicznym informacji naukowej – tylko jedno (por. rozdział 1.1.2).
63 To aposterioryczne/indukcyjne podejście do sposobu defi niowania języka słów kluczowych różni się od dominującego do tej pory apriorycznego/dedukcyjnego podejścia w defi niowaniu tego języka.
ści” tej rozszerzonej defi nicji języka słów kluczowych będzie poświęcona przede wszystkim trzecia część rozprawy. W dalszych rozważaniach charakterystyka języka słów kluczowych zostanie wzbogacona o omówienie systemu językowego tego języ-ka w jego wersji klasycznej dla języjęzy-ka polskiego.
2.2.1. Język słów kluczowych jako element systemu informacyjno-wyszukiwawczego
Język słów kluczowych jest elementem systemu informacyjno-wyszukiwawczego.
W odniesieniu do dokumentów pełni funkcje charakterystyczne dla języków infor-macyjno-wyszukiwawczych, które z defi nicji są językami sztucznymi, specjalnie konstruowanymi dla systemów informacyjno-wyszukiwawczych. Jednocześnie zbiór jego jednostek leksykalnych reprezentuje zasób terminologiczny określonej dyscypliny i – zależnie od jego kompletności, szczegółowości i sposobu organizacji – może służyć do reprezentowania problemów, tematów i zagadnień, które mieszczą się w polu zainteresowania danej dyscypliny. Aktualizacja słownictwa, odpowiednio do etapu i poziomu rozwoju dziedziny nauki i działalności praktycznej, jest jednym z ważniejszych problemów teorii języków informacyjno-wyszukiwawczych.
Język słów kluczowych w systemie wyszukiwania informacji ma charakter prag-matyczny. Słownik tego języka umożliwia przejście z języka naturalnego, w którym napisane są teksty dokumentów i teksty pytań użytkowników, na teksty w języku słów kluczowych. Język ten pełni więc funkcję metainformacyjną – służy do opisu informacji o informacji zawartej w dokumentach, oraz funkcję wyszukiwawczą, bo umożliwia wyszukiwanie informacji.
Możliwości i ograniczenia systemu wyszukiwania informacji, w którym sto-sowany jest dany język, stanowią pryzmat, przez który patrzy się na różne języki informacyjno-wyszukiwawcze w celu ich porównania, oceny i ewentualnie wyboru.
Umożliwiają je typowe i indywidualne elementy systemu. Do typowych należą zbio-ry dokumentów i środki techniczne, a indywidualnymi nie będziemy się zajmować.
Język stanowi tu „naczynie połączone” z repertuarem technik wyszukiwawczych, jakim dysponuje dany system (wagi, maskowanie, operatory Boole’a, operatory kon-tekstowe). Na formy prezentacji oraz sposoby realizacji języka duży wpływ mają uwarunkowania techniczne.
2.2.2. Jeden czy wiele języków słów kluczowych, czyli o naturze języka słów kluczowych
W polskim piśmiennictwie z defi nicji uważa się języki słów kluczowych – podobnie jak inne języki informacyjno-wyszukiwawcze – za języki sztuczne64. Natury języków
64 Cecha sztuczności jest cechą defi nicyjną języków informacyjno-wyszukiwawczych do dziś. Świad-czy o tym następująca defi nicja tych języków w najnowszym polskim słowniku terminologicznym z infor-macji naukowej, która podaje, że jest to „język sztuczny, którego wyspecjalizowaną funkcją jest funkcja
słów kluczowych nie da się zdefi niować prosto. Są to języki paranaturalne, tj. opar-te na słownictwie języka naturalnego, ale podobnie jak inne języki informacyjno--wyszukiwawcze są zredukowane pod względem funkcjonalno-strukturalnym, co oznacza, że w stosunku do języka naturalnego mają ograniczoną liczbę pełnionych funkcji, nie wszystkie elementy struktury języka naturalnego, posługują się wyłącz-nie kodem pisanym. Z defi nicji są wyłącz-niekontrolowane lub kontrolowane w bardzo ogra-niczonym stopniu. W klasycznej postaci języka swobodnych słów kluczowych słowa kluczowe są wyrażeniami języka naturalnego użytymi w funkcji metainformacyjnej.
Wyrażenia te są ujednolicone i uproszczone do potrzeb wyszukiwania informacji w systemach dokumentacyjnych. Rodzaj i stopień ujednolicenia oraz uproszczenia wyrażeń języka naturalnego zależy od aktualnych potrzeb i możliwości technologii wyszukiwawczych. Określa to odpowiednia instrukcja indeksowania swobodnego, a w przypadku jej braku – pragmatyka ogólna języka słów kluczowych.
Język słów kluczowych w odmianie języka swobodnych słów kluczowych to język, którego elementarnymi jednostkami leksykalnymi są słowa kluczowe dery-wowane z indeksowanego tekstu dokumentu lub wybrane z zasobu czynnego słow-nika (słowsłow-nika mentalnego) indeksatora, służące do indeksowania swobodnego.
W procesie indeksowania swobodnego za pomocą tego języka „mamy do czynienia z identycznościową transformacją tekstu charakterystyki słownej dokumentu i nie-identycznościową transformacją jego funkcji, polegającą na tym, że oprócz funkcji metainformacyjnej tekst ten zaczyna pełnić funkcję wyszukiwawczą” (Bojar 2002, oprac., s. 88). Stąd słusznie uważa się język swobodnych słów kluczowych za język naturalny. Z czasem pojawiła się nowa odmiana języka słów kluczowych, charak-teryzująca się m.in. słownictwem kontrolowanym, która nie mieści się w defi nicji klasycznego języka słów kluczowych.
Języki słów kluczowych, podobnie jak inne języki informacyjno-wyszukiwaw-cze, mogą być projektowane w sposób celowy, tj. „tworzone wtedy, gdy trzeba w sposób jednoznaczny, precyzyjny i ekonomiczny przekazywać relewantne infor-macje o rzeczywistości o dobrze określonych granicach i relacjach zachodzących w niej między dobrze określonymi obiektami” (Bojar 2006, s. 7). Nie zapewnia tego język swobodnych słów kluczowych. W przypadku projektowania języka słów kluczowych konstrukcja poprzedza jego użycie. Taki język tworzy się metodą de-dukcyjną, aczkolwiek wyrażenia języka naturalnego – podobnie jak w dotychczas omawianej odmianie – stanowią podstawę takiego języka słów kluczowych. Stąd taki język jest rezultatem swoistego rodzaju ingerencji projektanta w sferę leksyki, semantyki i składni języka naturalnego w celu lepszego przystosowania tych ele-mentów do pełnienia konstytutywnych dla tego języka funkcji: metainformacyjnej i wyszukiwawczej. Biorąc pod uwagę sposób jego powstawania, taki język słów
metainformacyjna polegająca na odwzorowywaniu cech informacji i/lub cech nośników informacji, na których są one utrwalone, przez tworzenie ich reprezentacji zwanej charakterystyką wyszukiwawczą do-kumentu, oraz funkcja wyszukiwawcza polegająca na wyrażaniu zapytań informacyjnych i umożliwieniu odnalezienia w zbiorze wyszukiwawczym tych informacji, które spełniają warunki wyrażone w zapytaniu”
(Bojar 2002, oprac., s. 104–105; por. także: Zacharow 2002 oraz Beling, Port, Strohl-Goebel, ed. 2006, s. 63). Ale już nie wszyscy traktują tę cechę jako cechę defi nicyjną tych języków). (por. Bertram 2005).
kluczowych trzeba uznać za twór sztuczny. Za tym może iść struktura tego języka, w tym umowność denotacji i konotacji jego wyrażeń (słów kluczowych) tworzących słownik słów kluczowych. W systemie informacyjno-wyszukiwawczym istotna jest denotacja (w wyszukiwaniu informacji), zaś w indeksowaniu – konotacja, czerpana z języka naturalnego. Sztuczność języka słów kluczowych jest pochodną sposobu budowy języka, a więc użytej metody jego tworzenia, a nie charakteru jego słowni-ctwa. Zatem sztucznymi są te języki słów kluczowych, których struktura, a przede wszystkim system leksykalny, została wcześniej zaprojektowana, co sprowadza się do użycia innej metody niż metoda indukcyjna. W piśmiennictwie sztuczność bywa rozumiana różnie. Jedni odnoszą ją do języków, które nie służą do komunikowania się ludzi z sobą, choć przecież języki słów kluczowych nie służą do tego, lecz do korzystania z systemu informacyjno-wyszukiwawczego, a za jego pośrednictwem – z dokumentów (jako opozycja do języków naturalnych). Drudzy łączą ją ze sztucz-nym słownictwem języka. W rozprawie sztuczność odnoszę do języka w rozumieniu przyjętym w językoznawstwie, to jest wiążę ją ze sposobem powstawania/tworzenia języka.
O tym, czy dany język słów kluczowych jest naturalny czy sztuczny, przesądza więc metoda jego budowy. W przypadku użycia metody indukcyjnej mamy do czy-nienia z językiem naturalnym, zaś w przypadku innej metody niż indukcyjna – z ję-zykiem sztucznym. W tym wypadku zarówno system leksykalny, jak i relacje mogą nawet znacznie odbiegać od odpowiadających im w języku naturalnym. Niezależ-nie od odmiany język ten opiera się na indeksowaniu współrzędnym i ma sztuczną składnię, gdyż bazuje ona na obcej językowi naturalnemu konkatenacji, dołączaniu w dowolnej kolejności słów kluczowych w tekstach tego języka (charakterystyce wyszukiwawczej dokumentu i instrukcji wyszukiwawczej zapytania).