2.6. Klasyczny język słów kluczowych a inne języki paranaturalne
2.6.2. Język słów kluczowych a język haseł przedmiotowych
Języki słów kluczowych wykazują wiele podobieństw do języków haseł przedmio-towych. Również ich słownictwo składa się z paranaturalnych elementarnych jedno-stek leksykalnych, a w wykazach (słownikach) słów kluczowych przeważa uporząd-kowanie alfabetyczne. Języki te jednak różnią się od języków haseł przedmiotowych przede wszystkim statusem jednostek leksykalnych. Języki słów kluczowych mają tylko jednostki autosyntaktyczne95, zaś języki haseł przedmiotowych mają jednostki leksykalne o zróżnicowanym statusie: tematy jako autosyntaktyczne jednostki lek-sykalne oraz określniki jako synsyntaktyczne jednostki leklek-sykalne. Zróżnicowany status jednostek leksykalnych związany jest z gramatyką pozycyjną tych języków.
W miarę rozwoju języków słów kluczowych coraz bardziej widoczne są analogie między niektórymi elementami ich struktury. Na przykład istnieją podobieństwa pomię-dzy relacjami w języku słów kluczowych a odsyłaczami w języku haseł przedmioto-wych, między tematem a słowem kluczowym, między słownikiem języka haseł przed-miotowych a słownikiem słów kluczowych96. Języki słów kluczowych mają strukturę
95 Autosyntaktyczne jednostki leksykalne w opozycji do synsyntaktycznych jednostek leksykalnych to takie wyrażenia, które samodzielnie mogą tworzyć zdania.
96 Jaskrawym przykładem mylenia tych dwóch języków informacyjno-wyszukiwawczych jest cha-rakterystyka wyszukiwawcza zamieszczona w opisie artykułu Magdaleny Olszewskiej i Joanny Siudy pt.
prostszą od języków haseł przedmiotowych i języków deskryptorowych. Istotnymi ce-chami języków słów kluczowych jest współrzędność elementarnych jednostek języka – słów kluczowych w procesie tworzenia zdań i tekstów w tych językach, oraz koordy-nacja słów kluczowych dopiero w procesie wyszukiwania informacji, a więc odwrotnie niż w językach haseł przedmiotowych. Języki słów kluczowych różni od języków haseł przedmiotowych przede wszystkim inna „fi lozofi a”97 – języki haseł przedmiotowych odwzorowują tematy dokumentów, ich ważność w dokumencie i sposób ujęcia, a ję-zyki słów kluczowych nie mają tych funkcji. Jęję-zyki słów kluczowych odwzorowują elementy treści dokumentów bez ich kategoryzacji i wartościowania.
W odróżnieniu od języka deskryptorowego, języki słów kluczowych z defi nicji nie prezentują leksyki w postaci pełnego (normatywnego) słownika w odróżnieniu od języków haseł przedmiotowych – nie stosują kwalifi kacji jednostek leksykalnych na samodzielne i niesamodzielne, bo nie ma w nich takiego rozróżnienia – wszystkie są autosyntaktyczne. Na tle zasygnalizowanych tu odmienności języki słów kluczo-wych jawią się jako najmniej sformalizowane.
***
Celem tej części rozprawy było przedstawienie modelu klasycznego języka słów kluczowych, jego leksyki, gramatyki oraz metod przejmowania słownictwa z języ-ka naturalnego. Starałem się wyodrębnić zbiór cech dystynktywnych tego języjęzy-ka, określających w sumie jego tożsamość. Studium piśmiennictwa dotyczącego języ-ków słów kluczowych pozwoliło mi zauważyć, że w teorii języjęzy-ków informacyjno--wyszukiwawczych w wielu przypadkach nie ma jednoznacznych rozstrzygnięć, akceptowanych przez wszystkich specjalistów. Świadczy to o tym, że zarówno te ję-zyki, jak i ich teoria rozwijają się i stale poszukują nowych rozwiązań. Postęp w tej dziedzinie polega nie tyle na osiąganiu niekwestionowanych rozstrzygnięć, ile na do-strzeganiu coraz to nowych uwarunkowań i powiązań, czyli na uświadamianiu sobie coraz bardziej bogactwa i złożoności badanych języków. Właśnie propozycje różnych rozwiązań tych problemów pomagają dokładniej zdać sobie sprawę z funkcji, jakie pełnią słowa kluczowe w procesach indeksowania i wyszukiwania informacji. Wyod-rębniony zbiór tzw. cech konstytutywnych języka słów kluczowych, chociaż z natury rzeczy niekompletny, pozwala jednak na stworzenie spójnego obrazu tego języka, defi niując w ten sposób tożsamość i „granice” klasycznego języka słów kluczowych.
Wykorzystanie jhp KABA w katalogu komputerowym Biblioteki Papieskiej Akademii Teologicznej w Kra-kowie (http://www.ebib.info. publikacje/matkonf/kaba/Olszewska_Siuda.php), w którym zamiast deklaro-wanych słów kluczowych w języku polskim i języku angielskim faktycznie podano hasła przedmiotowe.
97 J. Woźniak-Kasperek (1999) porównała to metaforycznie z rodzajem fi ltru pomiędzy światem ludzkiej myśli a potencjalną operacyjnością systemu informacyjno-wyszukiwawczego. W wyniku zasto-sowania tego fi ltru, którym jest dany język informacyjno-wyszukiwawczy, w naszym wypadku język słów kluczowych, otrzymujemy w większym lub mniejszym stopniu różniący się odmienny obraz rzeczywistości dokumentacyjnej. To właśnie za pośrednictwem języka dokonuje się odwzorowywanie rzeczywistości dokumentacyjnej w rzeczywistość metainformacyjną. Języki słów kluczowych muszą dysponować od-powiednimi środkami i mechanizmami umożliwiającymi realizację tego zadania.
Warto zauważyć, że w klasycznych językach słów kluczowych priorytetowo trak-tuje się zasób leksykalny, który służy przede wszystkim do identyfi kacji elementów treści dokumentów/pytań informacyjnych, z jednoczesnym pomniejszeniem i/lub nieuwzględnieniem jego roli w odwzorowywaniu relacji semantycznych pomiędzy obiektami odwzorowywanej rzeczywistości dokumentacyjnej. Języki słów kluczo-wych w odmianie języków swobodnych słów kluczokluczo-wych stanowią więc zredukowa-ną do potrzeb optymalizacji procesów informacyjnych odmianę języka naturalnego.
Model struktury wiedzy stosowany w klasycznych językach słów kluczowych odwo-łuje się do systemu poznawczego człowieka. W języku tym w ogóle nie defi niuje się znaczenia słów kluczowych.
Naturalnie w języku kontrolowanych słów kluczowych istnieje pewnego rodzaju umowność znaczeniowa słów kluczowych. Jest ona jednak względna, ale sprawia wrażenie ścisłego podobieństwa słów kluczowych w warstwie semantycznej do wy-rażeń języków naturalnych. Niewątpliwie słowa kluczowe jako jednostki leksykalne klasycznego języka słów kluczowych należy uznać za jednostki leksykalne języka naturalnego. Języki słów kluczowych mogą być też tworem sztucznym ze wszyst-kimi płynącymi z tego konsekwencjami. Niemniej nawet jako języki sztuczne mają jednostki leksykalne, które są równokształtne z wyrażeniami języka naturalnego.
Specyfi ka tego języka polega więc na tym, że wprawdzie odwołuje się on – chociaż w różny sposób – do znajomości słów w języku naturalnym, lecz – jak żaden język naturalny – łączy je w teksty tylko na zasadzie konkatenacji. Stąd teksty w języku słów kluczowych odbiegają od wzorców tekstów w języku naturalnym.
Podsumowując rozważania nad tożsamością klasycznego języka słów kluczo-wych, przyjmuję, że „język słów kluczowych to język informacyjno-wyszukiwawczy o notacji paranaturalnej, bez wyraźnie określonej w słowniku paradygmatyki, w któ-rych jednostki słownika nazywane są słowami kluczowymi, a na gramatykę składa-ją się reguły indeksowania współrzędnego” (Bojar 2002, oprac., s. 111). Najszerzej ujmuje się język słów kluczowych, określając go jako język informacyjny o słow-nictwie paranaturalnym i tzw. gramatyce zerowej, równoznacznej z indeksowaniem współrzędnym, polegającym na charakteryzowaniu złożonej treści dokumentu przez koordynację współrzędnych, dających się swobodnie zestawiać elementarnych jed-nostek leksykalnych. Słownikiem języka kontrolowanych słów kluczowych jest uporządkowany alfabetycznie wykaz słów kluczowych wybranych z tekstów doku-mentów, który nigdy nie jest zamknięty i w zasadzie nie są w nim wyrażane relacje między słowami kluczowymi, które stanowią elementarne jednostki leksykalne języ-ka słów kluczowych. Języki słów kluczowych często wykorzystują słowniki nega-tywne, tzw. stop-listy, tj. słowniki wskazujące wyrażenia języka naturalnego, których nie wolno używać przy indeksowaniu, podczas gdy pozostałe wyrazy występujące w indeksowanych tekstach są akceptowane jako słowa kluczowe.
Zapoczątkowane w latach pięćdziesiątych XX wieku wykorzystanie technologii komputerowej do gromadzenia i przetwarzania informacji tekstowej z jednej strony doprowadziło do modyfi kacji tradycyjnych typów języków informacyjno-wyszu-kiwawczych (języków haseł przedmiotowych i klasyfi kacji biblioteczno-bibliogra-fi cznych), z drugiej zaś strony do zbudowania nowych modeli tych języków, czego
przykładem są języki słów kluczowych oraz języki deskryptorowe. Do tej pory nurty te wzajemnie się przenikają, co uwidacznia się w ewolucji m.in. słowników tych ję-zyków. Rozwój języków słów kluczowych, głównie ich słowników, stosowanie ele-mentów hierarchii, klasyfi kacji i kategorii oraz fasetowość spowodowały, że trudno jest nadal opowiadać się za jednolitością tych języków.
W rozdziale tym zajmowałem się językiem słów kluczowych w ogóle, a nie kon-kretnymi językami słów kluczowych. O tym będzie mowa w następnej, ostatniej czę-ści rozprawy. Zajmę się w niej językami słów kluczowych konkretnych systemów informacyjno-wyszukiwawczych.
Część trzecia
Słowa kluczowe w systemach wyszukiwania informacji
W tej części pracy zamierzam opisać, jak wyglądają praktyczne realizacje (imple-mentacje) języka słów kluczowych, w tym jakie są różnice między rzeczywiście ist-niejącymi językami słów kluczowych stosowanymi we współczesnych systemach informacyjno-wyszukiwawczych a omówionym w poprzedniej części modelem kla-sycznego języka słów kluczowych. Ma to na celu pokazanie, jak w omawianych językach słów kluczowych, zwłaszcza w ich słownikach, zdefi niowano ich tożsa-mość, w tym jak określano (i poszerzano) granice języka, czerpiąc wzory z języka naturalnego oraz z innych języków paranaturalnych. Uczyniłem też szereg odniesień do problemów pragmatycznych w dotychczasowych i nowych obszarach zastosowań języków słów kluczowych, jakimi są systemy WWW.