Jak należy interpretować pojęcie „istotne okoliczności spra�

wy”, o jakim stanowi art. 366 § 1 KPK?

Ad 1. Zgodnie z treścią art. 366 § 1 i 2 KPK przewodniczący kieruje rozprawą i czuwa nad jej prawidłowym przebiegiem, bacząc, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy, a w miarę możności także okoliczności sprzyjające po­

pełnieniu przestępstwa, oraz powinien dążyć do tego, aby roz­

strzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej.

Tak więc w polskiej procedurze karnej materialne i formalne kierownictwo rozprawy sprawuje przewodniczący składu orze­

kającego, który kieruje rozprawą i czuwa nad jej prawidłowym przebiegiem oraz podejmuje czynności zmierzające do wyjaś­

nienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy, dążąc do tego, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej²⁵³. W dyspozycji art. 366 § 2 KPK wyrażona została za­

sada koncentracji procesu, która, w zależności od okoliczności konkretnej sprawy, a przede wszystkim jej wagi, liczby stron i innych uczestników postępowania oraz zakresu postępowania dowodowego, zostanie zrealizowana w bardzo różnym czasie, a zaleceniem ustawowym jest, by rozstrzygnięcie sprawy nastąpi­

ło na pierwszej rozprawie głównej. Odpowiedzialny za osiągnięcie powyższego rezultatu jest przede wszystkim przewodniczący składu orzekającego²⁵⁴.

253 Zobacz: R.A Stefański, [w:] J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski,

R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Tom 2. Komentarz, Warszawa 1998, tezy 1 i 2 do art. 366 KPK.

254 Zobacz: post. SN z 15.4.1970 r., Z 32/70, OSNKW 1970, Nr 7–8, poz. 91.

Analiza art. 366 § 1 KPK prowadzi do wniosku, że ustawo­

dawca w jego treści ogólnie określa prawa i obowiązki przewod­

niczącego, a szczegółowe dyrektywy prowadzenia rozprawy for­

mułuje w innych przepisach procesowych, kreując jednocześnie instrumenty procesowe, zapewniające skuteczne kierownictwo rozprawy²⁵⁵, do których zaliczyć należy między innymi:

– dbanie o zachowanie kontradyktoryjności procesu poprzez umożliwienie stronom wypowiedzenia się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu (art. 367 § 1 KPK) oraz udzielanie głosu obu stronom (art. 367 § 2 KPK);

– zapobieganie możliwości porozumiewania się świadków prze­

słuchanych z nieprzesłuchanymi (art. 371 § 2 KPK);

– pieczę nad zachowaniem na sali sądowej spokoju i porządku poprzez stosowanie tzw. policji sesyjnej (art. 372 KPK);

– decydowanie o przychylnym załatwieniu wniosku dowo­

dowego strony, któremu inna strona się nie sprzeciwiła (art. 368 KPK);

– sprawdzanie, czy wszystkie osoby wezwane stawiły się na rozprawę oraz czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawy (art. 381 KPK);

– w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego, którego obecność jest obowiązkowa, zarządzanie jego natych­

miastowego zatrzymania i doprowadzenia (art. 382 KPK);

– przerwanie rozprawy w celu natychmiastowego zatrzymania i doprowadzenia oskarżonego, którego obecność jest obowiąz­

kowa, w razie jego nieusprawiedliwionego niestawiennictwa (art. 382 KPK);

– ogłaszanie wyroku (art. 418 § 1 KPK);

– podawanie ustnie najważniejszych powodów wyroku (art. 418

§ 3 KPK).

Od czynności kierowniczych sędziego przewodniczącego roz­

prawie należy odróżnić czynności kierownicze sądu²⁵⁶, do których zaliczamy między innymi:

255 Zobacz: T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2005,

teza 1 do art. 366 KPK.

256 Zobacz: L.K. Paprzycki, [w:] J. Grajewski (red.), L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Komentarz aktualizowany do art. 1–424…, op. cit., LEX 2012, teza 5 do art. 366 KPK.

– zezwalanie przedstawicielom radia, telewizji, filmu i prasy na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku (art. 357 § 1 KPK);

– wyłączanie jawności rozprawy (art. 360 KPK);

– rozpatrywanie odwołań od zarządzeń przewodniczącego wydanych na rozprawie (art. 373 KPK);

– przychylanie się do wniosku oskarżonego o wydanie wyroku skazującego (art. 387 § 2 KPK);

– ograniczanie postępowania dowodowego (art. 388 KPK);

– decydowanie o odczytywaniu protokołów wyjaśnień (art. 389

§ 1 KPK i art. 392 KPK), zeznań (art. 391 § 1 KPK i art. 392 KPK) oraz innych protokołów (art. 393 § 1 KPK);

– odraczanie rozprawy (art. 404 § 1 KPK).

Ad 2. Istotą problemu rozstrzygniętego przez Sąd Najwyższy było prawidłowe rozumienie przepisu art. 366 § 1 KPK, który sta­

wia przewodniczącemu kierującemu rozprawą bardzo konkretne wymagania co do warunków prowadzenia rozprawy, w kontekście procesowych reguł dowodowych, w szczególności rozpoznania wniosku dowodowego oskarżonego w trybie art. 368 KPK.

Jak już wcześniej zauważono, dyspozycja przepisu art. 366 § 1 KPK nakłada na przewodniczącego składu orzekającego obowiązki zmierzające wprost do tego, by podstawę rozstrzygnięcia spra­

wy stanowiły prawdziwe ustalenia faktyczne, w tym by zebrane zostały wszystkie możliwe dowody pozwalające na prawidłowe rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu. Niewątpliwie dokonanie ustaleń faktycznych zgodnych z rzeczywistością będzie bowiem możliwe tylko wtedy, gdy zostaną przeprowadzone wszystkie nie­

zbędne dowody. W myśl powołanego przepisu art. 366 § 1 KPK przewodniczący ma obowiązek przejawiać aktywność w dążeniu do wyjaśnienia faktycznych podstaw rozstrzygnięcia. Koreluje z tą regulacją art. 167 KPK, pozwalający przeprowadzać dowody także z urzędu. Dopiero zebrane w myśl powyższych reguł dowody sąd orzekający ma obowiązek poddać wszechstronnej ocenie zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów (art. 7 KPK). Na tym tle nale­

ży szukać odpowiedzi na rysujące się w realiach procesowych tej sprawy pytanie o to, jaki był zakres niezbędności w sferze groma­

dzenia dowodów, a konkretnie, czy zaniechanie podjęcia decyzji co

do wniosku dowodowego oskarżonego skutkowało naruszeniem art. 366 § 1 KPK oraz art. 368 KPK, a jeżeli tak, jaki był charakter tego uchybienia oraz istotność jego wpływu na treść orzeczenia.

Kluczem do sprawy jest tutaj przesądzenie kwestii, czy nie­

uwzględnienie wniosku dowodowego oskarżonego i powzięte przez sąd przekonanie, że hipotetyczna treść nieprzeprowadzone­

go dowodu pozostaje bez wpływu na treść poczynionych ustaleń faktycznych, pozostaje pod ochroną prawa do swobodnej sę­

dziowskiej oceny dowodów. Zwłaszcza w kontekście stanowiska Sądu Najwyższego, który stwierdził, że „wtedy, gdy jedynym do­

wodem, choćby nawet bezpośrednio obciążającym oskarżonego, są zeznania świadka rozpoznającego w nim sprawcę zarzucanego przestępstwa, a istnieje możliwość przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego, stwarzającej realną szansę uzyskania wyniku umożliwiającego potwierdzenie lub zaprzeczenie prawdziwości dokonanego rozpoznania, to obowiązkiem sądu orzekającego, wynikającym z treści art. 366 § 2 i art. 167 KPK, konkretyzujących nadrzędny cel procesu karnego – zasadę prawdy materialnej – jest przeprowadzenie dowodu z takiej opinii”²⁵⁷.

Wniosek strony o ujawnienie na rozprawie zeznań świadka złożonych w toku postępowania przygotowawczego stanowi wniosek dowodowy, który powinien być załatwiony w trybie art. 368 KPK. W związku z tym oddalić go może tylko sąd posta­

nowieniem, a nie przewodniczący zarządzeniem²⁵⁸. Konieczne jest w tym miejscu podkreślenie, że z punktu widzenia dyspozycji art. 368 KPK uprawnienia przewodniczącego do merytorycznego rozstrzygnięcia wniosku dowodowego strony są ograniczone.

Może on załatwić go wyłącznie pozytywnie, i to tylko wówczas, gdy inna strona się temu wnioskowi dowodowemu nie sprze­

ciwiła. W wypadku, gdy wchodzi w grę oddalenie wniosku lub inna strona wnioskowi się sprzeciwia, decyzja co do ostatecznego rozstrzygnięcia tej kwestii należy do sądu.

Problem ten dostrzegł zarówno sąd meriti, jak i sąd odwoław­

czy, przyznając, że zaniechanie podjęcia decyzji co do wniosku dowodowego złożonego przez oskarżonego istotnie nastąpiło

257 Zobacz: wyr. SN z 28.10.2004 r., III KK 51/04, OSNKW 2005, Nr 1, poz. 4.

258 Zobacz: wyr. SN z 19.2.1982 r., Rw 43/82, OSNKW 1982, Nr 4–5, poz. 26.

z naruszeniem art. 366 § 1 KPK oraz art. 368 KPK i w konse­

kwencji doprowadziło do sytuacji tożsamej z oddaleniem wnio­

sku dowodowego, która to decyzja nie leży w kompetencjach przewodniczącego, lecz wymaga postanowienia sądu.

Ocena charakteru tego uchybienia, a także istotności jego wpływu na treść orzeczenia wymaga stwierdzenia, czy następ­

stwem owego uchybienia było niewyjaśnienie okoliczności, której dotyczył wadliwie potraktowany wniosek.

Rzecz jednak w tym, że okoliczność, na jaką zaoferowany był pominięty wniosek, przedstawiona została w toku rozprawy przez świadków i poddana ocenie sądu meriti, tyle że ocena ta nie zadowalała skazanego. Słusznie więc rozstrzygnął Sąd Najwyż­

szy, że kasacja nie mogła zostać uwzględniona, gdyż formułując zarzuty obrazy prawa procesowego, zmierza do spowodowania odmiennej oceny dowodów i podważenia w ten sposób nieko­

rzystnych dla skazanego ustaleń faktycznych, dokonanych przez sąd meriti i zaaprobowanych przez sąd odwoławczy.