Biblijna opowieść o wybujałych ambicjach ludzi zamierzających zbudować wieżę, której wierzchołek będzie sięgał nieba, oraz ukaranych z tego powodu utratą jedynego wspólnego języka staje się dziś zadziwiająco aktualna. Dwa równoległe procesy z rosnącym przyspieszeniem towarzyszą rozwojowi cywilizacji. Pierwszy to budowa-nie przedmiotowego świata, tworzebudowa-nie nowych technologii oraz maszyn. Drugi proces – coraz większe rozproszenie ludzkości. Jesteśmy świadkami zmian globalizacyjnych, jednocześnie uświadamiając sobie różnorodność i wielość kultur oraz sposobów życia. Jednak, mimo iż odmienność wartości, przekonań czy ideałów reprezentowanych przez różne kultury może być źródłem rozwoju to jednocześnie ta sama różnorodność bywa źródłem konfliktów i problemów (Kamińska, 2007). I tu wyraźnie widoczny jest problem dialogu kultur, którego rozwiązania należy szukać w obcojęzycznej edukacji. Niestety, nie mamy jeszcze efektywnej technologii takiego procesu edukacyjnego. Kształtowanie wyłącznie kompetencji komunikacyjnych w procesie nauczania języ-ków obcych obecnie staje się niewystarczające, ponieważ jego treścią są tylko prag-matyczne nawyki i umiejętności. Natomiast, jeżeli celem będzie kształtowanie osobo-wości, która jest produktem kultury, to treścią edukacji powinna stać się kultura, czyli poznawanie kultury poprzez język i języka poprzez kulturę, tj. przyswojenie faktów kultury w procesie komunikacji i opanowanie języka na bazie przyswojenia faktów kultury (Пассов, 1999, tłum. własne).
Istnieje opinia, że im większe są różnice w systemach językowych, tym większe również w językowych obrazach świata. Jeśli to jest prawda, to biorąc pod uwagę podobieństwo języka rosyjskiego i polskiego, dialog tych kultur słowiańskich powi-nien odbywać się bezproblemowo. Jednak jak obecnie jest to widoczne na przykładzie tych dwóch krajów, podobieństwo systemów językowych wcale nie przekłada się na
* Studium Języków Obcych, Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny w Radomiu.
XV Konferencja naukowo-dydaktyczna Studium Języków Obcych Politechniki Wrocławskiej
G. CISOWSKA 38
polepszenie wzajemnego porozumienia, które według E.I. Passowa jest jednym z przynajmniej trzech problemów w dialogu kultur. Do dwóch innych zalicza on mentalność oraz wzajemne powiązanie kultury i języka. Wzajemne porozumienie wg Passowa zawiera 4 aspekty: socjologiczny, socjokulturowy, wartościowy oraz psycholo-giczny. Wydaje się, że ten ciąg powinien być uzupełniony również aspektem toleran-cyjnym. Dialog kultur może być uważany za pełnowartościowy tylko w warunkach równoprawnego oddziaływania przedstawicieli różnych społeczeństw kulturowych, natomiast sytuacje konfliktowe powinny być rozwiązywane poprzez zrozumienie in-nej kultury a czasem również innego sposobu życia. Swoją drogą zrozumienie inin-nej kultury można nastąpić tylko wtedy, gdy człowiek jest gotowy otworzyć się na in-nych, inaczej mówiąc wykazać się tolerancją. Tolerancja (od łac. tolerare = znosić, wytrzymywać) oznacza cierpliwość i wyrozumiałość dla odmienności. Tolerancja jest pojęciem wieloznacznym i obecnie jest interpretowana na wiele sposobów. W inter-netowym słowniku synonimów języka polskiego dla słowa tolerancja znajduje się 60 synonimów: akceptacja, akceptowanie, aprobata, bezkonfliktowość, demokracja,
dobrotliwość, elastyczność, folgowanie, godzenie się, harmonia, harmonijność, ka-pitulanctwo, kompromisowość, leseferyzm, liberalizm, liberalność, litościwość, ła-godność, niedostrzeganie, niedostrzeganie zła, odbiór, patrzenie przez palce, permi-sywizm, pobłażanie, pobłażliwość, pochwała, pokojowość, poszanowanie innych, potwierdzenie, powstrzymywanie się od interwencji, pozwolenie, przyjęcie, przymy-kanie oczu, przystanie, przyzwolenie, remedium, równość, spolegliwość, sprawie-dliwość społeczna, szacunek dla inności, tolerancyjność, tolerowanie, ugodowość, uległość, ustępliwość, uznanie, wielkoduszność, wolność, wolność myśli, wolność wyboru, wolność wyznania, wspaniałomyślność, wyrozumiałość, zatwierdzenie, zbyt-nia wyrozumiałość, zezwolenie, zgoda, zgodność, zrozumienie, życzliwość
(http://synonim.net/synonim/tolerancja).
Parę lat wstecz socjolodzy z Krasnojarska przeprowadzili ankietę w celu wyjaśnie-nia, jaką treść nadają pojęciu tolerancji rosyjscy studenci. W ankiecie uczestniczyło 197 studentów Syberyjskiego Technologicznego oraz Krasnojarskiego Pedagogiczne-go Uniwersytetów. Taka sama ankieta przeprowadzona została wśród 76 niemieckich studentów Politechniki w Monachium (wg materiałów czasopisma Коммерсантъ
власть). Uczestnicy mieli nazwać podstawowe według nich cechy tolerancji oraz
ocenić czy sami takie cechy posiadają. Postanowiliśmy uzupełnić te dane wynikami ankiety przeprowadzonej wśród polskich studentów. W ankiecie uczestniczyło 35 studentów wtedy jeszcze Politechniki Radomskiej oraz 37 studentów prywatnej Wyż-szej Szkoły Dziennikarskiej. Rezultaty przeprowadzonych ankiet wyglądały w sposób następujący: niemieccy studenci spośród podstawowych synonimów tolerancji najczę-ściej wymieniali: dobroć, szacunek, współczucie oraz chęć zrozumienia innej osoby. Rosyjscy studenci wśród podstawowych synonimów wymieniali opanowanie, cierpli-wość i spokój. Polscy studenci za synonimy tolerancji najczęściej uważali obojętny stosunek do odmienności, nieosądzanie innych oraz pokorę.
Tolerancja jako jeden z aspektów problemu dialogu kultur 39
Na tym przykładzie widoczne są różnice mentalnościowe trzech sąsiadujących ze sobą narodów, przy czym języki dwóch z nich są podobne. W ustnych wywiadach niemieccy studenci tłumaczyli tolerancję jako dobry stosunek do ludzi niezależnie od ich płci, narodowości, wyznania religijnego, zdolności umysłowych. Większa część rosyjskich studentów w swoim pojmowaniu tolerancji podkreślała umiejętność tłu-mienia w sobie reakcji negatywnych, bez próby zrozutłu-mienia innego człowieka. Polscy studenci w swoich odpowiedziach akcentowali obojętność w stosunku do ludzi myślą-cych i postępująmyślą-cych inaczej. Wspólne dla polskich i rosyjskich studentów było nie-przejawienie chęci spróbowania zrozumienia innego człowieka. W tym tkwi sedno problemu dialogu kultur, bo sama umiejętność mówienia w języku obcym nie prowa-dzi do wzajemnego zrozumienia. Może ono być osiągnięte wyłącznie na bazie tole-rancyjnego stosunku do obcojęzycznej kultury. Zaszczepienie takiego stosunku do obcej kultury jest najbardziej skomplikowane w procesie obcojęzycznej edukacji.
W tym roku na naszą Uczelnię przyjechali studenci z Ukrainy i postanowiliśmy przeprowadzić również wśród nich podobną ankietę. Co się zmieniło? Okazuje się, że niewiele. W ankiecie wzięły udział 42 osoby. Odpowiadając na pytanie: jak rozumiesz
wyraz tolerancja, znaczna część respondentów posłużyła się telefonem komórkowym,
dlatego też odpowiedzi te były bardzo podobne i przeważnie nie zawierały własnych przemyśleń. Poprosiliśmy również o podanie przynajmniej 3 synonimów lub podsta-wowych cech charakteryzujących tolerancję. Tu przede wszystkim zostały wymienio-ne cierpliwość i umiejętność znoszenia (cierpieć) odmiennych zachowań. Z ciekawych cech, nieodnotowanych u rosyjskich, polskich i niemieckich studentów jako synonimy tolerancji pojawiły się: prawidłowa percepcja, humanizm, człowieczeństwo, lojalność, multikulturalizm, odporność na stres, uczciwość i nawet punktualność. Ankietowani proszeni byli o przedstawienie przykładu swojej tolerancji lub jej braku. Spośród an-kietowanych wszyscy uważają się za osoby tolerancyjne poza dwiema, które nie po-trafią powiedzieć, że tak jest na pewno. Niektóre przykłady bycia tolerancyjnymi są bardzo „interesujące”. Na przykład jedna ze studentek pisze (cytuję za studentką): „uważam się za tolerancyjną, ponieważ obecnie mieszkam w akademiku z dziewczy-nami, które nie zmywają brudnych naczyń a ja tolerancyjnie je proszę zabrać swoje naczynia, żeby móc pozmywać moje. Nie podoba mi się takie zachowanie, ale ja to wytrzymuję i staram się być tolerancyjną.” Drugi interesujący przykład tolerancji przedstawił student, który pracował jako wykładowca fizyki w kolegium i starał się stawiać wszystkim oceny sprawiedliwie. Jeśli on widział, że student się stara, ale mu nie wychodzi to przeprowadzał z nim dodatkowe zajęcia i bywało, że wystawiał wyż-szą ocenę, żeby studenta nie wyrzucono ze szkoły. Rosyjscy studenci na pytanie: czy
uważają się za osobę tolerancyjną? odpowiadali niejednoznacznie: „W zależności od
okoliczności”. Osoby, które nie uważały siebie za tolerancyjne, rzadko tego żałowały. A te, które uważały się za tolerancyjne, odwrotnie, często żałowały, że taką cechę posiadają: „Bardzo ciężko być tolerancyjnym – wszystko trzeba nosić w swojej du-szy”. Ankietowani polscy studenci w większości uważają się za osoby tolerancyjne,
G. CISOWSKA 40
ale dodają, że tylko do określonych granic. Tolerancja ich przejawia się głównie nie zwracaniem uwagi i obojętnym stosunkiem do osób, postępujących inaczej od nich lub do tych, które są przedstawicielami innego wyznania religijnego. Tylko 2 osoby spośród 72 napisały, że starają się zrozumieć innego człowieka. Niemieccy studenci, przyznając się do braku tolerancji, często tego żałowali: „W naszych czasach, gdy świat jest tak różnorodny, ciężko przeżyć bez tolerancji”. Analiza przeprowadzonych ankiet wskazuje na to, że przy istniejącym rozumieniu tolerancji trudno na razie mó-wić o rzeczywiście owocnym dialogu kultur. Czy można nauczyć tolerancji? Odpo-wiedź na to pytanie nie jest łatwa. Wydaje się oczywistym, że przede wszystkim na-uczyciel sam powinien być tolerancyjny, ale nie w wystawianiu wyższych ocen (chociaż studentom na pewno taki rodzaj tolerancji najbardziej by odpowiadał), lecz w stosunku do odmiennych faktów kulturowych. Ważnym jest, aby wykładowca po-trafił zburzyć atmosferę obojętności i wywołać emocjonalny stosunek do faktów obcej kultury. Oczywiście pożądanym jest wywołanie pozytywnego efektu, w rezultacie którego można było wywołać u studentów ciekawość, zainteresowanie i chęć dowie-dzenia się więcej. Niestety, zadanie to nie zawsze jest wykonalne. W tym wieku czło-wiek jest już zdolny do wyznaczenia wyraźnej granicy pomiędzy swoim a obcym. Przyjęcie i zaakceptowanie obcego nie jest dla nas naturalne. O wiele prostsza dla każdego jest odwrotna sytuacja: niech obcy przyjmie moje a dla mnie wystarczy sama znajomość faktów obcojęzycznej kultury. Aspekt tolerancji przy tym najczęściej nie istnieje. Ale jak uczyć tolerancji i gdzie jest ukryte źródło nacjonalistycznej nieprzy-jaźni? Czy jest to zawarte w ludzkiej biologii czy jest wynikiem nieprawidłowego wychowania? W związku z tym chciałabym przytoczyć opisany przez naukowców fakt, który miał miejsce około 30 lat temu na wyspie Nowa Gwinea, gdzie zostało odnalezione nieznane dotąd plemię żyjące w prymitywnych warunkach bliskich staro-żytności. Gdy naukowcy zaproponowali tubylcom przelot samolotem, po niedługim namyśle kilku mężczyzn się zgodziło, ale pod warunkiem, że drzwi samolotu będą zdjęte. Naukowcy byli zdziwieni, ale zgodzili się. Okazało się, że na przejażdżkę mężczyźni przynieśli ze sobą duże kamienie, żeby lecąc nad doliną, gdzie zamieszkują ich wrogowie, zrzucić na nich kamienie. Fenomen tego faktu polega na tym, że tubyl-cy zobaczywszy taki latajątubyl-cy cud po raz pierwszy w życiu od razu wymyślili, jak go wykorzystać w walce z obcymi. Stawiając analogię pomiędzy tym wydarzeniem a nauczaniem języka obcego staje się oczywistym, że należy uczyć tak, aby w przy-szłości obcy język nie obrócił się w „kamień” wycelowany na ignorowanie lub jeszcze gorzej – niszczenie obcego. Dlatego też, ucząc języka obcego, trzeba jednocześnie uczyć tolerancji poprzez poznawanie innej kultury różniącej się od swojej własnej. Proces ten powinien trwać nieustannie. Człowiek musi widzieć określony system faktów obcej kultury, tj. jak mówi E.I. Passow, mieć doświadczenie w percepcji, ana-lizie, porównaniu i ocenianiu tej kultury. Wydawałoby się, że podobieństwo języków polskiego i rosyjskiego zakłada również podobieństwo tych kultur. Czy tak naprawdę jest w rzeczywistości? Chociaż liczne badania językowe wskazują na porażającą
bli-Tolerancja jako jeden z aspektów problemu dialogu kultur 41
skość języka polskiego i rosyjskiego to w zakresie zestawienia faktów kulturowych można odnaleźć mnóstwo istotnych różnic, nieodzwierciedlonych w procesie kształ-cenia. W charakterze przykładu spójrzmy chociażby na formy zwracania się do wy-kładowcy w Polsce i Rosji. Okazuje się, że mówienie do nauczycieli „по
имени-отчеству” dla polskich studentów tak samo jest egzotyczne, jak dla niemieckich czy
angielskich. Polska etykieta zwracania się bez używania imienia: „Pani magister,
Pani doktor, Pani profesor…” itp. wg nas stwarza trochę większy dystans pomiędzy
nauczycielem a uczniem i nie zakłada tak bezpośredniej współpracy. Polscy studenci ten fakt rosyjskiej kultury odbierają jako ciekawostkę, ale przy wykonaniu ćwiczeń unikają jego użycia. Sama wiedza nie powoduje przyswajania faktów kultury. W głęb-szym rozumieniu to również staje się problemem w dialogu kultur. Jak zauważa M. Paradowski, „większość uczniów na świecie przejawia raczej niewielkie zaintereso-wanie „bagażem kulturowym” rdzennych społeczności, ale mogą chcieć używać języ-ka, aby mówić o własnych obyczajach i tradycjach…” (Paradowski, 2009).
Kolejnym problemem dialogu kultur jest mentalność. Według opinii wielu badaczy właśnie mentalność, która jest jednym z psychologicznych składników kultury, przed-stawia największą trudność dla zrozumienia. Bardzo często mentalność jest utożsa-miana z istniejącymi stereotypami. Stereotypy natomiast są wyłącznie owocem nie-wiedzy. Właśnie wzajemna niewiedza jest przeszkodą w dialogu kultur. Polski prozaik, eseista, tłumacz literatury pięknej z języka rosyjskiego i niemieckiego Jerzy Pomianowski pisał, że „jeszcze nie tak dawno Rosjanie uczyli się polskiego, po to żeby czytać polską prasę i czegoś się przez polski lufcik dowiadywać o reszcie świata. W tej chwili Rosja nie potrzebuje już żadnych lufcików, ma okna dość szeroko na świat otwarte i nikt w Polsce nie zatroszczył się o to, ażeby dalej Rosjanie czytali i dowiadywali się o Polsce prawdy zamiast tych bzdur, które im do ucha szepczą roz-maici ich polityczni przywódcy” (Pomianowski, 2001). Te słowa odnoszą się do trze-ciej składowej problemu w dialogu kultur a mianowicie wzajemnego powiązania ję-zyka i kultury. Właśnie kultura pomaga znaleźć wspólny język, pokonać bariery oraz obiektywnie zbliża. Ale wszystkie problemowe aspekty dialogu kultur zawierają w sobie aspekt tolerancji. Tolerancja wykształconego człowieka jest rozumiana przy tym nie tylko jako wymuszona cierpliwa wytrwałość, lecz jako uznanie innego świa-topoglądu równoprawnym ze swoim własnym, posiadanie świadomości własnych granic, uznanie innej osobowości i innej kultury jako konieczności wzbogacającej swoją własną egzystencję we współczesnym świecie, w którym stopniowo zbliżają się różne narody Europy i otwierają się granice (Бердичевский, 2005, tłum. własne).
W wielu badaniach dotyczących kształcenia języka w Europie podkreśla się ko-nieczność optymalizacji procesu przygotowania nauczyciela języka obcego. Współ-czesny nauczyciel języka obcego powinien być specjalistą nie tylko od języka, lecz również być reprezentantem oraz przewodnikiem zarówno po swojej własnej, jak i obcojęzycznej kulturze, powinien potrafić prowadzić dialog kultur oraz nauczać ro-zumienia obcego. Dialog kultur można rozpatrywać jako działalność, której
przed-G. CISOWSKA 42
miotem są fakty kultury; produktem jest ich interpretacja; celem – osiągnięcie wza-jemnego porozumienia, a środkiem – edukacja obcojęzyczna. Jeśli komunikacja jest mechanizmem procesu edukacyjnego, to dialog kultur jest mechanizmem wzajemnego zrozumienia (Пассов, 2001, tłum. własne). Proces ten powinien odbywać się na moc-nym fundamencie tolerancji. Język w tym celu odgrywa konstruktywną rolę.
LITERATURA
[1] KAMIŃSKA J., Swoi i obcy. Kulturowe dystanse i uprzedzenia w kontekście procesów
globalizacyj-nych, [w:] Wielokulturowość – międzykulturowość – transkulturowość w perspektywie europejskiej i pozaeuropejskiej, red. A. Barska, M. Korzeniowski, Opole 2007, 144.
[2] PARADOWSKI M., Rola native speakera w nauczaniu języków obcych. Perspektywa pedagogiczna,
psychologiczna i praktyczna [w:] Kształcenie językowe w szkolnictwie wyższym, red. H. Komorowska,
Warszawa 2009, 172.
[3] POMIANOWSKI J., Rozmowy na koniec wieku, Bydgoszcz 2001.
[4] БЕРДИЧЕВСКИЙ А., Учитель русского языка: вызов многоязычной Европе, [в:] Русский язык в центре Европы, Банска Бистрица 2002, 126–127. [5] БЕРДИЧЕВСКИЙ А., Стратегия практической языковой подготовки специалиста в совреме-нной Европе, [в:] Взаимодействие языков и культур: русский язык в культурно-коммуника-тивном пространстве новой Европы, Рига 2005, 31. [6] ПАССОВ Е.И., Коммуникативное иноязычное образование. Концепция развития индивидуальн-ости в диалоге культур, Липецк 1999. [7] ПАССОВ Е.И., Диалог культур:социальный и образовательный аспекты, [в:] Русский язык за рубежом, № 2, Москва 2001. [8] Журнал Коммерсантъ власть, № 6, 2001. Strony internetowe: http://wiedzaiedukacja.eu/archives/31866 http://synonim.net/synonim/tolerancja
TOLERANCE AS ONE OF THE ASPECTS OF THE INTERCULTURAL DIALOGUE PROBLEM The intercultural dialogue can be considered effective when it takes place under conditions of equal interactions among different culture representatives, where a mutual agreement occurs. However, a dif-ferent culture can only be understood on the basis of a tolerant relation to a difdif-ferent, from your own, vision of the world. This process should be conducted by collecting facts of another culture based on a firm foundation of tolerance. The language in this task plays a constructive role.
język rosyjski jako drugi / trzeci język obcy, język rosyjski w Politechnice Warszawskiej, języki obce w uczelni technicznej Anna DRZEWIŃSKA*