James Coleman – kapitał społeczny jako uzupełnienie koncepcji racjonalnego

W poprzednim podpunkcie stwierdziliśmy, że podstawą dla zainteresowania się Bourdieu kapitałem społecznym była chęć wyjścia poza ekonomiczny sposób wyjaśniania świata społecznego. Nieco inne spojrzenie proponuje James Coleman, który problematykę kapitału społecznego podejmuje niejako w celu rozszerzenia ekonomicznej perspektywy rozpatrywania rzeczywistości (teorii racjonalnego działania) i połączenia jej z perspektywą socjologiczną⁴¹. Co istotne, punktem wyjścia dla prowadzonych przez Colemana rozważań o kapitale społecznym były wcześniejsze ustalenia ekonomisty Glena Laury’ego⁴². Ten niebędący autorem całościowej koncepcji kapitału społecznego badacz zaliczany jest do postaci, które utorowały drogę dla późniejszych ujęć tego terminu. W swoich pracach wskazywał bowiem na niedostatki klasycznych teorii ekonomicznych, które wyjaśniając

38 Katarzyna Growiec, Kapitał społeczny..., dz. cyt., s. 20.

39 Andrzej Niesporek, Miejsce i funkcja pojęcia kapitału społecznego…, dz. cyt., s. 21.

40 Andrzej Radziewicz-Winnicki, Ideologia a partycypacja społeczna…, dz. cyt., s. 21.

41 Cezary Trutkowski, Sławomir Mandes, Kapitał społeczny…, dz. cyt., s. 55.

42 Tamże, s. 66.

62

funkcjonowanie rzeczywistości w głównej mierze skupiały się na mechanizmach konkurencji i zasobach, które określić można mianem „kapitału ludzkiego” (umiejętności, kompetencje, zasoby materialne)⁴³.

Powodem, dla którego Coleman wprowadził do swoich prac zagadnienie kapitału społecznego była próba znalezienia odpowiedzi na pytania o sposoby rozwiązywania podzielanych problemów, przyczyny angażowania się w sprawy publiczne oraz tego,

„dlaczego racjonalne jednostki godzą się na zobowiązania względem siebie?”⁴⁴.

Colemana nie satysfakcjonowały rozstrzygnięcia tych kwestii, które odwoływały się jedynie do wypracowanego w naukach ekonomicznych modelu racjonalnego wyboru.

Badacz ten nie odrzucając paradygmatu racjonalnego działania, zauważał że koncepcja społeczeństwa opierająca się na ekonomicznej teorii doskonałej konkurencji oraz propagowana przez Adama Smitha metafora „niewidzialnej ręki rynku” są pozbawione wartości eksplanacyjnej. Jak tłumaczy Coleman „jednostki nie działają niezależnie od siebie, nie osiągają celów samodzielnie, a ich interesy nie zawsze są egoistyczne”⁴⁵.

Co zatem sprawia, że ludzie decydują się na współpracę i porzucają wygodną pozycję

„pasażera na gapę”? W opinii omawianego badacza istotnym motywatorem do wspólnotowego działania jest uogólnione oczekiwanie, że wyświadczona komuś przysługa zostanie w stosownym czasie odwzajemniona⁴⁶. Stąd wniosek przytaczanego już Kwiatkowskiego, że w ujęciu amerykańskiego socjologa kapitał społeczny jawi się jako

„umiejętność współpracy w grupach i organizacjach w celu realizacji wspólnych interesów”⁴⁷. Według Colemana kapitał społeczny jest zatem swego rodzaju zasobem, który zawiera w sobie elementy struktury społecznej i ułatwia działania jednostek w niej osadzonych.

Oznacza to, że dzięki kapitałowi społecznemu uczestnicy życia społecznego są w stanie osiągać cele, które bez jego użycia byłyby nie do zrealizowania⁴⁸. Źródła tak pojmowanego kapitału społecznego leżą w relacjach społecznych między jednostkami, a nie w nich samych.

Jednocześnie powiązanie kapitału społecznego z podejmowanymi przez jednostki przedsięwzięciami, sprawia, że jawi się on jako swego rodzaju produkt uboczny ludzkich działań⁴⁹. Jak zauważają Trutkowski i Mandes, to właśnie emergentność i nieintencjonalność kapitału społecznego w istotny sposób odróżnia stanowisko Colemana od ujęcia Bourdieu.

43 Tamże, 66-67.

44 Tamże, s. 55.

45 James S. Coleman, Fundations of Social Theory, The Belknap Press, Cambridge 1990, cyt. za: Cezary Trutkowski, Sławomir Mandes, Kapitał społeczny…, dz. cyt., s. 56.

46 Katarzyna Growiec, Kapitał społeczny..., dz. cyt., s. 22.

47 Mariusz Kwiatkowski, Kapitał społeczny…, dz. cyt., s. 105.

48 Katarzyna Growiec, Kapitał społeczny..., dz. cyt., s. 21.

49 Cezary Trutkowski, Sławomir Mandes, Kapitał społeczny…, dz. cyt., s. 57.

63

Przypomnijmy, że francuski badacz wiążąc kapitał społeczny z zagadnieniem struktury społecznej, upatrywał w nim narzędzia realizacji interesów grupy dominującej⁵⁰.

Wszystko co zostało powiedziane do tej pory skłania do stwierdzenia, że colemanowski sposób postrzegania kapitału społecznego odnosi się przede wszystkim do funkcji, jakie on spełnia. Wychodząc z założenia, że kapitał społeczny jest produktywny, amerykański badacz określa trzy dziedziny, na które zasób ten oddziałuje:

(1) dziedzinę gospodarczą; (2) dziedzinę rozwiązywania problemów społecznych;

(3) dziedzinę sfery publicznej⁵¹.

Wpływ kapitału społecznego na sferę gospodarczą manifestuje się przede wszystkim w tym, że umożliwia on koordynację działań indywidualnych i grupowych, zwiększa możliwości adaptacyjne gospodarki do zmieniających się warunków technicznych, jak i obliguje jednostki do dokonywania wyborów korzystnych dla całej zbiorowości. Jak zauważa Kwiatkowski, w pewnym sensie gospodarcze oddziaływanie kapitału społecznego przybiera znamiona „niewidzialnej ręki” rynku, która wyznacza ludzkie działania⁵².

Funkcje kapitału społecznego wobec drugiej z wymienianych dziedzin – czyli sfery rozwiązywania problemów społecznych – sprowadzają się w głównej mierze do kompensowania niedoborów innych zasobów, które pozostają w społecznej dyspozycji (finansowego, materialnego, ludzkiego)⁵³. Warto nadmienić, że punkt ten jest zbieżny z pierwotnym obszarem badawczych dociekań Colemana. Bowiem opisywany przez niego kapitał społeczny miał pomagać w wyjaśnianiu rozbieżności edukacyjnych rezultatów wśród dzieci ze zróżnicowanych środowisk społecznych i rodzinnych. Jak tłumaczy amerykański badacz „kapitał społeczny jest zbiorem zasobów, które zawierają się w relacjach rodzinnych (…), zasoby te wspomagają poznawczy i społeczny rozwój dziecka czy młodego człowieka”⁵⁴. Zdanie to należy odczytywać w ten sposób, że właściwy dla danej organizacji rodzinnej kapitał społeczny (przybierający postać silnych więzi między rodzicami i dziećmi oraz więzi rodziców ze szkołą) ma większe znaczenie przy determinowaniu osiągnięć szkolnych uczniów niż przejawiany w rodzinie poziom wiedzy i umiejętności (kapitał ludzki) czy pozycja materialna rodziców (kapitał finansowy)⁵⁵.

50 Tamże, s. 56.

51 Mariusz Kwiatkowski, Kapitał społeczny…, dz. cyt., s. 106.

52 Tamże, s. 106.

53 Tamże, s. 106.

54 James Colman, A rational choice perspective on economic sociology, [w:] N. J. Smelser, R. Swedberg (red.), Handbook of Economic Sociology, Princeton University Press, Princeton 1994, s. 300, cyt. za: Cezary Trutkowski, Sławomir Mandes, Kapitał społeczny…, dz. cyt., s. 56.

55 Mariusz Kwiatkowski, Kapitał społeczny…, dz. cyt., s. 107.

64

Najistotniejszy dla naszych dociekań badawczych jest jednak wpływ kapitału społecznego na relacje właściwe sferze publicznej. Opisywany zasób określa obowiązujące wzorce działania, stanowi siłę napędową zaangażowania obywatelskiego, przez co staje się jednym z najważniejszych czynników kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego⁵⁶. Ponadto, możemy powiedzieć za Katarzyną Growiec, że wymiar ten związany jest równocześnie z kwestią kontroli społecznej, która to kontrola jest sprawowana poprzez silne sieci powiązań rodzinnych oraz lokalnych⁵⁷.

2.2.4. Robert Putnam – znaczenie kapitału społecznego dla sprawności instytucji