Pierre Bourdieu – znaczenie kapitału społecznego w reprodukcji struktury

Jedną z pierwszych koncepcji kapitału społecznego opracował Bourdieu. Punktem wyjścia dla jego rozważań była chęć wyjścia poza opis funkcjonowania świata społecznego jako opierającego się jedynie na cyrkulacji kapitału ekonomicznego. W napisanej wspólnie z Jean-Claude Passeronem książce Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania Bourdieu zawarł namysł nad nierównością szkolnych osiągnięć dzieci, których nie dało się wytłumaczyć jedynie poprzez odwołanie się do kapitału ekonomicznego rodziców. W dziele tym Bourdieu nakreślił koncepcję reprodukcji kulturowej, której nadał jednocześnie wymiar

26 Tamże, s. 50.

27 Tamże, s. 50.

59

stratyfikacyjny, gdyż odpowiada ona za utrwalanie roli dominującej klasy społecznej i reprodukcję istniejących nierówności społecznych. Znamienne dla Bourdieu powiązanie zagadnień kultury (a zwłaszcza kultury symbolicznej) z problematyką struktury społecznej i stylów życia skutkowało także zastosowaniem pojęcia habitusu, jako „ucieleśnionej konieczności, przemienionej w dyspozycję generującą praktyki i percepcję(…)”²⁸. Zapewne warto dodać, że opisywany przez Bourdieu habitus jest przez innych badaczy rozpatrywany w kategoriach „swego rodzaju gramatyki działania, która służy odróżnieniu jednej klasy od innej w polu społecznym”²⁹.

Bourdieu wspomina o kilku odmianach kapitału. Najważniejsze to: kapitał ekonomiczny, kapitał kulturowy, kapitał symboliczny i kapitał społeczny. Wynika z tego, że w koncepcji Bourdieu sam kapitał społeczny miał charakter marginalny i drugoplanowy.

O wiele ważniejsze było proponowane przez francuskiego badacza spojrzenie na problem kapitału społecznego poprzez pryzmat pozostałych typów zasobów.

Kapitał ekonomiczny należy rozpatrywać jako różnego rodzaju zasoby o postaci materialnej. Jego cechą zasadniczą jest to, że da się natychmiastowo i bezpośrednio zamienić na pieniądze. Ponadto jest on zinstytucjonalizowany w postaci prawa własności³⁰.

Kapitał kulturowy przybiera postać wszelkiego rodzaju „wiedzy, umiejętności, erudycji (…)”, jak i „(…) ogólnego poziomu kompetencji kulturowych”³¹. Ponadto ta forma kapitału manifestuje się poprzez kompetencje edukacyjne, określa standardy zachowania i dobrego smaku³². Dodatkowo w rozważaniach Bourdieu termin kapitału kulturowego przybiera trzy formy: ucieleśnioną, uprzedmiotowioną i zinstytucjonalizowaną.

Słowem kluczowym dla zrozumienia istoty kapitału kulturowego ucieleśnionego jest samodoskonalenie. Mamy bowiem do czynienia z zasobem pozyskanym w rezultacie pracy nad sobą oraz inwestycją czasu i wysiłku. Drugi z podtypów kapitału kulturowego, czyli jego forma uprzedmiotowiona przybiera postać konkretnych, zmaterializowanych wytworów kultury. Są to między innymi: rzeźby, obrazy, literatura, czy maszyny.

28 Pierre Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 216.

29 John Letche, Panorama współczesnej myśli humanistycznej. Od strukturalizmu do postmodernizmu, Książka i Wiedza, Warszawa 1999, s. 10, cyt. za: Adam Bartoszek, Kapitał społeczno-kulturowy…, dz. cyt., s. 50.

30 Katarzyna Growiec, Kapitał społeczny..., dz. cyt., s. 18-19 oraz Cezary Trutkowski, Sławomir Mandes, Kapitał społeczny…, dz. cyt., s. 51.

31 Tamże, s. 51.

32 Katarzyna Growiec, Kapitał społeczny..., dz. cyt., s. 19.

60

Natomiast zinstytucjonalizowany wymiar kapitału kulturowego to nabyte i społecznie rozpoznawalne kompetencje edukacyjne, takie jak stopnie i tytuły naukowe³³.

Sława, prestiż przypisywany danej pozycji społecznej czy reputacja stanowią przejawy następnego z opisywanych przez Bourdieu zasobów, jakim jest kapitał symboliczny. Ten typ kapitału jest zatem rezultatem usankcjonowania w świadomości społecznej form jakie przybierają podstawowe odmiany zasobów (ekonomiczny, kulturowy, społeczny).

Najistotniejszy z naszego punktu widzenia zasób, o którym mówi Bourdieu, czyli kapitał społeczny jest przez niego rozpatrywany w kategoriach sieci powiązań oraz stosunków społecznych, w których uczestniczy jednostka³⁴. Jak tłumaczy Andrzej Radziewicz-Winnicki

„kapitał społeczny dla Bourdieu, to nic innego jak zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem (…) trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków”³⁵. Oznacza to, że dana osoba poprzez swoje członkostwo w grupie, pozostawanie w relacjach znajomości i uznania, staje się beneficjentem różnego rodzaju zasobów wypracowywanych niejako kolektywnie. Krótko to ujmując, jeżeli ktoś jest członkiem jakiejś szerszej zbiorowości, zna wiele osób, to może spodziewać się przybierającego różne postaci wsparcia z ich strony. Jednocześnie sama szeroka gama kontaktów jest ważnym czynnikiem uwiarygodniającym człowieka w oczach innych.

Niezmiernie istotne w przypadku teorii Bourdieu jest umiejscowienie kapitału społecznego w szerszej strukturze kapitałów poprzez jego powiązanie z innymi typami zasobów. Występuje tu dwojakiego rodzaju zależność. Z jednej strony, posiadanie przez jednostkę określonego kapitału społecznego determinuje to w jakim stopniu uzyska ona udział w pozostałych formach zasobów. Z drugiej strony, wielkość, jakość i kombinacja zasobów będących udziałem danej jednostki wyznacza jej pozycję w sieciach relacji, czyli określa jej kapitał społeczny³⁶.

Powyższe spostrzeżenia przybliżają nas do konstatacji głoszącej, że „im większe zasoby ekonomiczne i bogatszy zasób kapitału kulturowego, tym większe szanse na rozwój sieci powiązań i związanych z nią możliwości akumulacji zasobów”³⁷. Francuski badacz zwraca uwagę na możliwości konwersji kapitałów oraz traktowania kapitału społecznego jako swoistego mnożnika zasobów ekonomicznych i kulturowych. Możliwe jest bowiem

33 Cezary Trutkowski, Sławomir Mandes, Kapitał społeczny…, dz. cyt., s. 52.

34 Mariusz Kwiatkowski, Kapitał społeczny…, dz. cyt., s. 105.

35 Andrzej Radziewicz-Winnicki, Ideologia a partycypacja społeczna. Rola i znaczenie kapitału społecznego, [w:] Krystyna Marzec-Holka (red.), Kapitał społeczny a nierówności. Kumulacja i redystrybucja, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2009, s 20.

36 Cezary Trutkowski, Sławomir Mandes, Kapitał społeczny…, dz. cyt., s.53.

37 Tamże, s. 53.

61

przekształcenie (konwersja) jednego typu kapitału w zasób o innym charakterze.

Dla przykładu, kapitał kulturowy jest konwertowany na kapitał ekonomiczny poprzez odpowiednio długi czas pożytkowany na pobieranie nauki, która pozwala na uzyskanie lepszej pozycji rynkowej.

Co prawda kapitał społeczny opisywany przez Bourdieu nie jest redukowalny do kapitału ekonomicznego lub kulturowego, ale pozwala na powiększanie korzyści z posiadania tych pozostałych form zasobów. Kapitał społeczny można zatem rozpatrywać jako swego rodzaju „mnożnik”, gdyż bycie beneficjentem pewnych relacji i znajomości ułatwia kumulowanie przewag materialnych i kulturowych³⁸. Mechanizm ten w dobry sposób określa Niesporek, który stwierdza, że wszystkie formy kapitału (w tym kapitał społeczny) są blisko ze sobą powiązane i decydują o szansach życiowych jednostek³⁹.

W kontekście tego, co zostało powiedziane, słuszne wydają się uwagi Radziewicza-Winnickiego, który stwierdza, że choć Bourdieu umiejscawia kapitał społeczny w kontekście strukturalnym, to jednak pojęcie to rozpatruje jako indywidualny, jednostkowy zasób⁴⁰. Co więcej, zasób ten można kumulować, przekształcać oraz rozbudowywać poprzez racjonalne decyzje.

2.2.3. James Coleman – kapitał społeczny jako uzupełnienie koncepcji