Sfera publiczna a obywatelstwo i społeczeństwo obywatelskie

Spośród wymienionych w poprzednim punkcie zagadnień najwyższą rangę przyznać należy temu, które odnosi się do idei społeczeństwa obywatelskiego. Każda wszakże traktująca o sferze publicznej rozprawa implicite bądź explicite opisuje również formy aktywności suwerennych jednostek w ramach rozpatrywanej dziedziny życia społecznego¹⁵².

„Idea społeczeństwa obywatelskiego – tłumaczy Jerzy Szacki – oznacza więc dziś zakwestionowanie dychotomii: państwowe – prywatne, zachęcając do uczestnictwa w życiu publicznym, które nie ma wszakże koniecznie charakteru politycznego”¹⁵³. Co najistotniejsze jednak „Konstytutywnym elementem tej idei jest wiara w możliwość i konieczność istnienia

151 Tamże, s. 87-88.

152 Dorota Pietrzyk-Reeves, Idea społeczeństwa obywatelskiego… dz. cyt., s. 188-189.

153 Jerzy Szacki, Społeczeństwo obywatelskie, „Przegląd Polityczny” 1996 (32), Stowarzyszenie Kulturalno-Edukacyjne „Kolegium Gdańskie”, Gdańsk 1996, s. 50.

43

sfery pośredniej między życiem prywatnym i państwowym, a więc właśnie sfery publicznej”¹⁵⁴.

Równocześnie, samo obywatelstwo jako drugi z komponentów przybliżanego w tym podpunkcie terminu, w zależności od przybranej perspektywy teoretycznej także może być wyposażone w bezpośrednie odniesienia do publicznej domeny życia społecznego.

Wobec tego zasadnym krokiem jest syntetyczne omówienie teoretycznego statusu obu wspominanych terminów (ze szczególnym naciskiem na zagadnienie społeczeństwa obywatelskiego) oraz określenie ich relacji względem nadrzędnej, tytułowej kwestii.

Kategoria obywatelstwa, choć stosowana powszechnie do opisu współczesnych społeczeństw demokratycznych, jest w istocie bardzo stara i swymi początkami sięga do kultury antycznej. Pisze o tym Jacek Raciborski, zaznaczając jednocześnie, że wypracowana w starożytności siatka pojęciowa do analizy tej instytucji zachowuje zadziwiającą aktualność.

W dowolnej rozpatrywanej epoce status obywatelski oparty jest bowiem na relacji między trzema aspektami: samym obywatelem, terytorium i organizacją państwową (bądź też polityczną)¹⁵⁵. W sposób skrótowy przybliżmy najważniejsze spisane przez Raciborskiego wnioski dotyczące historycznych wzorców definiowania obywatelstwa.

Dla czasów starożytnych – zarówno w modelu greckim, jak i rzymskim¹⁵⁶ – właściwe jest powiązanie statusu obywatelskiego z porządkiem państwowym¹⁵⁷. „Czym jest bowiem państwo, jeżeli nie opartym na prawie związkiem obywateli” – powiadał Cyceron¹⁵⁸.

Wieki średnie, ze względu na mnogość form ustrojowych, politycznych i stratyfikacyjnych, charakteryzuje natomiast wielość wzorców obywatelstwa. W okresie wczesnego średniowiecza w obrębie feudalnych monarchii nastąpił faktyczny zanik opisywanej instytucji. Dopiero z czasem – wraz z odbudową ośrodków miejskich – zaczął formułować się model tzw. miejskiego obywatelstwa. Jak po części sama nazwa wskazuje, podstawowymi warunkami brzegowymi tej formy obywatelskości było posiadanie

154 Tamże, s. 50.

155 Jacek Raciborski, Obywatelstwo w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 19.

156 Oczywiście zdajemy sobie sprawę z istotnych różnic między oboma modelami. Podczas gdy rzymska koncepcja obywatelstwa charakteryzowała się małym naciskiem na kwestie przynależności etnicznej oraz niskim wymogiem partycypacji, ekskluzywny wzorzec grecki akcentował moralny obowiązek obywateli do brania udziału w decyzjach dotyczących całej wspólnoty. Jednakże ze względu na skrótowy charakter niniejszego podpunktu wątek specyfiki obu starożytnych modeli nie będzie pogłębiany – Tamże, s. 22-26.

157Tamże, s. 22.

158 Marcus Tullius Cicero, O państwie. O prawach. O powinnościach. O cnotach, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1960, s. 51, cyt. za: Jacek Raciborski, Obywatelstwo w perspektywie socjologicznej…, dz.

cyt., s. 24.

44

nieruchomości na terenie ośrodka miejskiego (przynależność terytorialna) oraz wolność osobista¹⁵⁹.

Choć, opisując nowożytne podejścia do instytucji obywatelstwa Raciborski odwołuje się do założeń orientacji republikańskiej i liberalnej¹⁶⁰, to jednak wydaje się że bardziej adekwatna w tym kontekście będzie prosta klasyfikacja zaproponowana przez Wnuka-Lipińskiego. Badacz ten wyodrębnił dwa właściwe dla czasów współczesnych sposoby ujmowania statusu obywatelskiego¹⁶¹.

Z jednej strony, mówić możemy o formalnym typie określania obywatelstwa.

Definiuje on prawny status jednostki w obrębie danego państwa narodowego – zestaw przysługujących jej praw i obowiązków, które musi wypełnić. Z drugiej jednak strony obywatelskość definiowana obecnie jest także poprzez swój wymiar społeczny.

Z perspektywy jednostkowej społecznie rozpatrywana instytucja obywatelstwa jest pewną postawą człowieka, która oznacza „świadomość praw we wspólnocie i obowiązków wobec wspólnoty”¹⁶². Jak precyzuje Wnuk-Lipiński „W sensie psychologicznym jest ona podstawą, na której budowana jest rola obywatela”¹⁶³. Natomiast z perspektywy zbiorowej społecznie ujmowana obywatelskość definiowana może być jako przysługujący szerszej wspólnocie i jej członkom atrybut. Oznacza to, iż dana zbiorowość posługując się rozmaitymi mechanizmami (m.in. debatą) jest w stanie podejmować wiążące wszystkich członków decyzje. Może się tak dziać ponieważ wszystkie tworzące tę wspólnotę osoby wyposażone są w indywidualny atrybut obywatelskości, czyli status obywatelski. Co najistotniejsze jednak – i tu dochodzimy do konkluzji – miejscem realizacji tego atrybutu jest właśnie sfera publiczna¹⁶⁴.

Choć źródła drugiej z przybliżanych w tym punkcie kategorii pojęciowej (społeczeństwa obywatelskiego) również sięgają czasów antycznych, to prawdziwe nasilenie posługiwania się tym terminem przypada na ostatnie dekady XX wieku. Wtedy to bowiem za sprawą wydarzeń, jakie miały miejsce w Europie Środkowej i Wschodniej (głównie powstania polskiej „Solidarności”), zapomniany już nieco termin społeczeństwa obywatelskiego stał się na nowo przedmiotem zainteresowania badaczy społecznych¹⁶⁵.

159 Jacek Raciborski, Obywatelstwo w perspektywie socjologicznej…, dz. cyt., s. 24-26.

160 Nowożytny republikanizm odwołuje się do starożytnych wzorców obywatelstwa (w obu odmianach) i akcentuje potrzeby partycypacji w życiu wspólnoty, ideę państwa jako dobra wspólnego oraz moralny aspekt przynależności do państwa narodowego. Liberalne ujęcie obywatelstwa – najogólniej ujmując – przywiązując szczególną wagę do jednostkowej wolności opowiada się jednocześnie za wyraźnym rozgraniczeniem sfery prywatnej od publicznej (koncepcja państwa minimalnego) – Tamże, s. 30-31.

161 Edmund Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego…, dz. cyt., s. 102-103.

162 Tamże, s. 102-103.

163 Tamże, s. 103.

164 Tamże, s. 103.

165 Tamże, s. 117-118.

45

Mówiąc o początkach idei społeczeństwa obywatelskiego nie sposób nie wspomnieć o Arystotelesie i opisywanej przez niego politike koinonia, jako swego rodzaju funkcjonującej w porządku polis „politycznej wspólnocie”¹⁶⁶, której jednocześnie – posługując się słowami Grażyny Skąpskiej – przypisać można status „przedsięwzięcia etycznego”¹⁶⁷. Według Wnuka-Lipińskiego najistotniejszym wkładem Stagiryty dla nowożytnego rozumienia społeczeństwa obywatelskiego było zapoczątkowanie rozważań nad „szczególną kategorią ludzkich zbiorowości, których członkowie (…) chcą, mogą i mają coś do powiedzenia na temat sposobu funkcjonowania owej zbiorowości”¹⁶⁸.

Właściwe dla czasów starożytnych utożsamienie społeczeństwa aktywnych obywateli z porządkiem politycznym widoczne jest także u posługującego się terminem societas civilis Cycerona. Pod pojęciem tym kryje się „społeczność wolnych i równych wobec prawa obywateli, rządzonych zgodnie ze skodyfikowanymi regułami, zakorzenionymi we wspólnie uznawanym zespole norm i wartości”¹⁶⁹. Według Skąpskiej w poczet klasycznych myślicieli, których idee istotnie zaważyły na rozwoju idei społeczeństwa obywatelskiego zaliczyć należy także św. Tomasza z Akwinu. W jego poglądach społeczno-politycznych odnajdujemy bowiem niezwykle istotną, opartą na koncepcji niezbywalnych praw z boskiego nadania, teorię suwerenności człowieka. Wszystkie jednak zreferowane powyżej stanowiska charakteryzują się brakiem rozgraniczenia między porządkiem państwowym i społecznym¹⁷⁰.

Dopiero w czasach nowożytnych, bo na przełomie XVIII i XIX wieku, dokonało się znaczeniowe przekształcenie idei społeczeństwa obywatelskiego z synonimu społeczeństwa politycznego w kategorię stosunków o zgoła apolitycznym charakterze. W opinii Szackiego myślicielami, których idee w największym stopniu wpłynęły na tę „semantyczną rewolucję”

byli Thomas Paine, George Friedrich Hegel i Adam Ferguson¹⁷¹. Nie będziemy jednak dokładnie referować innowacji myślowych, jakie dokonane zostały przez wyżej wymienionych twórców. O wiele bardziej istotne dla potrzeb naszej pracy jest zapoznanie się z właściwymi dla czasów najnowszych sposobami definiowania społeczeństwa obywatelskiego oraz kompleksu związanych z nim zjawisk.

166 Tamże, s. 118; Edyta Pietrzak, Renata Szczepanik, Łukasz Zaorski-Sikora, Aksjologia życia publicznego…, dz. cyt., s. 121.

167 Grażyna Skąpska, Społeczeństwo obywatelskie, [w:] Zespół Redakcyjny (red.), Encyklopedia Socjologii, T. Suplement, Oficyna Naukowa, Warszawa 2005, s. 286.

168 Edmund Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego…, dz. cyt., s. 118.

169 Tamże, s. 118; Edyta Pietrzak, Renata Szczepanik, Łukasz Zaorski-Sikora, Aksjologia życia publicznego…, dz. cyt., s. 121.

170 Grażyna Skąpska, Społeczeństwo obywatelskie…, dz. cyt., s. 286-287.

171 Jerzy Szacki, Wstęp. Powrót idei społeczeństwa obywatelskiego, [w:] Jerzy Szacki (red.), Ani książę, ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 8-16.

46

Jak tłumaczy Wnuk-Lipiński doświadczenie współczesności niesie ze sobą mnogość sposobów ujmowania rozpatrywanej idei. W większości przypadków nowoczesne koncepcje społeczeństwa obywatelskiego upatrują pod pojęciem tym formę organizacji społecznej niejako funkcjonującą poza państwową sferą polityki. Nie jest to jedyne stanowisko, z jakim można się spotkać, a poglądy mniej lub bardziej podporządkowujące społeczeństwo obywatelskie kontroli państwa nie są obecnie odosobnione¹⁷². Nakreślony powyżej spór o to czy (i w jakim stopniu) społeczeństwo obywatelskie ma funkcjonować w ramach państwa jest istotny, ponieważ leży on u podłoża dwóch najważniejszych stanowisk interpretacyjnych idei społeczeństwa obywatelskiego – liberalnego i socjaldemokratycznego¹⁷³.

Za reprezentanta tej pierwszej – apolitycznej – perspektywy posłużyć może sam Wnuk-Lipiński. Stwierdza on bowiem, że „W najprostszej definicji społeczeństwo obywatelskie to ogół niepaństwowych instytucji, organizacji i stowarzyszeń cywilnych działających w sferze publicznej. Są to struktury względnie autonomiczne wobec państwa, powstające oddolnie i charakteryzujące się na ogół dobrowolnym uczestnictwem ich członków”¹⁷⁴. Zacytowana powyżej definicja ukazuje sedno tego rozumienia społeczeństwa obywatelskiego, które wyraźnie wyłącza z jego obrębu działalność właściwą dla tzw.

społeczeństwa politycznego. Obie kategorie skonstruowane są w oparciu o prostą opozycję, zgodnie z którą, odmiennie niż w przypadku społeczeństwa obywatelskiego, celem działających w ramach społeczeństwa politycznego jednostek i organizacji jest zdobycie pozycji w strukturach władzy. Społeczeństwo polityczne jest w głównej mierze miejscem działalności zorganizowanych sił społecznych: partii politycznych, komitetów obywatelskich, jednostek cieszących się szerszym poparciem. Co istotne, w obręb kategorii społeczeństwa politycznego zaliczyć można zarówno te osoby, które ubiegają się o miejsce w strukturze władzy, jak i te, które jedynie udzielają innym swego poparcia¹⁷⁵.

Nie oznacza to wszakże, iż struktury społeczeństwa obywatelskiego w ogóle nie oddziałują na sferę polityki i klasę polityczną. Dzieje się tak, lecz „aktywność społeczeństwa obywatelskiego w tej dziedzinie nie jest ukierunkowana na zdobycie jakiejś części władzy, lecz jedynie na wywarcie na nią wpływu”¹⁷⁶. Ważniejszym jednak zadaniem spełnianym przez instytucję społeczeństwa obywatelskiego jest organizowanie aktywności obywatelskiej w celu pośredniczenia między domeną gospodarstw domowych a państwowym porządkiem

172 Edmund Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego…, dz. cyt., s. 119.

173 Edyta Pietrzak, Renata Szczepanik, Łukasz Zaorski-Sikora, Aksjologia życia publicznego…, dz. cyt., s. 129.

174 Edmund Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego…, dz. cyt., s. 119.

175 Tamże, s. 136-137.

176 Tamże, s. 137.

47

makrospołecznym. Miano głównych aktorów w tak rozumianym społeczeństwie obywatelskim przysługuje: zorganizowanym grupom interesu (np. związkom zawodowym), grupom lobbystycznym, lub też indywidualnym obywatelom uczestniczącym w jakiejś formie ekspresji w przestrzeni publicznej¹⁷⁷.

Jest jeszcze drugie, opowiadające się za ponownym zbliżeniem z państwem, spojrzenie na kategorię społeczeństwa obywatelskiego. W wizję tę wpisuje się podział na dwa obszary społeczeństwa obywatelskiego – sensu largo i sensu stricto – jaki opracował Victor Perez Diaz. Społeczeństwo obywatelskie typu largo definiuje on jako zespół społeczno-politycznych instytucji, w skład którego wchodzą: władza publiczna, sfera publiczna, system rynkowy, szereg dobrowolnych stowarzyszeń wszelkiego rodzaju. W tym pierwszym sensie społeczeństwo obywatelskie jest ujmowane szerzej, gdyż w jego obrębie występują znajdujące się pod bezpośrednim wpływem obywateli instytucje polityczne. Na zasadzie kontrastu, społeczeństwo obywatelskie sensu stricto tworzone jest przez organizacje społeczne, które znajdują się poza obrębem i kontrolą państwa. Są to wszelkie instytucje, organizacje i związki, które zostały powołane bezpośrednio na skutek przejęcia od państwa części jego obowiązków. Wśród ich przykładów podać można: partie polityczne, stowarzyszenia i związki zawodowe¹⁷⁸.

Ryc. 1.3. Usytuowanie społeczeństwa obywatelskiego w przestrzeni społecznej Poziom makro – sfera publiczna (publiczne instytucje państwa narodowego) Poziom mezzo – sfera publiczna (prywatne instytucje społeczeństwa obywatelskiego) Poziom mikro – sfera prywatna (mikrostruktury społeczne: gospodarstwa domowe, małe

grupy nieformalne)

Źródło: Edmund Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego…, dz. cyt., s. 124.

Niezależnie jednak od przyjmowanej perspektywy teoretycznej – liberalnej bądź socjaldemokratycznej – zasadniczo wszystkie współczesne wizje społeczeństwa obywatelskiego przyjmują, iż jest to swego rodzaju usytuowana pomiędzy sferą państwową a prywatną kategoria pośrednia.

Stwierdzenie takie odnajdujemy także u Wnuka-Lipińskiego, który w celu graficznego przedstawienia usytuowania społeczeństwa obywatelskiego w rzeczywistości społecznej

177 Tamże, s. 137-138.

178 Edyta Pietrzak, Renata Szczepanik, Łukasz Zaorski-Sikora, Aksjologia życia publicznego…, dz. cyt., s. 128-129.

48

opracował specjalny schemat (Ryc. 1.3.). Zgodnie z prezentowaną przez niego koncepcją znajdującemu się na środkowym szczeblu schematu społeczeństwu obywatelskiemu przypadają w roli istotne funkcje mediacyjne: 1) artykulacyjna – czyli agregacja właściwych dla poziomu mikro celów, dążeń, interesów oraz ich kierowanie w kierunku struktur państwowych; 2) integracyjna – jako skupianie szerszej publiczności wokół istotnych celów i motywowanie do działania w ramach sfery publicznej; 3) edukacyjna – polegająca na propagowaniu postaw obywatelskich oraz zwracaniu uwagi na ważne społecznie kwestie¹⁷⁹.

Wydaje się ponadto, iż zacytowana powyżej infografika (Ryc. 1.3) jest na tyle uniwersalna, iż można w nią wpisać scharakteryzowane już wcześniej szersze spojrzenie na instytucje społeczeństwa obywatelskiego. Kategorii publicznych instytucji państwa narodowego (poziom makro) przyporządkować można zatem społeczeństwo obywatelskie sensu largo, dla kategorii mezzo właściwe jest natomiast rozumienie społeczeństwa