Konin, m. pow. nad Wartą, 8 tys. mk. Niegdyś był tu mocny za
mek, przez szwedów zniszczony. Miasto bardzo starożytne, otoczone obszernemi pastwiskami; wiosną wygląda jak wyspa, tak je Warta doko
ła oblewa. Są tu 3 przedmieścia; szpital, szkoła 4-o klasowa, 2 fabryki maszyn, 2 kotlarnie, fabryki sukna i wyrobów bawełnianych, drukarnia.
Golina, os. w pobliżu Warty, 1,700 mk. Olejarnia, garbarnia, gorzelnia.
Brzeźno, pokłady węgla kamiennego brunatnego, kopalnie piasko
wca nader twardego, wyrób kamieni młyńskich.
Gosławice, fabryka narzędzi rolniczych, hodowla bydła rasowego.
Biskupice, hodowla owiec rasowych.
Rychwał, os. m., 1000 m., olejarnia. B y ł tu na sztucznym nasy
pie zamek; obecnie zostały tylko piwnice. — W X Y I w. przy kościele znajdowała się szkoła.
Geografia. 10
146 —
Ślesin, os. m. nad jez. Ślesińskiem, w tom miejscu zwężonem (most i droga do Sompolna). 1,200 m k . — Jezioro Ślesin jest gałęzią Gopła, lecz już w X V w. stanowiło jezioro osobne wraz z przyległemi (j. Pątnowslde, j. Gosławickie, j. Lickeńskie); wszystkie te jeziora miały stok do W arty przez rzeczkę (obecnie wyschniętą) Goplenicę. W r. 1901 podniesiono projekt przeprowadzenia tędy kanału od W arty do W isły (Warta, Goplenica, j. Ślesińskie, kanał, jez. Orle, Zgłowiączka, Wisła).
Tuliszków, os. m. w okolicy lesistej, gorzelnia; 2 tys. mk. Osa
da starożytna, siedziba rodu Zarębów. — Hodowla bydła rasowego.
Władysławów, os. m. śród płaskowzgórza, 2 garbarnie, wyrób wozów i bryczek, które idą głównie w Sieradzkie i na Kujaw y. Dom przytułku dla starców i kalek. Cech tkacki dotąd istnieje od początku w. X V II. — W pobliżu ruiny zamku w Wyszynie.
4) P o w ia t kolski.
Koło, m. pow. na wyspie i'z. Warty, 8 tys. mk. Oprócz wielu in
nych fabryk.ma 8 fabryki fajansu. Starożytny ratusz. W Kole jest szko
ła ^ o klasowa, dla której gmach wybudowanym został ze składek mie
szkańców powiatu. Pod tern miastem w r. 1655 szwedzi Wartę prze
szli. Zwaliska zamku, którego wieża nieomal wisi w powietrzu.
Dąbie, m., nadNe- rem (do W arty); były tam liczne f a b r y k i sukna, fabryki narz.
roln., fajansu, garn
carstwo. 4 tys. Trik.
Okolica błotnista.
Brdów, os. nad jez.
Brdowskiem, 1,900 mk. Dom schronienia dla starców i kalek, piękny kościół.
Kłodawa, os. nad Kłodawicą czyli Bgilówką (do W arty), śród płaszczyzny, 2,300 mk.
W :X V I wieku była obszernem miastem, czego ślady dotąd pozostały.
Babiak, os., 500 mk., osada fabryczna.
Kościóf farny w K o le .
— . 147 — Sompolno, os., 2,050 mk.
Tu kwitnie stolarstwo. Oko
lica piaszczysta.
Izbica, os., 3 tys. mk.
Fabryki octu, sukna i ta
siemek; dom schronienia, W pobliżu z n ajdu je się 5 jezior, p o k ła d y torfu i marglu.
Brudzew, os., 1,100 mk.;
tu się urodził W ojciech z B r u d z e w a , nauczyciel M ik o ła ja K o p e r n ik a .
Mie-, Y > i • R u in y za m ku w Ko le .
szkancy Brudzewa zajmują
się głównie rolnictwem. W dobrach brudzewskich gospodarstwo wzorowe.
Grzegorzew, os., 1,150 mk.; ludność przeważnie rolnicza.
Dobrów, wieś z pięk
nym kościołem i grobem błogosł. Bogumiła, któ
ry tu życie zakończył.
5) Po tvia t, Pąezycki.
Łęczyca, m. powiato
we nad Bzurą, 9 tys.
mk., z ruinami staroży
tnego zamku, w którym, według podania, ma przemieszkiwać dyabeł Boruta. Miasto porzą
dnie zabudowane, ma s e m in a ry u m pedago
giczne, fabryki baweł
niane, młyn parowy i ła-
O d r zw ia kolegiaty łę c zy c k ie j. dny park. Łęczyca,
za-j ęta przez szwedów
— 148 —
w r. 1656, przez Jana Kazimierza odebrana. Synod za czasów Kazi
mierza Spraw. r. 1180.
W e wsi Tumie pod Łęczycą jest wielki i wspaniały kościół, zbudo
wany jeszcze przez Mieczysława 1-go w roku 967.
Ozorków, m. fabryczne nad Bzurą, 11,600 mk.
Grabów, os., 800 mk. Wielka gorzelnia.
Parzęczew, os., 1,500 mk.
Piątek, os. nad Moszczenicą (dó Bzury), 2 tys. mk. Niegdyś nale
żał do najludniejszych miast Wielko - Polski; podobno miał 100 (!) browarów.
Poddębice, os. nad Nerem (do Warty), 2,500 mk. Posiada ładny mieszkalny zameczek z w. X V I I , bardzo oryginalnej budowy. Fabr.
narzędzi rolniczych, browar, olejarnia, fabr. octu i miodu.
Leśmierz i Młynów, cukrownie.
6) Powiat, tu rk o w sk i (turecki).
Turek, m. pow. nad rzeką bez nazwy (do Kiełbaski, do Warty), śród wyżyny (300 stóp nad p. m.). Szpital, 7 zakładów naukowych niż
szych, superintendent kościołów ewang. na gub. kaliską. — 2 kotlarniej 3 olejarnie, 3 farbiarnie, garbarnia, browar, gorzelnia, mydlarnia, cegiel
nia, fabr. narzędzi rolniczych, fabr. powozów i bryczek, fabr. octu, zapa
łek, litografia i 360 warsztatów tkackich. W Turku znajdują się dwie dzielnice fabryczne: Pólko i Nowy-Świat. — Handel masłem i ja
jami (obrót do 40 tys. rub. rocznie). Piękny ogród, 2 hotele, straż og
niowa.— Nazwa pochodzi zapewnie od «tura», zwierzęcia; musiały tu być lasy znaczne, bo i leśnictwo było. — 8 tys.
mk-Cielce — cukrownia.
Dobra, os. nad Teleszyną (do Warty), 5 tys. mk. Handel zbożem, wełną, nabiałem. Olejarnie.
Uniejów, os. m. nad Wartą, w nizinie, otoczonej wzgórzami. 4 tys.
mk. — Fabryki octu, oleju; garbarnia, farbiarnia. — Uniejów jest staro
żytną osadą, która stanowiła własność arcybiskupów gnieźnieńskich, Błog. Bogumił był pierwszym, tu mieszkającym arcybiskupem; nastę
pnie jednak przebywał w Dobrowie (pow. kolski) i tam zmarł. Arcybp.
Leszczyński w końcu w. X V H przeprowadził potajemnie zwłoki bło
gosławionego do Uniejowa, gdzie wystawił wspaniały marmurowy sar
— 149 —
kofag. — Arcybiskupi mieli tu zamek, kilkakrotnie palony i rujnowany.
Zamek ten jest obecnie odnowiony i zamieszkany. Krzyżacy w 1331 r.
złupili Uniejów i okolicę.
Spicymierz, wieś o 3 wiorsty od Uniejowa, niegdyś był grodem, posiadał zamek i kasztelana mniejszego. Spicymierz leży nad Wartą, ma około 500 mk. wogóle bardzo zamożnych, Spicymierz należał do dzielni
cy Zbigniewa (syna Wład. Herm.), że zaś Zbigniew knuł zamachy prze
ciw Bolesławowi Krzywoustemu, przeto Boi. zajął dziedzictwo Zbignie
wa. Pomorzanie, sojusznicy Zbigniewa, dowiedziawszy się, iż w Spi- cymierzu znajduje się Marcin, arcyb. gnieźn. a przyjaciel Bolesława, napadli na kościół podczas nabożeństwa w zamiarze pochwycenia Marcina, lecz przez pomyłkę schwytali archidyakona. Gallus (kronikarz) pisze, że za karę dotknięci zostali konwulsyami, — poczem zaraz archidyako
na wypuścili.
Warta, m. nad Wartą (o 2 wiorst}7- od rzeki), na wzgórzu, 5 tys.
mk. 2 olejarnie, 2 garbarnie, mydlarnia, fabr. sody, fabr. zapałek. — Według tradycyi pierwotna osada (Liebewarde) miała być założona przez jeńców niemieckich. — Na zjeździe 1423 r. pod przewodnictwem arcybiskupa Jastrzębca uchwalono ustawy,zwane «statutem warckim».
Na zjeździe 1430 r. wybrano także wychowawców dla królewiczów. Takie zjazdy kilkakrotnie się powtarzały. W r. 1734 w samem mieście wTrza- ła potyczka zacięta między wojskami polskiemi i saskiemi. W Warcie są 3 kościoły. W kościele pobernardyńskim w bogatym sarkofagu spo
czywają zwłoki błog. Rafała, zaś w klasztorze żeńskim— cudowny obraz Bogarodzicy. — Na cmentarzu pochowano tu Józefa Paszkowskiego, za
służonego literaturze profesora i pułkownika.
Zbylczyce, wieś, gorzelnia, krochmalnia, pokłady torfu.
Wrząca Warecka, wieś, posiada zabytek starożytny: olbrzymi głaz narzutowy z wyżłobieniem, pod nazwą: wanienki Matki Boskiej. W e dług podania Matka Boska podczas ucieczki do Egiptu zatrzymała się tutaj i w zagłębieniu kamienia wykąpała P. Jezusa. Woda ta była bar
dzo skuteczną na oczy, aż gdy raz owczarz obmył nią psu oczy — woda straciła swą własność. — Lud miejscowy w d. 8 października licznie ten kamień odwiedza.
— 150
/) P o w ia t sieradzki.
Sieradz, m. pow., stolica księstwa, województwa i ziemi sieradz
kich — przy zbiegu rz. W arty z Żagliną, na wzgórzu (448 st. nad poz.
m.);-st kol. żel. kaliskiej, 6 tys. mk. — Ochrona dla dzieci, szpital, dom schronienia; fabr. narzędzi rolniczych, fabr. igieł i szpilek, garbarnie i cegielnie. Niegdyś Sieradz należał do najważniejszych miast nad Wartą (Sieradz, Pyzdry i Poznań).— W 1270 f. odbył tu się synod bi
skupi. W 1272 r. przebywał tu w więzieniu biskup krak. Paweł z Prze- mankowa. — W r. 1288'Wład. Łokietek zajmuje Sieradz (stąd książę sieradzki). 1331 r. krzyżacy i Wincenty z Szamotuł ogniem i mieczem zniszczyli Sieradz, przy tom komtur Herman dopuszczał się okrucieństw.
Przez ciąg lat 1383 — 1479 w Sieradzu odbywają się liczne zjazdy polityczue. W 1383 r. obrano królem Jadwigę, córkę Ludwika węgier
skiego. W r. 1430 zaprzysiężono pokój z krzyżakami. W czasach późniejszych zjazdy odbywały się w Piotrkowie. — Zamek sieradzki, w którym się odbywały synod , zjazdy i t. d., stał śród bagien między dwiema odnogami Warty. Podczas wojen szwedzkich przechodził z rąk do rąk. Obecnie są tylko resztki. — Szkoła sieradzka, w której w X V I w. nauczycielami byli akademicy krakowscy, wydała wielu ludzi za
służonych, jak. np.:Cypiyan Bazylik, Dymitr Sulikowski (arcybp. lwow
ski) i inni.
Szadek, os. m. nad Pisią (do Neru, do Warty), wśród doliny, któ
ra przed wiekami była jeziorem, 3 tys. mk., dom przytułku dla starców;
olejarnia, gorzelnia, browar. — W r. 1331 wiele ucierpiał od krzyżaków, a jeszcze bardziej w X V I I i X V I I I stuleciach od postojów wojskowych i gwałtów żołnierskich. — 1733 r. zawiązano tu konfederacyę, mocą któ
rej Stanisław Leszczyński uznany za króla; w r. 1790 sejmik pole
cił posłom opierać się na.sejmie warszawskim dziedziczeniu tronu, zaś w 1792 r. 57 obywateli przystępuje do Targowicy przeciw konstytu- cyi 3-go maja.
Zduńska-Wola, m. nad Brodnią (do Warty), 16 tys. mk. Przyle
głe wrsi stanowią prawie jedność z miastem; zamieszkane są przeważnie przez tkaczów. Trzy fabryki tkackie, w okolicy zaś około 10 tys. war
sztatów tkackich. Wyrabiają tu tkaniny wełniane, bawełniane i półje- dwabno. Fabr. narzędzi rolniczych, garbarnia, mydlarnia, cegielnie.
Miasto istnieje dopiero od 1825 r. — Stacya kolei żel. kaliskiej.
— 151 —
Złoczew, os. m. nad Oleśnicą (do Warty), 2,200 mk. Olejarnia.
Klonowa, huta szklana, leśnictwo.
Burzenin, os. m. nad Wartą, 1,100 mk. Kopalnia wapna. W oko
licy okopy szwedzkie i ślady cmentarzysk pogańskich.