Radzymin — in. pow. nad rz. Rządzą (do Narwi), 5,900 mk., my- dlarnia i olejarnia, fabryka kafli; st. kol. żel. warsz.-mareckiej. — Leży
Józefów, cukrownia, połączona oddzielną gałęzią kol. żel. z Pru
szkowem; st. kol. żel. kaliskiej.
Na prawym brzegu W isły:
Tarchomin, fabr. na
wozów sztucznych.
T a r g ó w e k , huta szklana.
Pelcowizna, wielkie składy nafty.
Żerań, fabr. octu, bro
war i inne.
Jabłonna, wieś wśród lasów nad Wisłą. W pa
łacu, który niegdyś na
leżał do ks. Józefa Po
niatowskiego, pamiątki po tym b o h a t e r z e .
— Stąd wychodzi kolej
ka do Wawra.
Nieporęt, leśnictwo.
Nowy-Dwór, m. nad Narwią ,6200 mk., o i m.
Pałac w J a b ło n n ie . ' .
od fortecy. Krochmalnia.
Nowogieorgiewsk (dawniej Modlin), silna twierdza przy zbiegu Narwi i AVisły, połączona koleją żelazną z Warszawą i Iwangrodem.
Stąd ma wychodzić kol. żel. płocka.
Marki, wielkie przędzalnie, st. kol. żel. mareckiej.
Grochów, w pobliżu Saskiej Kępy; wielkie cegieluie, dystylar- nia, farbiarnia, izba dezynfekcyjna, fabr.. mydła i wiele innych zakładów.
Na polach grochowskich stoi pomnik, wzniesiony przez rząd na pamią
tkę bitwy w r. 1831. — Obok pomnika' wielką przestrzeń zajmują gma
chy instytutu weterynaryjnego.
— 119 —
na równinie, pochylonej od południo-wschodu ku północo-zachodowi, ku dolinie Bugu.
Jadów, os., 1,000 mk., nad Ossownicą (do Liwca), należy do dóbr kr. Zamoyskich. B y ły tu dawniej fabryki sukna, perkalików, papier
nie i t. p. Teraz w upadku.
Cygów, rybołówstwo.
Rudzienko, wielka gorzelnia.
Cały powiat radzymiński pod względem przemysłu stoi bardzo nizko; natura gruntu także licha, to też gospodarstw wybitniejszych niema. Niegdyś lasy zajmowały znaczna, przestrzeń, bo jeszcze w roku 1880 trzecia część powierzchni powiatu była pod lasami; obecnie lasy stanowią 24# wszystkiej ziemi w powiecie. Zato przemysł domo
wy rozwija się dość pomyślnie: wszyscy nieomal włościanie chodzi»
w samodziałkacl), a niektóro wyroby, jak np. poprzeczki (spódnice wełniane w poprzeczne pasy), są bardzo ładne. Włościanki wyrabiają także dywany.
3) noioo-mińĘfii.
Nowo-Mińsk, m. pow., 4200 mk., fabryki: machin i odlewów, śrótu, świec i mydła, olejarnie; kodowlaowieepoprawnej rasy. Położony nad rze
ką Wiśniówką i Srebrną, na wyżynie piaszczystej i lesistej, wzniesionej 600 stóp nad powierzchnią morza; odległy o36 wiorst od Warszawy, po
siada mnóstwo willi, letnich mieszkań i t. p.; st. kol. żel. warsz.-terespols.
Mienia, wieś ze szpitalem św. Józefa na 20 łóżek. Uprawa nasion traw pastewnych. Przed niedawnym jeszcze czasem był tu letni szpital dla chorych na piersi.
Latowicz, os. nad Świdrem, 1,500 mk., na wzgórzu; fabryki w y
robów tkackich.
Cegłów, os., garncarstwo.
Żaków, wieś, rybołówstwo.
Siennica, os., 500 mk. Seminaryum naucz., wielki ogród owoco
wy. Szpital na 20 łóżek.
Janów, wieś, hodowla krów holenderskich, gorzelnia, wielki ogród owocowy.
Kołbiel, os. nad Świdrem (do Wisły), 800 mlc. W pobliżu Stara' Wieś, obora lir. Zamoyskich, wzorowe gospodarstwo, fabryka krochmalu, młyn parowy.
Karczew, os., 2,700 mk., fabryka pasów wełnianych (tałesów) ożywiony handel świniami.
Otwock wieś, fabryka podściółki z torfu dla koni i bydła, zakład wodoleczniczy, liczno mieszkania letnie. W pobliżu Stary Otwock z ruinami zamku wśród jeziora. August I I witał tu Piotra W-go w roku 1705. Na uwagę zasługują, piękne malowidła ścienne.
Kałuszyn, m. nad rz. Witówką (?), szpital dla żydów, 3 fabryki tałesów, fabryka mydła i świec. Za miastem cmentarz mnhomotański.
10 tys. mieszkańców.
Stanisławów, os. miejska, 1500 mk., założony przez Stanisława księcia mazowieckiego wśród piaszczystego płasko wzgórza, pomiędzy rzeczkami Czarną i Rządzą, na miejscu leśnej osady, zwanej Cisek. Tu-' taj odbywały się sejmiki. W ojny szwedzkie zrujnowały miasteczko, w którem dotąd stoi kościół, pobudowany przez założyciela (1523 r.).
W Stanisławowie znajduje się szkoła tkacka.
i) JPowint grójecki.
Grójec, m. pow. nad Molnicą (do Jeziorny, do W isły). Szpital, dom schronienia; fabryka mydła, garbarnia, 2 olejarnie. Miasto bardzo starożytne, zwało się niegdyś «Grodziec» i słynęło z wyrobu strun mu
zycznych, któro i za granicę szły. Tu się urodził Piotr Skarga Pawęski, sławny kaznodzieja i mówca polski. W czasie wojen szwedzkich Gró
jec zniszczał; obecnie się podnosi wskutek przyłączenia do powiatu grójeckiego dawnego powiatu górno-kalwaryjskiego; 5,100 mk.
Spółka zaliczkowo-wkładowa okolicznych ziemian rozwija się bar
dzo pomyślnie, jak również i spółka ubczpiezeń od gradobicia.
Góra-Kalwarya, m. nad Wisłą, 4 tys. mioszk., dawniejsze miasto powiatowe. Szpital, dom przytułku. Biskup poznański, Wierzbowski, pobudował tu wiele kośoiołów i klasztorów, co dało powód biskupowi Krasickiemu do napisania następujących wierszy:
D om ki szczupłe, tych niewiele.
Z a to kościół przy kościele.
Zgoła w szystko niezamożnie, P u sto , głodno, lecz pobożnie.
Z większości tych budowli pozostały ruiny lub też zmieniły one swoje przeznaczenie, służąc jako szpital, dom przytułku lub koszary.
Góra - Kalwarya niejednokrotnie była widownią walk, głównie ze wzglę
du na dogodną tu przeprawę przez W isłę.— Kol. żel. górno-kalwaryjska obsługuje okolicę miasta.
Warka, m. nad Pilicą, 4,700 mieszk., pamiętna zwycięstwem Czar
nieckiego nad Szwedami r. 1656. Fabryka krochmalu. Niegdyś prze
bywało tu mnóstwo szewców; mówiono, że: kopa kóp., t. j. 3,600.
R u in y za m ku w C z e rs k u .
W pobliżu Warki znajduje się wieś Stara Warka z t. zw. szwedz
kimi okopami. Są to właściwie grodziska przedhistoryczne.
Czersk, os. nad W isłą i nad jeziorem, w malowniczem położeniu, 500 mieszk. Dom schronienia. Osada bardzo starożytna. Tu siedział w więzieniu Henryk Brodaty, książę śląski. Czersk był niegdyś stolicą osobnego księstwa; w zamku zamieszkiwała królowa Bona, której sta
raniem utrzymywane były liczne winnice. Od czasu przeniesienia stoli
cy księstwa do Warszawy zaczął Czersk upadać, ostatecznie zniszczał w czasie wojen szwedzkich i kozackich. Obecnie z zamku pozostała wieża, dwie baszty okrągłe i most na arkadach. Nie należy mieszać
osady Czerska z fabryką cukru Czersk, leżącą o milę od Grójca; produk- cya jej wynosi 400,000 rb. rocznie (na gruntach wsi Jasieniec).
Tarczyn, os. nad rz. Tarczanką (do Jeziorny). Dom przytułku dla starców i kalek.
Błędów, os. fabryczna, filia fabryki żyrardowskiej (patrz pow.
grodziski).
Petrykozy, wieś, piękny pałac. Hodowla owiec rasowych.
Goszczyn, os. w pobliżu Pilicy, 1,000 mieszk. Należał niegdyś do królowej Bony i słynął z wybornych sitarzy.
Mogielnica, os., 3,100 mk., garbarnie, białoskórnie, fabryki sukna..
Garncarstwo kwitnie.
Przybyszew, os. nad Pilicą, 1,200 mk.; słynie z uprawy warzyw, które dostarcza oddawna na targi warszawskie. W tutejszym kościele pomnik Modalińskiego.
Turowice, hodowla bydła holenderskiego.
Uwieliny, wieś, osady rolne Instytutu głuchoniemych i ocie
mniałych.
Prażmów, wieś, gospodarstwo wzorowe, hodowla trzody chlewnej, oraz najważniejsza w Król. Pol. hodowla drobiu.
■») l* o ivia t b łoń ski albo g ro d zis k i.
Grodzisk, os. powiatowa nad MrÓwną (do Utraty, do Bzury), 2Y a tys. mk., st. kol. żel. warsz.-wied. Tuż przy stacyi pałacyk z wieżą, wystawiony w roku otwarcia kolei 1846. — Szpital. Piękny park, a w nim mnóstwo willi dla warszawian na mieszkania letnie.
Kozery, wieś, olbrzymi 18-sto włókowy sad, uprawa wikliny.
Błonie, m., dom schronienia, fabryka zapałek, garbarnie. Dwukro
tnie tu obozował Karol X I I, popierający wybór Stanisława Leszczyń
skiego na króla w latach 1704 i 1705. W czasie wojen-szwedzkich spalone. Stacya kol. żel. warsz. kaliskiej, 2,650 mk.
Leszno i Guzów, cukrownie.
Żyrardów, os. fabryczna przy st kol. żel. warsz. wied. Ruda-Gu- zowska-: Wielka fabryka płótna, produkcya przeszło za 5 milionów rubli i zajmująca przeszło 8 tysięcy robotników. Os. Żyrardów przyjęła na
zwisko od inżeniera Girarda, który ją założył w początkach obecnego stulecia. W całej osadzie mieści się więcej niż 20 tys. ludności, której
przeważną większość stanowią rodziny robotnicze, zajmujące kilka
dziesiąt wielkich gmachów murowanych. Właściciele dla pracowni
ków swoich utworzyli wieje instytucyj, jak: ochrona (20 sal, do których uczęszcza 1,60« dzieci), szkoły (35 z 4 tys. dzieci), kąpiele, straż ognio
wa, szpital, pomoc lekarska, dom przytułku i t. d. W r. 1900 na same zakłady dobroczynne zarząd fabryki
wydał 149 tys. rublir — W y r o b y żyrardowskie idą o lepsze z wyrobami fabryk francuskich i belgijskich— i roz
chodzą się w olbrzymiej ilości po naj
odleglejszych prowincyach Cesarstwa.
Mszczonów, m. nad strumieniem Okrzeszą, 0,800 mk.; fabryki: kafli, octu, zapałek; dystylarnia, garbarnie.
M. leży na wyżynie, wznoszącej się na 600 stóp nad poziom morza.
Wiskitki, os. nad Badziejówką (do Bzury), 4-tys. mk. Dystylarnia, farbiar- nia wyrobów wełnianych. Tow. zalicz- kowo-wkładowe, dom schronienia. B y ł tu niegdyś dworek myśliwski książąt mazowieckich wśród puszczy jaktorow
skiej, w której przebywały tury. Władysław Jagieło, wracając z w y
prawy grunwaldzkiej, zatrzymał się tutaj dla polowania.
Boża-Wola, Gawartowa-Wola, wsi, hodowla owiec ras po
prawnych.
Nadarzyn, os. 4,200 mk. W kościele obrazy pendzia Baccia- rellego. W N. urodził się Ludwik Hirszfeld, słynny anatom, profesor Szkoły Głównej i uniwersytetu warsz.
Radzików, słynny browar, wieś nad Mrówą.
6) P o w i a t s o c h ą c .te w s h i
Sochaczew, m. pow. nad Bzurą, 7,600 mk. Leży na płasko wzgó
rzu, z którego dosyć rozległy i piękny widok na lewy, nizki brzeg Bzu
ry. Posiada ruiny zamku, ładny ogród publiczny, cmentarz mahometaii- ski z czasów pobytu czerkiesów. Stncya ' kol. ż. warszawsko-kaliskiej.
Kościół w Ż y r a r d o w ie .
— 121 —
Żelazowa - Wola, wieś, gdziesię urodził słynny na cały świąt muzyk, Szopen. Tu w ogrodzie pomnik Szopena.
B r o c h ó w , wieś z kościołem ogrom
nym, o to c z o n y m mu rem w y s o k i m z wieżami i strzelni
cami.
Kożuszki, wzorowe gospodarstwo.
Rybno, słynna fabryka wódek li
kierów. ■
Młodzieszyn, Hermanów i Oryszew, cukrownie.
Ka p lic zka na gro bie m u |ty na cm e n ta rzu m ah om etań sk im w S o c h a c ze w ie .
Szymanów, wzorowe go
spodarstwo.
Kampinos, rządowe leśnie- two, do którego należy 700 przeszło włók lasu. Są to reszt
ki tak zwanej puszczy kam
pinoskiej, rozciągającej się na
Pom n ik C h o p in a . lewym brzegii W isły.
125