K ONTEKST FUNKCJONOWANIA NAUCZYCIELA W POLSKIM SYSTEMIE EDUKACJI

Nauczyciel w swojej pracy zawodowej pełni szereg funkcji związanych z przekazywaniem wiedzy o świecie, kulturze, nauce, historii, społeczeń-stwie. Każde działanie pedagogiczne wynika z innej sytuacji, istnieje w innej rzeczywistości społecznej, dzieje się w określonym czasie i otoczeniu, doty-czy osób z różnych środowisk kulturowych. W literaturze możemy spotkać identyfikację środowiska edukacyjnego, jako otoczenia szkoły: „Szkoła ro-zumiana, jako instytucja w strukturze systemu edukacji jest miejscem inte-rakcji zachodzących między grupami wewnątrz szkolnymi – dyrekcją, nau-czycielami, pracownikami administracyjnymi, uczniami i rodzicami.

W szerszej perspektywie dochodzą relacje między szkołą, a jednostkami samorządu terytorialnego i władzami oświatowymi, a także między szkołą a funkcjonującymi w jej otoczeniu instytucjami i społecznością lokalną, generalnie rzecz ujmując: między szkołą a grupami zewnętrznymi w sto-sunku do niej”⁵.

Można z pewnością stwierdzić, że wszystko to, co niesie ze sobą współ-czesny świat wpływa na środowisko szkolne i zachodzi między nimi pewien stopień korelacji. Źle jest, kiedy szkoła pozostaje zamknięta na to oddziały-wanie i nie współdziała w tworzeniu pozytywnej wizji przyszłości w świado-mości wychowanków. Wtedy można mówić o korelacji ujemnej braku współpracy a także o zaniku dialogu z dynamicznie rozwijającym się glo-balnym światem. Świadome i przemyślane uczestnictwo w kreowaniu świa-ta poprzez wychowywanie dobrze przygotowanych do roli społecznej absol-wentów, to korelacja dodatnia. W ten sposób można określić środowisko, jako środowisko globalne pozostające w stałej interakcji z całym globalnym zewnętrznym światem. Ta globalność styka się w szkole z jej wewnętrzną emanacją i głównymi podmiotami, aktorami sceny edukacyjnej, uczniami, nauczycielami, rodzicami i władzą. Tu następuje jej interpretacja, podjęcie dyskusji, przykłady interpretacji i przełożenie jej na konkretne działania.

Właśnie w tej skomplikowanej strukturze, tak lokalnej a zarazem na wskroś przenikniętej globalnymi sprawami, pojawiają się problemy, kryzysy, suk-cesy, szanse i zagrożenia i właśnie tu potrzebne jest często wsparcie. Su-perwizja może przynosić pomoc, służyć, jako forma pracy prowadząca do konstruktywnych rozwiązań, modelowania dobrych praktyk i rozwijania potencjału jej uczestników. Tak stało się już w psychologii, terapii oraz w ostatnim czasie w polskiej pomocy społecznej, gdzie wprowadzono

4 A. Popiel, E. Pragłowska, Superwizja w psychoterapii poznawczo-behawioralnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s. 9.

5S.M. Kwiatkowski, Stefan, J. M. Michalak, and I. Nowosad. Przywództwo edukacyjne w szkole i jej otoczeniu, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011. s. 10.

Wiesław Zalas 52

wość wsparcia superwizyjnego dla pracowników socjalnych na mocy Usta-wy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej w artykule 121a⁶.

Historia edukacji pokazuje nam pracę nauczycieli, jako ludzi wpływają-cych na kształtowanie określonych postaw społecznych. Bardzo często cele stawiane wobec nauczycieli przez twórców programów edukacyjnych (poli-tycy, pedagodzy, i inne środowiska społeczno-religijne) są emanacją poko-lenia, które odchodzi, które nie jest w pełni zdolne do rozumienia tempa rozwoju i potrzeb nieprawdopodobnie szybko rozwijającego się świata. Mi-mo prognostycznej funkcji nauki, prawdziwe sytuacje, w których znajdą się w niedalekiej przyszłości nauczyciele nie dają się w pełni przewidzieć.

W ostatnim okresie zmiany następujące w rzeczywistości naszego kra-ju, Europy i świata stawiają przed pedagogami wyzwania, których bez kon-kretnego profesjonalnego wsparcia, nauczyciel nie jest w stanie podjąć, czę-sto nie potrafi odpowiednio zareagować, czy też nie rozumie ich iczę-stoty.

Oto kilka przykładów dotyczących pracy i funkcjonowania nauczyciela, które miały miejsce w ostatnim czasie. Widzimy tu: zmianę ustroju z ko-munistycznego na liberalny, zjawisko „Eurosierot”, stale nowe narkotyki i dopalacze, zjawisko imigracji i uchodźctwa, terroryzm i renesans ruchów nacjonalistycznych, wreszcie kolejną reformę edukacji. Wobec takiego sta-nu rzeczy ciągły rozwój nauczyciela jest warunkiem jego spokojnej pracy oraz normalnego funkcjonowania poza życiem zawodowym.

Jest wiele form wspierania nauczycieli, są to zorganizowane formy w postaci poradni psychologiczno-pedagogicznych, kursów specjalistycz-nych, studiów podyplomowych itp. Jednak są one oderwane od konkret-nych środowisk, w których każda sytuacja dzieje się w specyficznej, od-miennej, indywidualnej rzeczywistości, ma swój kontekst kulturowy, poli-tyczny i społeczny jest swoistym fenomenem, z którym nauczyciel zostaje po prostu sam. W takich momentach pojawiają się bardzo trudne wybory moralne i etyczne nauczyciela. Istotą tych dylematów może być sprzeczność pomiędzy głęboko zakorzenionymi w wartościach etycznych przekonaniami osobistymi, dla których propagowania i internalizacji poprzez uczniów, na-uczyciel działał z zapałem wiele lat. Przyjęta prze niego z pełnym przekoniem doktryna (liberalna bądź konserwatywna oraz każda inna), która na-daje głęboki sens całemu stylowi jego działań pedagogicznych nagle staje się niedopuszczalna i niezrozumiana przez władze, środowisko, rodziców.

Wreszcie może być to zwykła niezgoda na zmiany strukturalno-programo-we, które jego zdaniem nie są dobre i nie przyczynią się do polepszenia ja-kości i realizacji misji edukacji. Podczas tak trudnych sytuacji pojawia się konieczność wspierania nauczyciela w sferze pedagogicznej, terapeutycznej, socjalnej oraz etycznej. „Należy podkreślić, że narastająca złożoność życia powoduje, że liczba kompleksowych decyzji, jakie musi podejmować nau-czyciel w czasie jednego dnia pracy, ale także ilość stylów życia, nauczania, wychowania, które można wybierać i dostosowywać do własnych potrzeb i uwarunkowań jest bardzo duża. Skutkuje to rosnącą potrzebą zastano-wienia się nad problemami i wyzwaniami stawianymi przed człowiekiem oraz określeniem modelu profesjonalnego wsparcia dla osób nieradzących

6 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 930, 1583 i 1948).

SUPERWIZJA SZKOLNA W ZMIENIAJĄCEJ SIĘ RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ 53

sobie z wyzwaniami samorealizacji w świecie bez „granic i autorytetów”, gdzie zawód nauczyciela traci często swój etos, wymaga sprostaniu wielu często wykluczającym się oczekiwaniom. Wymaga to także zaangażowania profesjonalistów, którzy nie będą dawać gotowych „recept”, ale wspierać i pokazywać drogi do właściwych wyborów”⁷. Nauczyciel jest przygotowywa-ny do swojej pracy w konkretprzygotowywa-nych warunkach polityczprzygotowywa-nych, ideologiczprzygotowywa-nych, gospodarczych. Przychodzi na studia z określonym poprzez siebie i świat przedrozumienim swojej misji, przystępuje do programu studiów opraco-wanego przez zorientowane na osiągnięcie wyznaczonych celów grono, bu-duje swój warsztat, kształtuje swoje umiejętności i w końcu otrzymuje upragniony dyplom. Jest szczęśliwy i nie zdaje sobie sprawy, że wszystko, co z niemałym trudem w toku edukacji połączył w spójną osobowość nau-czyciela, zarówno pod względem umiejętności, idei, misji życiowej i zawodo-wej jak też harmonizacji najistotniejszych dla niego wartości, może już nie-bawem wymagać całkowitej zmiany, korekty lub przeformułowania.

Z punktu widzenia indywidualnych odczuć można bardzo kategorycznie i mało precyzyjnie podzielić zmiany na:

 zmiany postępowe,

 zmiany dostosowawcze,

 zmiany uwsteczniające.

W przypadku zmian na lepsze oraz zmian dostosowawczych nie poja-wiają się zazwyczaj dylematy moralne. Przyjmujemy je i asymilujemy. Po zwyczajnym procesie dotyczącym wprowadzenia zmiany potrafimy wykorzy-stać wprowadzoną zmianę w swojej pracy. Inna sytuacja pojawia się, gdy zmiana nie jest przez nas postrzegana pozytywnie. W takich przypadkach dysonans pomiędzy naszymi poglądami, celami, wartościami i misją zawo-dową a koniecznymi, często wymuszonymi przez system lub przełożonego zmianami, rodzi bunt, sprzeciw bądź ucieczkę w powierzchowność, choroby i inne niepożądane konsekwencje. Wiele środowisk pedagogicznych nie ma wypracowanych mechanizmów radzenia sobie z takimi sytuacjami. Zła at-mosfera pomiędzy wszystkimi podmiotami działalności edukacyjnej, napięta i drażliwa trwająca zbyt długo sytuacja, wypalenie zawodowe, to skutki braku wsparcia w toku procesów stawania się nauczycielem, pedagogiem, terapeutom, pracownikiem socjalnym, itp. Niestety nasz system przygoto-wania do pracy nauczyciela jest oparty przede wszystkim o wykłady, brak jest dostatecznie dużej liczby zajęć praktycznych, które zweryfikują kandy-datów do zawodu nauczyciela pod względem działania wobec uczniów, śro-dowiska nauczycielskiego oraz kontaktu z rodzicami. Weryfikacja do zawo-du nauczyciela była i niestety jest często określana, jako system negatywnej selekcji. „Wzrost liczby nauczycieli, feminizacja zawodu, luki w kształceniu, niskie pensje spowodowały, że w świadomości społecznej zawód ten stracił na znaczeniu. Często nauczycielami zostawały osoby, które nie mogły

7 M. Nowicka, A. Wzorek, Superwizja w szkole. Model i koncepcja wdrożenia, MEN, Warszawa 2016 s. 51, cyt. za A. Bartkowiak, Sens życia w teorii i badaniach naukowych, Wydawnictwo WSH, Leszno 2013.

Wiesław Zalas 54

leźć pracy w innym zawodzie. Zjawisko to, określane negatywną selekcją do zawodu, przetrwało do początku XXI wieku, gromadząc w szeregu kadry pedagogicznej osoby niekompetentne, sfrustrowane, nielubiące ludzi, kom-pensujące własne niepowodzenia życiowe władzą nad uczniem”⁸. Nauczycie-le dobierani w wyżej opisanych okolicznościach nadal funkcjonują, dlatego trzeba poszukiwać rozwiązań, które zapewnią lepsze funkcjonowanie za-równo poszczególnego nauczyciela jak też całego środowiska edukacyjnego.