S PRAWNOŚĆ JĘZYKOWA DZIECI NA TLE ZANIEDBAŃ ŚRODOWISKOWYCH W skład zaniedbań środowiskowych dzieci i młodzieży, oprócz

czynni-ków zewnętrznych, takich jak: niezaspokajanie potrzeb fizycznych – zali-czymy również czynniki wewnętrzne, czyli brak stymulacji sfery intelektu-alno-werbalnej. Przyczyn niniejszego zjawiska jest wiele, na przykład: brak czasu dla dziecka, który wynika z trybu życia dorosłych – pogoni za środ-kami finansowymi czy karierą, opieką nad młodszym potomstwem. Może być to etiologia związana z eurosieroctwem, lenistwem lub nawet nieumie-jętnością komunikacji z otoczeniem czy brakiem wiedzy w tym zakresie.

Wielu rodziców nie zdaje sobie sprawy z tego, że rozwój mowy i języka wpływa na jakość edukacji człowieka. Zatem niska sprawność językowa utrudni proces uczenia się. Brak stymulacji w tym aspekcie zahamuje roz-wój kompetencji lingwistyczno-komunikacyjnej. Jej brak bądź niski zakres uwidoczni się w następujących predyspozycjach, a mianowicie w sprawno-ści rozumienia i tworzenia wypowiedzi, która jest prymarną umiejętnosprawno-ścią w życiu człowieka, bowiem dotyczy kontekstualnej płaszczyzny użycia języ-ka.

Nie trzeba być specjalistą w tej dziedzinie – w logopedii – aby zrozumieć problem tego zjawiska. Każdy z nas ma doświadczenia w nauce języka ob-cego. Głównie dotyczy to techniki budowania klas leksemów, z których są tworzone wypowiedzi. Na początku doskonalimy się w rozumieniu mowy do nas kierowanej. Ten aspekt przyswajania mowy i języka jest oczywisty.

Kolejnym krokiem jest doskonalenie świadomości metajęzykowej, czyli sprawności, którą trenujemy do końca życia. Każdy użytkownik języka

16 M. Młynarska, Autyzm w ujęciu psycholingwistycznym. Terapia dyskursywna a teoria umysłu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008, s. 28.

Anna Dziwińska, Dorota Dąbrowska 74

stanawia się nad poprawnością gramatyczno-semantyczną. Jeśli ma ją na wysokim poziomie, stale podnosi jej jakość, na przykład poszukując wzor-ców odmian w słownikach. Niski jej poziom sprawi, że nie będziemy świa-domi popełnianych błędów językowych, więc nie nastąpi ich korekta. Należy zauważyć, że fleksja – podczas lekcji języka polskiego – stanowi ważny ele-ment procesu dydaktycznego.

Do wyżej wymienionych sprawności dołączymy również umiejętność zadawania pytań, która jest niezmiernie istotna, zarówno w codziennym życiu, jak i w kształceniu językowym. To właśnie pytania przyczyniają się do rozwoju sfery mentalnej oraz kompetencji komunikacyjnej, która ma niebywałe znaczenie w społeczeństwie. O ile każdy człowiek dysponuje kompetencją lingwistyczną – wynikającą z teorii natywistycznej, bo uczymy się języka od dziecka, potem doskonalimy go w szkole: mówiąc, pisząc oraz czytając różne teksty – w ten sposób mamy ją różnie rozwiniętą, bowiem składa się z trzech płaszczyzn języka; to nie wszyscy posiadamy kompeten-cję komunikacyjną, bo wykracza poza reguły porozumiewania się. Trzeba wiedzieć, co i jak powiedzieć w konkretnej sytuacji oraz jakich środków ję-zykowych należy użyć. Mówiąc o kompetencji komunikacyjnej, mamy na myśli kulturalne uwarunkowania aktów mowy, a więc umiejętny sposób przekazywania informacji. Oznacza to, że nie każdy z nas potrafi odpowied-nio zachować się w danej sytuacji – choćby sprawa kondolencji. Wielu chce wyrazić współczucie i żal z powodu śmierci osoby, ale nie potrafi tego po-wiedzieć. Czuje lęk, wstyd, a nawet strach.

Zarówno wiedza językowa, jak i jej niezbędny składnik – kompetencja komunikacyjna, czyli umiejętność porozumiewania się z innymi, nakładają się na siebie oraz pozostają w ścisłej interakcji z różnymi składnikami i po-ziomami systemu reprezentacji naszej wiedzy o świecie¹⁷.

Dzieci z zaniedbanych środowisk – w komunikacji – mogą mieć pro-blemy ze zrozumieniem złożonych poleceń, typu: „Usiądź w ławce, rozpakuj zeszyt i przepisz temat lekcji z tablicy!”. Nie są przygotowane do analizowa-nia wielokrotności wypowiedzianych czynności, które następują po sobie w odpowiedniej kolejności. W domu słyszały zazwyczaj bardzo proste pole-cenia, które głównie dotyczyły jednej czynności, na przykład: „Bądź cicho!”

czy „Jedz!”. Istnieje ryzyko, że w przypadku złożonej struktury wypowiedzi, dzieci z niską sprawnością werbalną zrozumieją, zapamiętają i wykonają wyłącznie jedną czynność, na przykład związaną z siedzeniem, bo będzie im to znane z doświadczenia. Może się zdarzyć, że pozostałe części wypowiedzi nie zostaną zrozumiane i wykonane. Podobnych sytuacji może być więcej.

Niezdolność rozumienia niniejszych stwierdzeń doprowadzi do powstania barier w komunikacji, co przyczyni się do izolacji z grupy rówieśniczej, a w konsekwencji doprowadzi do samotności czy fobii szkolnej.

17 I. Kurcz, Język a reprezentacja świata w umyśle, PWN, Warszawa 1987, s. 6.

NISKA SPRAWNOŚĆ JĘZYKOWA DZIECI Z WADAMI WYMOWY

W SZKOŁACH MASOWYCH NA TLE ZANIEDBAŃ ŚRODOWISKOWYCH 75

P

Nauczyciele muszą mieć świadomość, że wśród dzieci z niską sprawno-ścią językową mogą wyłonić się dwie grupy. Do pierwszej zaliczymy uczniów, u których zauważa się bardziej zaburzoną umiejętność tworzenia własnych wypowiedzi niż zdolność rozumienia komunikatów. Takie dzieci dobrze radzą sobie w rozwiązywaniu problemów i zadań, ale gorzej z werba-lizacją własnych myśli. Stąd ich zwięzłość wypowiedzi jest niezrozumiała dla otoczenia, zwłaszcza nauczycieli. Drugą grupę stanowią dzieci, które mają bardziej zaburzoną umiejętność rozumienia sformułowań niż mowę.

Uczniowie ci tworzą sądy, często przypominające słowotok, aczkolwiek są one nieadekwatne do działań, które wykonują. Oni również są niezrozumiali dla odbiorcy.

Podsumowując, należy stwierdzić, iż wszelkie zaniedbania ze strony środowiska rodzinnego w zakresie prawidłowej stymulacji wszystkich funk-cji odpowiedzialnych za prawidłowy rozwój sprawności językowej mogą skutkować zaburzeniem rozwoju mowy i języka, co w konsekwencji przeja-wia się w postaci zaburzeń komunikacji na wielu jej poziomach. Autorki niniejszej pracy stwierdzają, że pojawiające się opóźnienia są na tyle duże, że można je uznać za postać dysharmonii, bowiem odbiegają od normy wie-kowej.

Wzorcowa artykulacja, odpowiedni zasób słownictwa, znajomość zasad i reguł budowania wypowiedzi poprawnych pod względem gramatycznym oraz umiejętności komponowania i redagowania wypowiedzi to sprawności, które w jednoznaczny sposób motywują dziecko do podejmowania aktywno-ści werbalnej.

Skuteczna komunikacja werbalna uzależniona jest od pewnych kompe-tencji człowieka, do których można zaliczyć aspekt językowy związany z wiedzą językową zapisaną w umyśle. Wiedza ta pomaga w tworzeniu lo-gicznych i poprawnych wypowiedzi. Jednostka posiadająca kompetencję komunikacyjną, bez problemu potrafi użyć języka w grupie społecznej, do-stosuje, bowiem swoje językowe zachowanie do kontekstu sytuacji, w której się znalazła.

L

:

[1] Daktun-Czerniak K., Logopedia. Jak usprawniać mowę dziecka? Poradnik dla nauczycieli wychowania przedszkolnego i kształcenia zintegrowanego oraz rodziców, Mac Edukacja S. A., Kielce 2004.

[2] Gajda S., Nauka o kulturze języka, Polonistyka, z. 8, Warszawa 1987.

[3] Kurcz I., Język a psychologia, WSiP, Warszawa 1992.

[4] Kurcz I., Język a reprezentacja świata w umyśle, PWN, Warszawa 1987.

Anna Dziwińska, Dorota Dąbrowska 76

[5] Kurcz I., Psychologia języka i komunikacji, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000.

[6] Masgutowa S., Regner A., Rozwój mowy dziecka w świetle integracji senso-rycznej, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2009.

[7] Miodek J., Zaśko-Zielińska M., Borkowski I., Mowa rozświetlona myślą.

Świadomość normatywno-stylistyczna współczesnych Polaków, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999.

[8] Młynarska M., Autyzm w ujęciu psycholingwistycznym. Terapia dyskursywna a teoria umysłu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008.

[9] Młynarska M., Smereka T., Biuletyn Metody Dyna-Lingua M. S., z. 1, Wydaw-nictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2013.

[10] Rocławski B., Fedorowska W., Wardowska B., Wczesne uwarunkowania roz-woju mowy. Wywiad biologiczno-środowiskowy, Wydawnictwo Glottispol, Gdańsk 1995.

[11] Szymczak M., Słownik języka polskiego, t. 3, PWN, Warszawa 1981.

[12] Tarkowski Z., Test Sprawności Językowej, Orator, Lublin 2000.

S

Niska sprawność językowa dzieci z wadami wymowy w szkołach maso-wych na tle zaniedbań środowiskomaso-wych

Można stwierdzić, że obecnie w szkołach uczy się coraz więcej dzieci z dysharmonijnym rozwojem mowy i języka. Liczną grupę stanowią ucznio-wie ze SPE (Specjalnymi Potrzebami Edukacyjnymi), ale są także podo-pieczni pochodzący z rodzin zaniedbanych środowiskowo. Ich kształcenie i terapia wymaga nie tylko korekty wad wymowy, ale również stymulacji obszaru werbalno-mentalnego, który korzystnie wpływa na proces eduka-cyjny i szkolną karierę. Celem artykułu jest wyjaśnienie istoty sprawności językowej, scharakteryzowanie jej w ontogenezie oraz omówienie świadomo-ści językowej wśród dzieci z wadami wymowy, które w komunikacji prezen-tują obniżoną kompetencję lingwistyczno-komunikacyjną wynikającą z nie-odpowiedniej stymulacji środowiska rodzinnego.

Słowa klucze: sprawność językowa, świadomość językowa i lingwi-styczna, kompetencja werbalna i komunikacyjna, zaniedbanie środowisko-we, integracja sensoryczna.

PRACE NAUKOWE WSZIP NR 46 (2)2018

Jolanta Nackiewicz